عید فطر؛ نوروز پاکان و توبه‌کنندگان

همه روزها، روز خدا و همه شب ها، شب خداست و آمد و شد شب و روز از آیات الهی و برای بهره برداری مناسب از آن است. روزها برای کار و تلاش و تأمین معیشت زندگی و شب برای استراحت و آمادگی برای کار و تلاش و حرکت به سوی کمال است[1].

اما گاه برخی از ایام و لیالی ارزش خاصی پیدا می کنند که در قرآن از آنها به ایام الله یاد می شود. این ایام نشانه هایی دارند که صابران و شاکران از آن به عنوان آیات الهی بهره می برند.[2]

ارزش و امتیاز این ایام به اعتبار حوادثی است که مایه فضیلت این ایام و زمینه ساز توجه آدمیان برای بهره برداری از آنها می شود. حوادث تلخ و شیرینی که تفکر در آنها موجب عبرت و حرکت در جهت رشد و تعالی و اجتناب از افتادن در دام سقوط و هلاکت و انحطاط است، زیرا «وَتِلْکَ الْأَیَّامُ نُدَاوِلُهَا بَیْنَ النَّاس»: ما این روزهای شکست و پیروزی)را میان مردم می گردانیم تا کارهایی که باید، انجام شوند.[3]

اگر ارزش شب قدر در پیشگاه خدا برابر با هزار ماه است، به خاطر حوادثی است که در آن رخ داده اند، از جمله نزول قرآن: « إِنَّا أَنـزلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَة»[4]. اگر برخی از روزها هم به عنوان روز عید معرفی شده اند، به خاطر حوادث و رویدادهایی است که در آنها رخ داده اند، از جمله روز دهم ذیحجه (عید قربان)، تحقق حاکمیت عشق است به خدا و تجلی ایثار و فداکاری و قربانی کردن هوای نفس در برابر اراده الهی و تقدم عبودیت الهی بر خواسته های نفس که در یک حرکت نمادین توسط حضرت ابراهیم«ع» نسبت به فرزندش اسماعیل جلوه گری می کند.

 و دیگر عید فطر و روزی است که در پرتو اطاعت و روزه داری در طول یک ماه، صفا و پاکی فطری به روح و جان آدمی بازمی گردد و آلودگی ها از روح او زدوده می شوند و این حقیقت در معنای عید تجلی پیدا می کند.

امام سجاد«ع» می فرمایند: «خدای سبحان ماه رمضان را راهی از راه های احسان خود قرار داد. رمضان، ماه روزه، ماه اسلام و ماه پاکی و پاک کنندگی و آزمایش و ماه به پا خاستن برای شب زنده داری و ماه نزول قرآن برای رهنمونی بشر است».

عید فطر

انسان با سپری کردن ماه رمضان که خود، عید است وارد عید فطر می شود و در این روز، جایزه خود را که لقاءالله و دیدار با خداست، دریافت می دارد. عارف وارسته ملکی تبریزی در باره عید فطر می گوید:

«خداوند، عید فطر را از میان روزها برگزیده و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و به آنان اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت او گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند، ادب بندگی به جا آورند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش را به نزد او آرند و آرزوهای خویش را از او خواهند و نیز آنان را وعده داده است که هر نیازی به او دارند، برآورده سازد و بیش از آنچه به آن چشم دارند به آنان بخشد و چنان مهربانی، بنده نوازی، بخشایش و کارسازی ای در حق آنان روا دارد که گمان نتوانند برد».

علی «ع» در خطبه عید فطر می فرمایند: «فاذکروالله یذکرکم و ادعوه یستجب لکم و ادّوا فطرتکم فانها سنة بینکم و فریضة واجبة من ربکم[5]: خدای سبحان را یاد کنید تا او شما را یاد کند و او را بخوانید تا شما را اجابت کند و زکات فطره را ادا کنید که این کار سنت پیامبر«ص» شما و واجبی از واجبات پروردگار شماست».

دارندگان واقعی عید در عید فطر

روز عید فطر، گرچه به ظاهر برای همگان عید است، اما از نظر اولیای الهی و ائمه معصومین«ع» عید بودن موقوف بر شرایطی است که به آنها اشاره می شود:

1. قبولی روزه

علی «ع» می فرمایند: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه و کل یوم لایعصی الله فیه فهو یوم عید[6]: عید فطر برای کسانی عید است که روزه آنها مقبول و عبادات آنها مشکور خدا قرار گیرد».

هر روزی که انسان در آن گناه و نافرمانی انجام ندهد، عید است، زیرا کسی که گناه نمی کند، بر فطرت پاک و توحیدی خود که خدا او را بر آن آفریده است، باقی مانده است و لذا کسی که گناه می کند از روزه و نماز بهره ای نمی برد و نمی تواند مدعی داشتن عید باشد.

