قم، قبل و بعد از ورود حضرت معصومه(س)

متن کامل این گفت وگو تقدیم می گردد:

* قبل از ورود حضرت معصومه (س) به قم، این شهر چه جایگاه علمی و حوزوی داشته است؟

قبل از ورود حضرت معصومه (س) به شهر قم، این شهر یکی از مراکز مهم شیعه در همان عصر و قبل از آن محسوب می شد، لازم به ذکر است سال تاسیس دوران حیات اسلامی و شیعی قم، سال 83 هجری قمری، سال ولادت حضرت امام صادق (ع) می باشد که به عنوان یکی از مراکز شیعه پایه گذاری شد و شاید اولین مرکز شیعه، بعد از شهر کوفه باشد که در روایات نیز به آن اشاره شده است.

ما می توانیم به شخصیت های بزرگی که از اصحاب امام صادق (ع) هستند مثل عیسی بن عبدالله قمی و برادرش اشاره کنیم که این دو شخصیت خدمت امام ششم (ع) رسیده اند و حضرت از این دو برادر تجلیل نموده و فرمودند: «تُرْبَةُ قُمَّ مُقَدَّسَةٌ وَ أَهْلُهَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ» خاک قم مقدس است، اهل قم ازما وما ازاهل قم هستیم.(بحارالانوارج57ص218)

بنابراین از عصر امام صادق (ع) قم، به عنوان یکی از پایگاه های تشیع شمرده می شد و این مسئله به قبل از ورود حضرت معصومه (س) به قم بر می گردد.

* با توجه به اینکه به روایت شریفی اشاره داشتید، حضرت امام صادق (ع) فرمودند: «اهل قم» آیا کلمه اهل در اینجا اشاره به مطلب خاصی دارد؟

«اهل البلد من سکن فی البلد» اهل شهر، کسانی هستند که در آن شهر، ساکن هستند و کسانی که بعدها هم آمده اند و در آن ساکن شده اند را شامل می شود.

جاذبه هایی که شهر قم داشته است مردم را به این دیار کشانده و آن معنویت قم، مرکز حوزه علمیه و محل دفن حضرت معصومه (س) و امامزادگان جلیل القدر می باشد، از این جهت کسانی که در این مکان ساکن می شوند، آنها هم اهل قم محسوب می شوند.

* بعضی معتقدند کلمه اهل به این معنا است که افرادی «اهلیت» داشته باشند؛ نظر شما در این باره چیست؟

این نوع گفتار، توجیه مساله است و الا اهل، در قرآن نیز وارد شده است و خداوند متعال، از اهل بیت (ع) در قرآن یاد کرده است، یعنی کسانی که خاندان حضرت پیامبر (ص) هستند یا از آل ابراهیم (ع) هستند. اگر کلمه اهل را به معنای اهلیت داشتن، تعبیر کنیم در معنای خاص بکار برده ایم، ولی آنچه از روایت مذکور استنباط می شود، مقصود از اهل مردم شهر قم هستند.

* ورود حضرت معصومه (س) به قم، مصادف با چه برهه تاریخی شیعه و تطور علمی بود؟

همان گونه که مطرح شد، تاسیس شهر قم، بر اساس اندیشه شیعه پایه گذاری شد، آن طور که در مصادر نقل شده است، حضرت معصومه (س) با گذشت بیش از یک قرن از حیات شیعی در شهر قم، وارد این شهر شدند در آن عصر شخصیت ها و رجال بزرگ علمی از شاگردان حضرات معصومین امام صادق ، امام کاظم و امام رضا (ع) در این شهر می زیسته اند، این نکته نیز باید بیان شود که از احفاد امام صادق (ع) مثل علی بن جعفر عریضی و یا فرزندان ایشان، به قم مهاجرت نمودند و در همان ایام در قم ساکن بودند از جمله احفاد علی بن جعفر، احمدبن قاسم می باشد که مرقد شریف آن بزرگوار در جنب میدان معلم قرار دارد ایشان نوه علی بن جعفر عریضی است که نَسَب شریفش با سه واسطه به امام صادق (ع) می رسد.

بنابراین، مهاجرت اهل بیت (ع) به شهر قم در آن عصر و مهاجرت فرزندان امام جواد (ع) بعد از آن دوران، شهر قم را یکی از مراکز مهم و پناهگاه فاطمیین مطرح کرد. در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که: «إِذَا أَصَابَتْکُمْ بَلِیَّةٌ وَ عَنَاءٌ فَعَلَیْکُمْ بِقُمَّ فَإِنَّهُ مَأْوَی الْفَاطِمِیِّینَ» زمانی که بلا و رنجی به شما برسد به قم برویدکه جایگاه بنی فاطمه است.(بحارج57ص215).

