و كان من دعائه عليه السلام اذا اعترف بالتقصير عن تاديه الشكر
دعاى سى و هفتم در مقام اعتراف به تقصير از جاى آوردن شكر پروردگار.
«اللهم ان احدا لا يبلغ من شكرك غايه الا حصل عليه من احسانك ما يلزمه شكرا».
لفظه «من» فى «من احسانك» ابتدائيه لتعين المبدا. اى: من تلقاء احسانك و هو ايزاع الشكر و التوفيق و التيسير له.
و لفظه «ما» فى «ما يلزمه» عباره عن تلك الغايه المبلوغ اليها من الشكر التى هى نعمه اخرى موجبه لشكر آخر. هذا على ما فى اصل النسخه اعنى «يلزمه» بضم الياء المثناه من تحت و كسر الزاى من باب الافعال، و «شكرا» على هذا مفعول ثان له. و اما على روايه «يلزمه» بفتح الياء و الزاء على صيغه المجرد، فلفظه «ما» فى «ما يلزمه» عباره عن حق لازم يلزم اداوه من حمد و ثناء و عباده، و «شكرا» اما تمييز و اما مفعول له.
يعنى: بار خدايا، به درستى كه نمى رسد هيچ كس از بندگان تو از شكرگزارى
تو به غايتى و حدى، مگر آنكه حاصل شود و واجب گردد بر او از جهت احسان و نيكويى كردن تو او را- كه آن توفيق دادن و ميسر گردانيدن اوراست بر شكر- شكرى كه موجب باشد آن شكر، شكر ديگر را. چه، توفيق و تيسير بر شكر نيز نعمتى است از جانب مشكور. و از اينجاست كه در تنزيل كريم واقع شده كه: (و قليل من عبادى الشكور).
يا معنى چنين باشد كه: هيچ كس نرسد از شكر كردن تو به غايتى، مگر آنكه حاصل شود بر او از نيكويى كردن تو حق لازمى كه اداى آن لازم باشد- از حمد كردن و ستايش نمودن و عبادت كردن- از روى شكرگزارى- يا: از جهت شكرگزارى.
«و لا يبلغ مبلغا من طاعتك و ان اجتهد الا كان مقصرا دون استحقاقك بفضلك».
و نمى رسد هيچ كس از بندگان تو از فرمانبردارى نمودن تو به حدى و نهايتى، و اگر چه اجتهاد و استفراغ وسع خود نمايد- مگر آنكه مقصر باشد مرتبه ى پايين تر از استحقاق تو آن را. چه، جهات استحقاق طاعت از حيثيات متكثره است كه قدرت بشرى وفا به آن جهات نمى تواند نمود.
«فاشكر عبادك عاجز عن شكرك».
پس شكر كننده ترين بندگان تو آن كسى است كه عاجز باشد از شكر كردن. چرا كه شكر ثنايى است منعم را به ازاى نعمت او. و چون معظم نعمتها، بل جمله ى نعمتها از حق تعالى است، پس مهمترين چيزى مشغول بودن به شكر او تعالى باشد. و چون شكر نتوان گزارد الا به دل و زبان و اعضا، و هر سه
نعمت اوست، و قدرت بر استعمال هر يكى از آن، نعمتى ديگر، و توفيق يافتن در استعمال هر يكى، نعمتى ديگر، پس اگر خواهد كه بر هر نعمتى شكرى گزارد، بر اين نعمتها هم شكرى ديگر بايد گزارد. و سخن در گزاردن اين شكر، همچنان باشد كه در اول. و انتها به عجز باشد. و اعتراف به عجز از شكر، آخر مراتب شكر باشد. چنانكه اعتراف به عجز از ثنا بزرگترين ثناهاست. و به اين سبب گفته خاتمه ى صحيفه ى رسالت كه: «لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك».
و نزديك اهل تسليم شكر منتفى شود. چه، شكر مشتمل است بر قيام به مكافات و مجازات منعم، و آن كس كه در مقام بندگى به محلى بود كه خود را هيچ محلى ننهد، چگونه در مقابل كسى تواند آمد كه همه او باشد؟! پس نهايت شكر تا آنجا باشد كه خود را وجودى داند و منعم را وجودى.
«و اعبدهم مقصر عن طاعتك».
و عابدترين بندگان تو آن كسى است كه قائل باشد به تقصير از طاعت تو.
«لا يجب لاحد ان تغفر له باستحقاقه، و لا ان ترضى عنه باستيجابه».