2. پرهیز از بازی و سرگرمی در عید فطر

امام حسن مجتبی «ع» در روز عید فطر بر جمعیتی گذشتند که به بازی و سرگرمی و خنده مشغول بودند. بالای سر آنان ایستادند و فرمودند: «ان الله جعل شهر رمضان مضماراً لخلقه فیستبقون فیه بطاعة الی مرضاته فسبق قوم ففازوا و قصر آخرون فخابوا، فالعجب کل العجب من ضاحک لاعب فی الیوم الذی یتناب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و ایم الله لو کشف العظا لعلوان المحسن مشغول باحسانه و المشی مشغول باسائته ثم مضی [7]خدای سبحان ماه رمضان را میدانی برای مسابقه آدمیان قرار داده است که در آن با اطاعت از او و جلب رضای وی از یکدیگر سبقت گیرند. عده ای در آن پیروز شدند و عده ای نیز کوتاهی کردند و زیان دیدند. من در شگفتم از روزی که نیکوکاران پاداش خود را دریافت می کنند و باطل پیشگان به بازی و خنده مشغولند و زیان می کنند. به خدا سوگند اگر پرده ها فرو افتد نیکوکار درمی یابد که به احسان خود مشغول است و بدکاران به بدی خود.

3. شبیه روز قیامت

امیرالمؤمنین«ع» در روز عید فطر، خطبه ای ایراد فرمودند و در آن خطبه اظهار داشتند: «ایها الناس ان یومکم هذه یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و هو اشبه بیوم قیامکم فاذکروا بخروجکم من منازلکم الی مصّلاکم وقوفکم بین یدی ربکم و اذکروا برجوعکم الی منازلکم الی منازلکم فی الجنه، ایها الناس ان انی ما للصالحین و الصالحات ان ینادیهم ملک فی آخر یوم من شهر رمضان، الشروا عبادالله فقد غفرلکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستأنفون»[8] ای مردم، روز عید فطر، روزی است که نیکوکاران در آن پاداش داده می شوند و باطل گرایان در آن زیان می بینند و این روز شبیه روز قیامت است. با بیرون آمدن از خانه هایتان به مصلّی، بیرون آمدن از گورها و رفتن به پیشگاه خدا را یاد کنید و از توقفتان و محل نماز، وقوفتان را در برابر خدا یاد کنید و از بازگشت خود به خانه هایتان بازگشت خود را به منازلتان در بهشت یاد کنید. بندگان خدا! کمتر چیزی که توسط فرشتگان در آخرین روز ماه رمضان به زنان و مردان روزه دار اعلام می شود، بشارتی است که به آنان داده می شود که خدای سبحان گناهان گذشته شما را بخشیده است، بنگرید که در آینده چه می کنید».

4. آراستن عید فطر به یاد خدا

پیامبر اکرم «ص» فرمودند: «زیّنوا العیدین بالتهلیل و التکبیر و التحمید و التقدیس [9]عید فطر و قربان را با یاد خدا (لااله الاالله گفتن، الله اکبر گفتن، سبحان الله گفتن و یا سبوح و قدوس گفتن) زینت دهید.

5. عید فطر و قربان ویژه مسلمانان

پیامبر اکرم«ص» فرمودند: »من وارد مدینه شدم و مردم مدینه از جاهلیت دو روز داشتند که در آن به بازی و سرگرمی مشغول بودند. خداوند به جای آن دو روز، دو روز بهتر را به آنها داده است و آن روز عید فطر و قربان است».[10]

6. تعظیم شعائر الهی

یکی از برنامه های مسلمانان، تعظیم شعائر الهی و نشان دادن توحید و آثار آن در زندگی است، زیرا تعظیم شعائر الهی نشانه تقوای دل هاست: « وَمَنْ یُعَظِّمَ شعائِرَ اللّه فَإنَّها مِن تَقْوی القلوب»[11].

مردمان باید در روز عید فطر شعائر الهی را تعظیم کنند و با یاد خدا و اقامه نماز و دادن زکات فطره، زمینه فلاح و رستگاری خویش را فراهم سازند چنان که قرآن فرمود: « قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی [12] قطعاً نیکبخت شد کسی که خود را از پلیدی ها و وابستگی های مادی پاک ساخت و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گذارد.

قرآن کریم در این آیه می فرماید رستگاری از آن کسانی است که سه کار را انجام دهند:

الف) خود را از لوث تعلقات مادی و دنیوی که آدمی را از امر آخرت منصرف می کند، تزکیه و توبه کنند، زیرا توبه، دل انسان ها را از فرورفتن در مادیات حفظ می کند. انفاق در راه خدا نیز دل انسان را از تعلقات به دنیا بازمی دارد.