جایگاه قم، در نزد ائمه (ع) آنقدر با اهمیت بوده است که امام صادق (ع) درباره قمی ها فرموده است: «لولا القمیین لاندرست آثار الدین (النبوة)». اگر قمی ها نبودند آثار دین یا نبوت، کهنه می شد.

مرحوم کلینی (ره) که کتاب کافی وی، از سه بخش اصول، فروع و روضه تشکیل شده است و مجموعا شانزده هزار و دویست حدیث را در این مجموعه گردآوری نموده است. در این اثر گرانبها که یکی از اولین کتاب حدیثی شیعه نیز می باشد و آن را در حدود بیست سال تالیف نموده است، 95درصد احادیث این کتاب شریف را از علمای قم نقل می کند و فقط 5 درصد از علمای غیر قمی است.

مرحوم کلینی (ره) در کتاب کافی، این جمله را زیاد نقل می کند: «عدة من اصحابنا». این «عدة من اصحابنا» تماماً قمی ها هستند یا از علی بن ابراهیم قمی (صاحب تفسیر) نقل می کند و یا از مشایخ دیگر که همه از اهل قم بودند و این مساله، جایگاه علمی قم را در آن دوره از تاریخ نشان می دهد و همچنین نشان دهنده این است که مکتب اهل بیت (ع) در قم شکل گرفته است و شاگردان ائمه (ع) نوعاً در شهر قم سکونت داشتند.

* پایه های حوزه علمیه قم در چه تاریخی استوار شد؟ با توجه به اینکه محدثین بزرگی چون زکریابن آدم و اصحاب ائمه (ع) در این شهر حضور داشتند؟

به نظر می رسد از زمان تاسیس قم که به دست شیعیان صورت گرفت، حوزه علمیه قم نیز پی ریزی شد، اما به صورت رسمی در عصر زکریابن آدم (ره) حوزه علمیه قم پایه گذاری شد زکریا بن آدم در قم مدرسه ای داشته است و برخی معتقدند آثاری که الان در خیابان آذر به جا مانده است و مناره هایی که در میدان کهنه آذر وجود دارد سر در مدرسه زکریا بن آدم می باشد، وضعیت مکانی قم در آن عصر، در منطقه آذر قم و محله چهل اختران فعلی قرار داشت.

* با ورود حضرت معصومه (س) چه اتفاقی رخ داد که پایه های حوزه علمیه پی ریزی شد؟

آنچه از تاریخ قم استفاده می شود این است که قبل از ورود حضرت معصومه (س) به قم، مردم و علما بواسطه ارتباط محکمی که با امام صادق (ع) امام کاظم و امام رضا (ع) داشتند این شهر، به عنوان مرکز تشیع معروف و مشهور بوده است.

وقتی حضرت معصومه (س) به عزم دیدن برادرش امام رضا (ع) به ساوه رسیدند، دو نقل در تاریخ نقل شده است روایت اول می گوید؛ مردم بعد از مطلع شدن، به ساوه رفتند و حضرت معصومه (س) را به قم آوردند.
نقل دوم این است که مردم در بیرون شهر قم به استقبال آن حضرت رفتند.

به هر حال این امر نشان دهنده این است که زمینه مساعدی برای ورود حضرت معصومه (س) به قم فراهم بوده است و حضرت نیز اظهار تمایل کردند که به قم مشرف شوند و جناب موسی بن خزرج که یکی از شخصیت های مهم آن عصر بود، کریمه اهل بیت (ع) را در خانه خودش در همین بیت النور فعلی، سکونت دادند این نکته نیز ضروری است که زکریا بن آدم و ابراهیم بن هاشم، پدر علی بن ابراهیم قمی و شخصیت های دیگری در همان عصر می زیسته اند و از مؤسسین حوزه علمیه قم بودند.