واجب نيست هيچ كس را كه بيامرزى تو او را از حيثيت استحقاق او مر
آمرزش تو را، و نه آنكه راضى و خشنود گردى از او از جهت آنكه مستوجب رضاى تو شده باشد. چه، هيچ كس را مقدور نيست كه چنين بندگى تو تواند نمود.
«فمن غفرت له فبطولك. و من رضيت عنه فبفضلك».
پس هر كه آمرزيدى تو او را، پس به سبب احسان تو است او را. و هر كه را خشنود شدى تو از او، پس به سبب فضل و بزرگى تو است.
«تشكر يسير ما شكرته و تثيب على قليل ما تطاع فيه».
اى: تشكر يسير جنس العمل الذى من شانه ان يشكره. و يكون شكره سبحانه لما من شانه ان يشكره متحقق الوقوع. عبر عنه- عليه السلام- بصيغه الماضى، كما فى النسخه المرويه.
يعنى: جزا دهى اندك چيزى را كه مشكور شوى به آن. يعنى اندك چيزى كه به عمل آرند از حسنات، تو در مقابل آن جزا دهى ايشان را. و ثواب دهى بر اندك طاعتى كه مطاع شوى در آن طاعت.
«حتى كان شكر عبادك الذى اوجبت عليه ثوابهم و اعظمت عنه جزاءهم، امر ملكوا استطاعه الامتناع منه دونك فكافيتهم».
لفظه «كان» هنا للتحقيق. و هو احد من معانيه كما صرح به صاحب
مغنى اللبيب فيه. و لفظه «دون» بمعنى عند.
(يعنى:) تا آنكه به تحقيق كه شكر بندگان تو كه واجب ساخته اى بر آن شكر ثواب دادن ايشان را و عظيم گردانيده اى از آن شكر جزاى ايشان را، امرى است كه مالك شده اند بندگان تو استطاعت امتناع از آن شكر را نزد جلال و بزرگى تو با وجود اين مكافات داده اى ايشان را و ثواب داده اى بر آن شكر ايشان را.
«او لم يكن سببه بيدك فجازيتهم».
فى نسخه الاصل بهمزه الاستفهام و الواو و «يكن» على ياء الغيبه. فاسم «لم يكن» «سببه»، و خبره «بيدك». و فى بعض النسخ: «تكن» للخطاب و الجمله- و هى «سببه بيدك»- فى موقع الخبر. اى: لم تكن على هذه الصفه، و هى كون سبب ذلك الامر- و هو شكر عبادك اياك- بيدك، فجازيتهم. و فى بعض النسخ ب«او» العاطفه و «يكن» على صيغه الغيبه.
يعنى: و آيا نيست سبب شكر بندگان تو به دست تو- به طريق استفهام انكارى، يعنى به دست توست يا: آيا نيستى تو چنين كه سبب آن شكر به دست تو باشد؟! يا: (يا) نيست چنين كه سبب شكر به دست تو باشد. يعنى سبب آن به دست تو است- و با وجود اينكه سبب به دست توست، جزا داده اى ايشان را.
«بل ملكت- يا الهى- امرهم قبل ان يملكوا عبادتك، و اعددت ثوابهم قبل ان يفيضوا فى طاعتك».
لفظه بل للاضراب.
و يفيضو، اى: يسرعوا. قاله المطرزى فى المغرب.
(يعنى:) بلكه قادر و مالك بودى- اى خداى من- امر و كار ايشان را پيش از آنكه قادر گردند بر عبادت تو، و مهيا گردانيدى ثواب ايشان را پيش از آنكه شتاب و سرعت نمايند در طاعت تو.
«و ذلك ان سنتك الافضال، و عادتك الاحسان، و سبيلك العفو».
و اين چيزها- كه مذكور شد از پيش، از مجازات و مكافات بى آنكه بندگان استحقاق آن داشته باشند- به جهت آن است كه طريقه ى تو فضل و بخشش كردن است، و عادت تو به نيكويى كردن است، و طرز و طريقه ى تو عفو نمودن است.
«فكل البريه معترفه بانك غير ظالم لمن عاقبت».
پس جميع مردمان معترفند به آنكه تو بيدادگر نيستى مر آن كسى را كه عقاب كرده اى.
«و شاهده بانك متفضل على من عافيت».
و گواهند جميع مردمان به آنكه تفضل كننده اى بر آن كس كه رستگارى داده اى او را از بديها بى آنكه استحقاق آن داشته باشد.
«و كل مقر على نفسه بالتقصير عما استوجبت».
