تبیین مسیر قیامت

انسان در مسیر سفر آخرتش منازل و مراحل متعدد را طی می كند كه در اینجا به اختصار درباره آن منازل توضیحاتی ارائه می شود:

1. نخستین منزل، جریان سكرات مرگ و سختی جان دادن است، امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ در تبیین سكرات مرگ می فرماید:«و انّ للموتِ لغمراتٍ هی افظعُ مِن أن تُستَغرَقَ بصفهٍ او تَعتدِلَ علی عقول اهل الدنیا»[1] آری، مرگ را ورطه ها و دشواری هایی است سخت تر از آن كه بتوان وصفش كرد، یا عقل های مردم بتواند آن را بفهمد.

طبق این كلام حضرت، سكرات مرگ بگونه ای سخت است كه اساساً هرگز قابل وصف نیست، و اگر بتوان آن را وصف كرد، عقل كسانی كه در دنیا هستند توان درك و فهم آن را ندارند.

2. منزل دیگر، وحشت قبر است، امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ درباره این منزل می گوید:«فیالَهُ مِن بیتِ وحدهٍ، و منزل وحشیهٍ و مفرد غربَهٍ»[2] یعنی شگفتا از خانه ی تنهایی، و سرای وحشت، و جایگاه بی كسی و غربت.

در روایتی آمده روزی رسول خدا بر سر میتی كه او را دفن می كردند حاضر شد، و در حالی كه اشك از چشم های حضرت به شدّت سرازیر بود به مردم فرمود:«اخوانی لمثل هذا فاعدّوا» یعنی ای برادرانِ من، از برای همچو منزلی خود را آماده سازید.[3]

3. گر چه از یك نظر قبر همان عالم برزخ است،[4] از لحاظ دیگر برزخ را می توان یكی از منازل قیامت تلقی كرد، برزخ واسط میان دنیا و آخرت است، انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتی كه داشته و اعمال نیك و بدی كه در این دنیا انجام داده مورد بازپرسی خصوصی قرار می گیرد و پس از محاسبه اجمالی طبق نتیجه ای كه گرفته شد به یك زندگی شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محكوم گردیده با همان زندگی در انتظار روز رستاخیز عمومی بسر می برد روح انسان در برزخ، بصورتی كه در دنیا زندگی می كرد، به سر می برد اگر از نیكان است از سعادت و نعمت و جوار پاكان و مقربان درگاه خدا برخوردار می شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال می گذراند.[5] و درباره انسان در عالم برزخ سخن بسیار است، از جمله اینكه بر اساس آموزه های دینی انسان در آن عالم سخت نیازمند احكام كارهای نیك از قبیل دعا و صدقه دادن به نیت خود از طرف بستگان است و در روایتی آمده هر كسی كه صدقه ی برای میتی و به نیت او به فقیری بدهد، فرشته ای آن را در ظرفی از نور كه بسیار درخشنده است می گذارد و در عالم برزخ آن را به میت مورد نظر هدیه كننده می رساند و می گوید این هدیه را فلان كس برای شما فرستاده است، میت آن هدیه را می گیرد و از آن بهره مند می شود.[6]

4. منزل دیگر مرحله ای است كه از آن در آموزه های دینی به «نفخ صور= فریاد مرگ و حیات» یاد شده است، و در آیات فراوانی از قرآن مجید اشاراتی به مسأله نفخ صور شده است، از مجموع آن آیات به خوبی استفاده می شود كه دوبار در صور دمیده می شود، یك بار در پایان جهان كه همه خلایق می میرند و این نفخه ی مرگ است، و بار دیگر در آستانه ی رستاخیز كه همه ی مردگان زنده می شوند و این نفخه ی حیات است، در حقیقت توقف و از كار افتادن این جهان و آغاز حركت جهان دیگر تشبیه به توقف و حركت لشكرها و قافله ها شده است كه با صدای شیپور مخصوص یا صدای بلند دیگری همگی با هم از راه رفتن باز می ایستند و متوقف می شوند و با صدای دیگر به پا می خیزند و حركت می كنند.[7] در قرآن كریم درباره این مرحله و منزل انسان در مسیر سفر آخرت چنین آمده: «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ»[8] یعنی و در صور دمیده می شود و تمام كسانی كه در آسمان ها و زمین هستند می میرند مگر كسانی كه خدا بخواهد، سپس بار دیگر در صور دمیده می شود ناگهان همگی به پا می خیزند و در انتظار هستند.