ب) ذکر و یاد خدا و به زبان آوردن نام او

ج) نماز گزاردن و توجه خاص عبودی به خدا پیدا کردن

براساس روایات وارده از ائمه اهل بیت«ع» مراد از تزکیه و نماز گزاردن، زکات فطره و نماز عید است.

اعمال عید فطر

در عید فطر به انجام اعمالی سفارش شده است که جامع آن به رابطه با خدا و خلق برمی گردد. رابطه با خدا در قالب دعا و نیایش و ذکر و اقامه نماز عید تحقق پیدا می کند و رابطه با خلق با زکات فطره.

امام صادق«ع» فرمودند: «ان من تمام الصوم اعطا، الزکاة یعنی الفطرة کما انّ الصلاة علی النبی«ص» من تمام الصلاة لانه من صام و لم سود الزکاة فلا صوم له اذا ترکها متعمداً و لا صلاتله اذا ترکت الصلاة علی النبی«ص» ان الله قد بدء بها قبل الصلاة فقال من افلح من تزکّی و ذکر اسم ربه فصلی»[13] کمال روزه در حقیقت به دادن زکات فطره است چنانکه اتمام نماز به درود بر پیامبر(ص) است. هر که روزه بگیرد و زکات فطره ندهد و عمداً آن را ترک کند، روزه ای برای او نیست، چنانچه اگر نماز را بدون صلوات بر پیامبر(ص) برگزار کند، نماز او نماز نیست و خدای سبحان قبل از نماز در آغاز از زکات یاد کرده و فرموده است: «رستگار شد کسی که زکات فطره داد و خدا را یاد کرد و نماز گزارد».

امیرالمؤمنین«ع» فرمودند: «من ادّی زکاة الفطرة تممّ لله لها بها ما نقص من زکاة ماله[14] کسی که زکات فطره را پرداخت کند، خدای سبحان با آن نقص، زکات مالش را تکمیل می کند» و نیز فرمودند: «زکات فطره را پرداخت کنید که سنت پیامبر شما و واجبی است که خدای متعال آن را واجب کرده است».[15]

امام صادق«ع» فرمودند: «من ختم صیامه بقول صالح او عمل صالح تقبل الله منه صیمه فقیل یابن رسول الله ما القول الصالح قال شهاده ان لااله الاالله و العمل الصالح اخراج الفطرة»[16] کسی که روزه اش را با گفتار شایسته و عمل صالح به پایان برساند، خدای سبحان از او روزه اش را می پذیرد». از آن حضرت سئوال شد گفتار صالح و عمل شایسته چیست؟ آن حضرت در جواب فرمودند: «گفتار صالح شهادت به وحدانیت خدا و عمل صالح زکات فطره است».

مسلمانان به شرط داشتن شرایط عام تکلیف یعنی عقل و بلوغ و اختیار و استطاعت مالی باید زکات فطره بدهند. این زکات هم بر خود فرد واجب است و هم بر کسانی که تحت تکفل او قرار دارند. پرداخت این زکات باید در روز عید تحقق پیدا کند.

نتیجه

تفاوت ایام به دلیل عظمت حوادثی است که در آنها رخ می دهند. برخی روزها به اعتبار آن حوادث مهم، ایامی هستند که مردمان در آنها به جشن و سرور می پردازند. روز عید فطر هم به اعتبار اینکه مسلمانان با موفقیت از مهمانی پروردگار خویش خارج می شوند، عید است و شرایطی دارد که مسلمان باید به آ نها توجه کنند، خود را به لهو و لعب مشغول نسازند، معصیت خدا را انجام ندهند، به تعظیم شعائر الهی بپردازند و با دادن زکات فطره، توجه خود را به خلق و نیازمندان جامعه معطوف و با اقامه نماز عید به خدا توجه کنند. تنها در این شرایط است که جایزه بزرگ خدا،یعنی لقاء الهی را نصیب خود می سازند.

[1] سوره نبأ، 10ـ11.
[2] ابراهیم، 5.
[3] آل عمران، 140.
[4] دخان، 3.
[5] وسایل الشیعه، ج7، ص 221، حدیث 6.
[6] ابن ابی الحدید، ج 20، 73.
[7] تحف العقول، ص 236.
[8] تنبیه الخواطر، ج 2، ص 157.
[9] کنزالعمال، ج 8، 24095، ص 546.
[10] کنز العمال، ج 8، 24102، ص 547.
[11] حج، 33.
[12] سوره اعلی، 14ـ15.
[13] وسایل الشیعه، ج 6، ص 221، حدیث 5.
[14] همان، ص 20، حدیث 4.
[15][15] همان، 221، حدیث 6.
[16] همان، حدیث 7.