اى: استوجبته. فحذف العائد لظهوره.
(يعنى:) و همه ى خلايق اقرار كننده اند بر نفس خويش به تقصير و كوتاهى نمودن از آنچه تو سزاوار آنى- از طاعات و عبادات و حق عبوديت تو را به جا آوردن.
«فلولا ان الشيطان يختدعهم عن طاعتك ما عصاك عاص».
پس اگر نه آن بودى كه ديو رجيم فريب دادى بندگان تو را، از فرمانبردارى تو عصيان نورزيدى تو را هيچ عاصى.
«و لولا انه صور لهم الباطل فى مثال الحق ما ضل عن طريقك ضال».
و اگر نه آن بودى كه مصور ساختى از براى مردمان باطل را در صورت حق، گمراه نشدى از راه تو هيچ گمراهى.
«فسبحانك ما ابين كرمك فى معامله من اطاعك او عصاك! تشكر للمطيع ما انت توليته له. و تملى للعاصى فيما تملك معاجلته فيه».
سبحان مصدر و لا يستعمل الا محذوف الفعل، منصوبا على المصدريه. اى: اسبح الله سبحانا و انزهه عما لا يليق بجلاله.
و «ما» تعجبيه مبتدا و الماضى بعدها خبرها- على مذهب سيبويه- او موصوله و الخبر محذوف- كما هو مذهب الاخفش فى ما التعجبيه. اى: الذى اظهر كرمك شى ء عظيم.
و «توليته له»، اى: اقمته فى امره.
و «تملى» على صيغه المضارع من باب الافعال ماضيه املى. يقال: املى الله له: امهله.
يعنى: تنزيه مى كنم تو را و به پاكى ياد مى كنم- اى پروردگار من- از آنچه لايق جناب تو نيست. چه ظاهر و هويداست كرم تو در معامله ى تو با آن كس
كه اطاعت و فرمانبردارى تو نموده يا عصيان تو ورزيده! جزا مى دهى شكر مطيع را آنچه تو او را به آن كار قائم ساخته اى و فروگذار مى كنى و مهلت مى دهى عاصى را در عقوبت نمودن او كه مالك و قادرى شتاب كردن آن را.
«اعطيت كلا منهما ما لم يجب له. و تفضلت على كل منهما بما يقصر عمله عنه».
يقصر- بالتخفيف من باب الاول- اى: يعجز و يضعف. و قصر عنه، اى: عجز. و «عمله» بالرفع على الفاعليه، اصل الكتاب.
و بالتشديد من باب التفعيل روايه ع بروايه ش. و على هذا فاذا قرى «عمله» بالرفع على انه هو الفاعل، كان «عنه» بمعنى فيه. و اذا قرى منصوبا على المفعول، كان معنى تقصيره جعله قاصرا عنه.
فاما «يقصر» بكسر الصاد و التخفيف و نصب «عمله» بالمفعوليه- على ما ربما ينسب الى س- فليس على قانون اللغه. اذ جميع تصاريف هذه الصيغه، لازمها و متعديها، يبنى المضارع فيها على ضم العين ايا ما كان ماضيها.
يعنى: اعطا كردى هر يك از اين مطيع و عاصى را آنچه واجب نشده بود مر او را. و تفضل نمودى بر هر يك از ايشان آنچه عاجز و ضعيف بود كردار او در آن- يا: آنچه گردانيده بود خود را عاجز از آن.
«و لو كافات المطيع على ما انت توليته لاوشك ان يفقد ثوابك، و ان تزول عنه نعمتك».
اى: لو كافات المطيع على قدر طاعته، لفقد ثوابه و نعمته لانه ما اطاعك الا
بتوليتك امره و عونك اياه.
يعنى: اگر مكافات دادى مطيع را بر آنچه تو متولى امر او شدى و قائم گردانيدى او را بر كار او، هر آيينه نزديك بودى كه فاقد ثواب و جزاى طاعت خود باشد و زايل شدى از او نعمت تو. چه، به عون تو شده و او را دخلى نبوده.
«و لكنك بكرمك جازيته على المده القصيره الفانيه بالمده الطويله الخالده، و على الغايه القريبه الزائله بالغايه المديده الباقيه».
المديده: الطويله.
(يعنى:) و ليكن تو به كرم خود پاداش دادى او را بر مدت كوتاه فانى- كه عمل كرده در اين نشئه ى دنيا- به مدتى دراز جاويدان- كه بودن اوست در بهشت- و بر غايتى و نهايتى نزديك زايل شونده، به غايتى دور و دراز باقيه- كه زوال پذير نيست.