از این آیه بدست می آید نفخ صور در حقیقت یك صاعقه و صیحه ی عقلی است كه تمام آسمان و زمین را پر می كند و سبب مرگ ناگهانی همه موجودات زنده می شود و یا همه را به حركت و جنبش در می آورد و سبب حیات و زنده شدن آنها می شود.[9]

5. منزل دیگر كه جزء مواقف هولناك مسیر آخرت است، منزل سنجش اعمال انسان است. در قرآن كریم بحث های گسترده ای درباره این مرحله از سفر آخرت مطرح شده و با تعبیرات گوناگون از آن موقف و مرحله یاد شده است كه در اینجا به نمونه هایی از آن آیات اشاره می شود تا چیستی و چگونگی این منزل تا اندازه ای معلوم شود:[10]

فرمود:«وَ تَری كُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً كُلُّ أُمَّهٍ تُدْعی إِلی كِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»[11] یعنی هر امتی را به زانو در آمده می بینی، هر امتی به سوی كارنامه ی خود فرا خوانده می شود و بدیشان می گویند: آنچه را می كردید امروز پاداشی می یابید. و در آیه دیگر فرمود:«اما كسی كه نامه اعمالش به دست راست او داده می شود از خوشحالی فریاد می زند كه اهل محشر نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید و اما كسی كه نامه اعمال بدست چپ او داده شده می گوید: ای كاش هرگز نامه ی اعمال به من داده نمی شد.»[12]

اما در این باره كه ماهیت نامه اعمال چیست، مفسران مطالب فراوانی را مطرح كرده از جمله گفته اند: ممكن است گفته شود اعمال انسان همان گونه كه در درون جان او اثر می گذارد در عالم بیرون، در فضا و هوای اطراف، در زمینی كه بر آن زندگی می كند و در همه چیز اثر دارد، گوئی بر آنها نقش می بندد، نقوش طبیعی و غیر قابل انكار، نقوشی كه به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و فرشتگان در دل این موجودات ثبت می شود، در قیامت پرده از آن برداشته می شود، و آشكار می گردد، و به دست هر كس داده می شود و با یك نگاه در آن حال هر كس معلوم است، مسلماً این آثار در دنیا برای ما محسوس و قابل درك نیست، اما بی شك آنها وجود دارند، و روزی كه در آن دید تازه ای پیدا می كنیم همه اینها را می بینیم و می خوانیم و تصدیق می كنیم.[13]

6. یكی دیگر از منازل آخرت كه بسیار حساس است، مرحله عبور از صراط است، در وصف آن گفته شده: صراط پُلی است كه بر روی جهنم كشیده شده و تا كسی از آن نگذرد داخل بهشت نمی شود. و در روایات آمده است كه از مو باریك تر و از شمشیر برنده تر و از آتش گرم تر است، و مؤمنان خالص در كمال آرامش،‌ و به سرعت و بدون ترس از آن عبور می كنند. اما برخی با دشواری و همراه ترس و نگرانی بالاخره از آن می گذرند و عده ای از روی آن پل به جهنم می اُفتند.

نمونه ی آن صراط در دنیا نیز وجود دارد كه در واقع گذری از این صراط پی آمدش عبور آسان از صراط یاده شده در آخرت است و آن عبارت است از دین حق و راه ولایت و متابعت از امیرمؤمنان و سایر امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ ، هر كسی كه در دنیا از این صراط یعنی راه ولایت عدول كند و به انحراف كشیده شود و مسیر غیر ولایت را برگزیند و با گفتار یا كردار خود در جهت خلاف آن حركت نماید، در آخرت از پل نمی تواند عبور كند و بالاخره در هنگام عبور از آن پایش می لرزد و در جهنم سقوط می كند.[14]

برخی از بزرگان معاصر ضمن بحث مبسوطی درباره صراط به این روایت استناد كرده كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:«ای علی در روز قیامت من و تو و جبرئیل به صراط می نشینیم و كسی كه از صراط نمی گذرد مگر این كه نامه ای داشته باشد كه در آن اعتقاد وی به ولایت شما نگذاشته شده باشد. ... اساساً در اسلام ناب همه ی معارف به هم پیوسته است لذا صراط كه همان راه و روش شناخت خدا است، دو گونه است، صراط دنیا و آخرت، راهی كه در دنیاست، همان امام واجب الاطاعه است، كسی كه در دنیا او را شناخت و به راهنمایی های او اقتدا كرد از صراط آخرت كه پل دوزخ است گذشته است و هر كس امام را در دنیا نشناخت كامش بر صراط آخرت می لرزد و در آتش دوزخ سقوط می كند.[15]