* حضرت معصومه (س) از چه جایگاه علمی برخوردار بودند؟

در این رابطه باید گفته شود، چون دوزاده قرن بین ما و حضرت معصومه (س) فاصله شده است، متاسفانه اطلاعات ما در حد محدودی است لکن، شواهدی از بیانات ائمه (ع) درباره جایگاه رفیع حضرت معصومه (س) در دست است که مقام والای آن حضرت را به همه معرفی می کند به عنوان نمونه امام صادق (ع) فرمود: «إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ أَلَا إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ أَلَا وَ إِنَّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ أَلَا وَ إِنَّ قُمَّ الْکُوفَةُ الصَّغِیرَةُ أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا إِلَی قُمَّ تُقْبَضُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُوسَی وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِی الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهم» همانا خدا را حرمی است که مکه است، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را حرمی است که مدینة است و برای امیر المؤمنین علیه السّلام حرمی است که کوفه است، آگاه باشید قم کوفه صغری است، همانا بهشت را 8 در است که 3 در آنها بسوی قم است، در آن زنی از فرزندانم به نام فاطمه در می گذرد که بشفاعت او همه شیعیانم به بهشت داخل می شوند(بحارج57ص228)

همچنین حسن بن محمدقمی درتاریخ قم، از امام صادق علیه السلام نقل می کند: «عَنْ تَارِیخِ قُمَّ لِلْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الصَّادِقِ ع إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی تُسَمَّی فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»

قال ع ذلک و لم تحمل بموسی ع أمه

همانا خدا را حرمی است که مکه است و پیامبر نیز حرمی دارد که مدینه است و امیر المؤمنین حرمی دارد که کوفه است و حرم ما قم است. بزودی زنی از فرزندان من در آنجا دفن می شود هر کس او را زیارت کند بهشت برین بر او واجب می شود. این فرمایش را حضرت صادق موقعی فرمود که هنوز مادر موسی بن جعفر (ع) به امام موسی (ع) حامله نشده بود.

از این حدیث شریف استفاده می شود کسی که بواسطه شفاعت او، شیعیان وارد بهشت می شوند باید از جایگاه ویژه ای در نزد خداوند برخوردار باشد.

نکته دیگر، زیارت کردن ایشان است که امام جواد (ع) فرمودند: «مَنْ زَارَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ» کسی که عمه مرا درقم زیارت کند، پاداش او بهشت است. (بحارج48ص316) و یا امام رضا (ع) فرمودند: «من زار اختی المعصومه (ع) بقم کمن زارنی». هر کس خواهر مرا در قم زیارت کند، مثل این است که مرا زیارت کرده است، این دو حدیث نیز مقام والای آن حضرت را به روشنی بیان می کند، افزون بر این مساله، از چیزهایی که نمایانگر شخصیت حضرت معصومه (ع) است، روایاتی است که از آن حضرت نقل شده است.

احمد بن حسن قمی معاصر با شیخ صدوق، کتابی به نام «جامع الاحادیث» دارد، یکی از بخش های کتاب به نام المسلسلات نام گرفته است؛ روایاتی که افراد هم نام، نقل کرده اند را آورده است. مولف در این بخش چند حدیث از کریمه اهل بیت (س) نقل کرده است که به یکی از آن روایات اشاره می کنیم، حضرت فاطمه معصومه (س) از فاطمه دختر امام صادق (ع) و او از فاطمه دختر امام باقر (ع) ... تا می رسد به حضرت فاطمه زهرا (س) و آن حضرت از رسول اکرم (ص) نقل می کند که پیامبر خدا (ص) فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» در واقع حضرت معصومه (س) یکی از روات حدیث غدیر خم می باشد و همچنین، حضرت معصومه (س) احادیث دیگری را در شان شیعه، از رسول خدا (ص) نقل نموده اند و از جمله این احادیث، این حدیث شریف است که می فرماید: «مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیداً» (بحارج27ص111) کسی که برحب آل محمد بمیرد شهید مرده است.

که این حدیث در مصادر اهل سنت نیز وجود دارد، یعنی در حقیقت، حضرت معصومه (س) محدثه بوده است.

* ویژگی های مدرسه فقهی قم چه چیزهایی است و این مساله ناشی از چه امری می باشد؟

ویژگی های فقهی مدرسه قم را باید در مدرسه و حوزه اهل بیت (ع) جستجو کرد، چون که شیعه هر چه دارد از اهل بیت (ع) است، جا دارد که اشاره شود به فرمایش امیرالمومنین (ع) که درباره اهل بیت (ع) فرمود: «هم عیش العلم و موت الجهل» اهل بیت (ع) محل و مکان حیات علم هستند (هر جا اهل بیت (ع) باشند علم در آن جا زنده است) و جهل در نزد آنان مرده است. «یخبرهم حلمهم عن علمهم و صمتهم عن حکمهم ...» حلم اهل بیت (ع) از علم آنها و سکوتشان از حکمت آنها خبر می دهد اهل بیت (ع) اهل درایت هستند.

