حسن ظنّ‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

انسان به هنگامى كه در محدوده قدرت و وسعتش، قلب را به نور ايمان منوّر كرد و پيوندش را با حضرت ربّ العزّه بر اساس معرفت و شناخت استحكام بخشيد و به عرصه با عظمت محشر و روز قيامت به ديده يقين نظر كرد و تابلوى نفس را به نقش حسنات اخلاقى بياراست و اعضاى رئيسه جسم را هماهنگ با عمل صالح كرد و از زشتى هاى گذشته تائب شد ودست برداشت، بايد در اين كه حضرت محبوب او را مى پذيرد و از گذشته اش در مى گذرد و حسناتش را قبول مى نمايد و بدنش را بر عذاب، حرام و ورودش را به بهشت لازم مى نمايد، حسن ظنّ و خوش گمانى جدّى به پروردگار مهربان نشان دهد كه امام رضا عليه السلام مى فرمايد خداوند متعال فرموده:

من با حسن ظنّ عبدم به من، با او معامله مى كنم. «1» قالَ عَذابى اصيبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْ ءٍ فَسَأكْتُبُها لِلَّذينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ الَّذينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ» «2»

عذابم را به هر كس بخواهم مى رسانم و رحمتم همه چيز را فرا گرفته است، پس به زودى آن را براى كسانى كه [از شرك، كفر، بت پرستى و ارتداد] مى پرهيزند و زكات مى پردازند و به آياتم ايمان مى آورند، مقرّر و لازم مى دارم.

بر اساس اين آيه هر كسى دست از گناه بردارد و ظاهر و باطن به تقوا آراسته نمايد و از پرداخت حقوق خدايى بخل نورزد و به تمام آيات الهى ايمان آورد، بايد به رحمت حق اميد ببندد و نسبت به مولايش در اين كه دست او را گرفته و از افتادن در ورطه هلاكت حفظ مى كند و وى را در پوششى سنگين از رحمتش قرار مى دهد، حسن ظنّ نشان بدهد.

در صورتى كه انسان برابر با برنامه هاى الهى دست از گناه بردارد و در راه ايمان و يقين قرار گيرد و به عمل صالح آراسته شود، آنگاه بدگمان به حق باشد و تصوّرش بر اين مبنا قرار گيرد كه حضرت او مرا نمى پذيرد و به تعبير روايات بدگمان به مولا باشد، حالت زشتى به خود گرفته و اتفّاقاً حضرت محبوب هم در برزخ و قيامت مساوى با بدگمانى وى با او معامله خواهد كرد.

وَ إنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ وَ إنَّ رَبَّكَ لَشَديدُ الْعِقابِ» «3»

و قطعاً پروردگارت نسبت به مردم با ظلم و ستمى كه مى كنند صاحب آمرزش است، و مسلّماً پروردگارت سخت كيفر است.

وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللّهَ وَ يَتَّقْهِ فَاولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» «4»

و كسانى كه از خدا و پيامبرش اطاعت كنند و از خدا بترسند و از او پروا نمايند، پس آنان همان كاميابانند.

إنّا نَطْمَعُ أنْ يَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطايانا أَنْ كُنّا أوَّلَ الْمُؤْمِنينَ» «5»

قطعاً ما اميدواريم كه چون نخستين ايمان آورندگان [از اين قوم ] بوديم، پروردگارمان خطاهاى ما را بيامرزد.

حضرت باقر عليه السلام فرمودند:

وَجَدْنا فِى كِتابِ عَلىٍّ أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ وَ هُوَ عَلى مِنْبَرِهِ: وَ الَّذى لا إلهَ إلّاهُوَ ما أُعْطِىَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ إلّابِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ وَ رَجائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلْقِهِ وَ الْكَفِّ عَنِ اغْتِيابِ الْمُؤْمِنينَ. وَ الَّذى لا إلهَ إلّاهُوَ لايُعَذِّبُ اللّهُ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْاسْتِغْفارِ إلّابِسُوءِ ظَنِّهِ بِاللّهِ وَ تَقْصيرٍ مِنْ رَجائِهِ وَ سُوءِ خُلْقِهِ لِلْمُؤْمِنينَ. وَ الَّذى لا إلهَ إلّاهُو لا يَحْسُنُ ظَنُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ بِاللّهِ إلّا كانَ اللّهُ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ، لِأَنَّ اللّهَ كَريمٌ بِيَدِهِ الْخَيْراتُ يَسْتَحْيى أنَ يَكُونَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ قَدْ أحْسَنَ بِهِ الظَّنَّ و الرّجاءَ ثُمَّ يُخْلِفُ ظَنَّهُ وَ رَجاهُ، فَأحْسِنُوا بِاللّهِ الظَّنَّ، وَ ارْغَبُوا إلَيْهِ. «6»

در كتاب على عليه السلام يافتيم كه پيامبر بر بالاى منبر فرمودند:

قسم به خدايى كه معبودى جز او نيست، هرگز به عبد مؤمن خير دنيا و آخرت عنايت نشده مگر به خاطر حسن ظنَّش به خدا و اميد به حضرت او و نيكى اخلاق و خوددارى از غيبت مردم مؤمن. و قسم به معبودى كه جز او معبودى نيست، خداوند مؤمنى را بعد از توبه و استغفار عذاب نمى كند مگر به خاطر سوء ظنّش به خدا و كم اميدى وى به رحمت دوست و بدخلقيش و غيبتش از مردم مؤمن. و قسم به خدايى كه جز او خدايى وجود ندارد، بنده مؤمن به خدا حسن ظنّ نمى ورزد مگر اين كه خدا در كنار حسن ظنّ اوست؛ زيرا كه حضرت حق آقا و بزرگوار است، تمام خوبى ها و خيرات به دست اوست، حيا مى كند به حسن ظنّ عبد و اميد به رحمت او توجه نكند و خلاف آن با عبدش رفتار كند، پس به حضرت معبود حسن ظنّ بورزيد و به او رغبت كنيد.

عراقى به پيشگاهش عرضه مى دارد:

(فخر الدين عراقى)

تفضّل حق

فضل و تفضّل بنابر آنچه بيداران راه محبوب از آيات و روايات استفاده كرده اند به معناى احسان و نيكى از جانب خدا به عبد است بدون حقّى و كار و كوششى از طرف انسان كه احسان جزاى آن باشد.

فضل و تفضّل يعنى لطف و بخشش مجّانى حضرت ربّ العزّه به نيازمند و دردمند و فقير و محتاج و مستمند و آزمند. البته لطف و بخشش حضرت او به عبد به صورت مجّانى و بدون حق مقابل، منافات با عملى كه سبب ورود به بهشت است ندارد كه براى ورود در بهشت عمل و اخلاق و اعتقاد لازم است و پس از ورود به بهشت كه دربرابر عمل است، فضل او هم به انسان مى رسد، چنانكه تمام انسان ها در دنيا از فضل و احسان حضرتش بدون حقّ مقابل برخوردارند.

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ» «7»

آن گاه بعد از [پيمان گرفتن، از وفاكردن به آن ] سرپيچى كرديد، و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، قطعاً از زيانكاران بوديد

وَ اللّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ» «8»

در حالى كه خدا هركه را بخواهد به رحمت خود اختصاص مى دهد؛ و خدا داراى فضل بزرگى است.

إنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النّاسِ وَلكِنَّ أكْثَرَ النَّاسِ لايَشْكُرُونَ» «9»

خدا نسبت به مردم داراى فضل و احسان است، ولى بيشتر مردم سپاس نمى گزارند.

قُلْ إنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ وَاسِعٌ عَليمٌ* يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَاللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ» «10»

[در پاسخ ياوه هاى آنان ] بگو: فضل و رحمت [كه از جلوه هايش نبوّت، كتاب، معجزه و قبله است،] به دست خداست، به هر كس بخواهد مى دهد؛ و خدا بسيار عطا كننده و داناست.* هر كه را بخواهد، به رحمت خود اختصاص مى دهد و خدا داراى فضل بزرگ است.

وَلَقَدْ عَفا عَنْكُمْ وَ اللّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ» «11»

و از شما درگذشت؛ و خدا بر مؤمنان داراى فضل است.

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللّهِ وَ اللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظيمٍ» «21»

پس با نعمت و بخششى از سوى خدا [از ميدان جنگ ] بازگشتند، در حالى كه هيچ گزند و آسيبى به آنان نرسيده بود، و از خشنودى خدا پيروى كردند؛ و خدا داراى فضلى بزرگ است.

وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إلّاقَليلًا» «13»

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، يقيناً همه شما جز اندكى، از شيطان پيروى مى كرديد.

يا أيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ» «14»

اى اهل ايمان! اگر [در همه امورتان ] از خدا پروا كنيد، براى شما [بينايى و بصيرتى ويژه ] براى تشخيص حق از باطل قرار مى دهد، و گناهانتان را محو مى كند، و شما را مى آمرزد؛ و خدا داراى فضل بزرگ است.

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ» «15»

بگو: [اين موعظه، دارو، هدايت و رحمت ] به فضل و رحمت خداست، پس بايد مؤمنان به آن شاد شوند كه آن از همه ثروتى كه جمع مى كنند، بهتر است.

كتاب خدا از جزء اوّل تا جزء آخر به مناسب هاى گوناگون از فضل حضرت ذوالفضل خبر مى دهد.

(رنجى)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 67/ 366، باب 59، حديث 15؛ مستدرك الوسائل: 11/ 251، باب 16، حديث 12907.

(2)- اعراف (7): 156.

(3)- رعد (13): 6.

(4)- نور (24): 52.

(5)- شعراء (26): 51.

(6)- بحار الأنوار: 67/ 394، باب 59، ذيل حديث 64؛ مشكاة الانوار: 35- 36.

(7)- بقره (2): 64.

(8)- بقره (2): 105.

(9)- بقره (2): 243.

(10)- آل عمران (3): 73- 74.

(11)- آل عمران (3): 152.

(21)- آل عمران (3): 174.

(13)- نساء (4): 83.

(14)- انفال (8): 29.

(15)- يونس (10): 58.