آنچه بازگو شد نمونه هایی از مراحل و منازل مسیر انسان در سفر ابدی اوست كه این سفر بدون استثنا برای همگان است و كسی چه بخواهد چه نخواهد این سفر را باید برود و آن منزل را باید طی كند، تا بالاخره به نتیجه آنچه عمل كرده است برسد. اگر خوب عمل كرده و در مسیر معارف وحی آسمانی حركت كرده است فطوبی له و حسن مآب، بهشت جاودان گوارای او باد. اگر خدای نخواسته بد عمل كرده و در جهت خلاف راهنمایان الهی (پیامبران و ائمه ـ علیهم السّلام ـ ) گام برداشته است، بدا به حال او كه جهنم آتشین جایگاه او خواهد بود.

نكته دیگر آن است كه بهشت و جهنم جایگاه ابدی انسان است لذا جزء مراحل و منازل قیامت محسوب نمی شود بلكه منتهی الیه مسیر حركت انسان شمرده می شود.[16]

نكته دیگر كه لازم است اشاره شود آن است كه اگر در برخی روایات آمده كه قیامت پنجاه موقف دارد، و هر موقف آن به اندازه یكهزار سال طول می كشد[17]این مواقف مربوط خود روز قیامت است نه این كه در مسیر منتهی به قیامت قرار داشته باشد لذا علمایی كه درباره منازل آخرت كتاب نوشته اند پنجاه موقف مربوط به خود روز قیامت را به عنوان مراحل و منازل آخرت مطرح نكرده اند و تنها به موارد نظیر آنچه در این مقاله به اختصار باز گو شده به عنوان منازل مسیر آخرت اشاره كرده اند، تفصیل این گونه مباحث را در منبع ذیل جویا شوید.[18]

محمد امین صادقی

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . نهج البلاغه، خطبه 221.

[2] . همو، خطبه 158.

[3] . قمی، شیخ عباس، منارل الآخره، ص 20، نشر مؤسسه ی در راه حق، قم 1365 ش.

[4] . امام خمینی، معاد از دیدگاه امام خمینی(تبیان دفتر 30)، ص 171، نشر مؤسسه نشر آثار امام (ره)، 1378 ش.

[5] . علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، صفحه ی 100، نشر دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1348 ش.

[6] . قمی، شیخ عباس، منارل الآخره، ص 43، نشر پیشین.

[7] . ناصر مكارم شیرازی، پیام قرآن، ج 6، ص 46، نشر دارالكتب الاسلامیه، تهران 1377 ش.

[8] . سوره زمر، آیه ی 68.

[9] . ناصر مكارم، پیام قرآن، ج 6، ص 67، نشر پیشین.

[10] . همو، ص 75.

[11] . سوره ی جاثیه، آیه ی 28.

[12] . سوره ی الحاقه، آیه ی 19، 25، 26.

[13] . ناصر مكارم، پیام قرآن، ج 6، ص 105، نشر پیشین.

[14] . قمی، شیخ عباس، منازل الآخره، ص 118، نشر پیشین، امام خمینی، چهل حدیث، ص 98 نشر مؤسسه آثار امام سال 1378 ش، ناصر مكارم، تفسیر نمونه، ج 13، ص 119، نشر دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1379 ش.

[15] . جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن، (معاد در قرآن، ج 5)، ص 214، نشر مركز اسراء قم، 1381 ش، مجلسی، محمد باقر، بحار، ج 8، ص 67، نشر داراحیاء التراث العربیّه، بیروت 1403 ق، نور الثقلین، ج 4، ص 402، نشر المطبعه العلمیه، قم بی تا.

[16] . جوادی آملی، معاد در قرآن، ج 5، نشر پیشین.

[17] . عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج 5، ص 413، نشر المطبعه العلیمه، قم بی تا.

[18] . ناصر مكارم، تفسیر نمونه، ج 25، ص 17، ج 23، ص 23، نشر دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1379 ش.