نه فقط اینکه اهل روایت هستند، زیرا روایت کردن کار سختی نیست، بلکه عمده این است که انسان در مضامین روایات اهل بیت (ع) دقت کند و این کار در حوزه قم شده است، البته این کار قبلا در حوزه نجف نیز صورت گرفته بود و حوزه نجف نیز حق بزرگی نه تنها بر تشیع، بلکه بر عالم اسلام دارد، لکن قم، از این ویژگی برخوردار است که اهل درایت هستند و روایات اهل بیت (ع) را موشکافی می کنند، کارهای پژوهشی و تحقیقی انجام می دهند و حقایق را از لابلای این روایات بدست آورده و ارائه می دهند.

* نحوه ارادت طلاب و عموم مردم به حضرت معصومه (س) چگونه باید باشد؟

عمده ارادت به حضرت معصومه (س) از این جهت است که حضرات ائمه (ع) از کریمه اهل بیت (س) تجلیل نموده اند ما کمتر امامزاده ای را سراغ داریم که چند امام از او تجلیل کرده باشند.

امامانی چون: امام صادق ، امام کاظم، امام رضا (زیارتنامه) و امام جواد (ع) درباره مقام ویژه آن حضرت مطالب ارزنده ای را بیان نموده اند.

شاهد این مطلب آن است ملاصدرا صاحب اسفار که شخصیت نابغه ای در عصر خود بوده است و در زمان تبعید در روستای کهک قم سکونت داشت، هر وقت به مشکل علمی برمی خورد این مسافت کهک به قم را با نبود، امکانات آن زمان طی می کرد و به حرم حضرت معصومه (س) مشرف می شد و با توسل به کریمه اهل بیت (س) مشکل خود را حل می کرد، کراماتی که از آن مخدره معصومه (س)، برای مردم اتفاق افتاده است، مزید بر این امر شده است که مردم به آن حضرت علاقمند شده و اظهار ارادت نمایند.

* کرامتی از حضرت معصومه (س) نسبت به بزرگان، اگر خاطرتان است بفرمایید.

چندین سال قبل در قم و اطراف این شهر، خشکسالی اتفاق افتاد، کشاورزان از جهت آب، در مضیقه قرار گرفتند و به حرم کریمه اهل بیت (ع) آمدند و متوسل به آن حضرت شدند، یکی از متوسلین به حضرت معصومه (س) شخصی را در خواب دید که به او گفت: نیازی نیست به خاطر این گونه مساله جزیی به حضرت معصومه (س) متوسل شوید شما مشکلات جزیی خود را حتی می توانید، خدمت میرزای قمی (ره) ببرید و از او بخواهید، تا مشکل شما حل شود.

کرامت دیگری که بنده در کتاب «کریمه اهل بیت (ع) آورده ام این است که، شخصی از اهل علم که در مدرسه آیت الله بروجردی (خان) حجره داشته است بر اثر گرسنگی شدید، متوسل به حضرت معصومه (س) می شود و کریمه اهل بیت (ع) نیز در خواب به یکی از ثروتمندان قم دستور می دهد فلان شخص در فلان مدرسه گرسنه است، به او غذا برسان. آن شخص بعد از بیدار شدن، به خواب خود اعتنا نکرده و می خوابد.

حضرت معصومه (س) مجدداً در خواب به آن شخص نهیب می زند که آن طلبه در مدرسه خان گرسنه است و شما که غذا دارید به او برسانید.

آن شخص متمکن از خواب بلند شده و مقداری غذا را برای طلبه گرسنه می آورد و بعد به آن طلبه می گوید صبح به منزل ما بیا و تا زنده هستم شما را از نظر مالی تامین می کنم.

من از خداوند متعال توفیق می خواهم که نعمت جوار حضرت معصومه (س) و حوزه علمیه قم را غنیمت بشماریم و سعی کنیم این فضای ملکوتی و معنوی شهر قم را آلوده نکنیم جوان ها سعی داشته باشند این فضا معنوی را حفظ کنند قطعا فضای حرم کریمه اهل بیت (س) محل نزول و صعود ملائکه است جای بسیار مقدس و مورد توجه ائمه (ع) می باشد.

فضای قم، فضای مقدسی است و حتما حضرت حجت ابن الحسن (عج) به این جا توجه دارد.

* نظر شما درباره خبرگزاری حوزه چیست؟

من این مساله را کار خوب و مناسب می دانم حوزه باید به تمام تجهیزات روز برای خبررسانی درون حوزوی و بیرون حوزوی، مجهز و آشنا باشد تا بتواند به کسانی که خواهان اطلاع رسانی واقعی و حقیقی هستند خدمات لازم را ارائه دهد و بهترین و موثق ترین کانال برای خبر رسانی هم حوزه است.