«ثم لم تسمه القصاص فيما اكل من رزقك الذى يقوى به على طاعتك، و لم تحمله على المناقشات فى الالات التى تسبب باستعمالها الى مغفرتك».
«تسمه»- بفتح تاء الخطاب للمضارعه و ضم السين- اى: لم ترده و لم تكلفه القصاص و لم تلزمه اياه. و قد فصلنا القول فى تفسيره فيما سبق.
و القصاص: العوض المساوى للشى ء. و المراد هنا مطلق العوض.
و حمل على نفسه فى السير، اى: جهدها فيه.
و المناقشه فى الاصل: الاستقصاء فى الحساب. و فى الحديث: «من نوقش فى الحساب عذب».
يعنى بعد از آن تكليف نكرده اى و لازم نساخته اى او را قصاص- و قصاص در لغت به معنى مقاصه است، يعنى: گرفتن چيزى در عوض چيزى، يعنى عوض و بدلى- در آنچه خورده از روزى تو آنچنان روزى كه قوت و توانايى يافته به سبب آن بر طاعت تو، و سخت گيرى نكرده اى و نكوشيده اى بر سختى كردنها در آلات و ادواتى كه سبب ساخته به كار داشتن آنها به آمرزش تو.
«و لو فعلت ذلك به، لذهب بجميع ما كدح له و جمله ما سعى فيه، جزاء للصغرى من اياديك و مننك، و لبقى رهينا بين يديك بسائر نعمك».
الكدح: العمل و السعى و الكد.
و الايادى: جمع الايدى. و الايدى جمع اليد بمعنى النعمه.
و المنن: جمع المنه بمعنى النعمه ايضا.
و الرهين فعيل بمعنى المفعول. اى: مرهونا.
و السائر بمعنى الباقى.
يعنى: و اگر كردى اين مناقشات و سختگيريها را با او، هر آيينه بردندى جميع آنچه كار كرده بود و رنج برده بود از براى آن و تمام آنچه سعى كرده بود در آن، جزاى كوچكترين نعمتى از نعمتهاى تو و عطاياى تو، و باقى ماندى به گرو باقى نعمتها در برابر تو.
«فمتى كان يستحق شيئا من ثوابك؟! لا! متى؟!».
اى: لا يستحق شيئا! متى يستحق؟!
(يعنى:) پس چه وقت سزاوار مى شود چيزى را از ثواب تو؟! هرگز نخواهد
شد! كه خواهد شد؟!
و از مشايخ عظام مسموع شد كه وقف بر هر يك از كلمه ى «ثوابك» و كلمه «لا» و «متى» موروث السماع است از ائمه ى روات اين كتاب مستطاب.
«هذا- يا الهى- حال من اطاعك، و سبيل من تعبد لك».
اين است- خداوندا- حال كسى كه اطاعت و فرمانبردارى تو نموده و راه آن كسى كه بندگى نموده است تو را.
«فاما العاصى امرك و المواقع نهيك، فلم تعاجله بنقمتك لكى يستبدل بحاله فى معصيتك حال الانابه الى طاعتك».
پس اما آن كسى كه عصيان ورزيده امر تو را و انداخته است خود را در چيزهايى كه از آن منع نموده اى، پس شتاب نكردى او را به عقاب خود به سبب آن است كه بدل نمايد حال خود را در معصيت به حال رجوع و بازگشت نمودن به طاعت تو.
«و لقد كان يستحق فى اول ما هم بعصيانك كل ما اعددت لجميع خلقك من عقوبتك».
هم، اى: قصد.
(يعنى:) به تحقيق كه بود اين عاصى در اول عصيانى كه ورزيده تو را و قصد كرده آن را، سزاوار آنكه جميع آنچه مهيا كرده اى به همه ى خلقان خود از عقوبات خود، او را باشد.
«فجميع ما اخرت عنه من العذاب، و ابطات عليه من سطوات النقمه
و العقاب، ترك من حقك، و رضى بدون واجبك».
پس جميع آنچه واپس انداخته اى از او عذاب را از زمانى كه سزاوار عذاب شده، و مهلت داده اى بر او از سختگيريهاى عقوبت و عقاب خود، دست بازداشتى است از حق تو و خشنوديى است بى آنكه واجب باشد تو را اين خشنودى.
«فمن اكرم يا الهى منك؟! و من اشقى ممن هلك عليك؟! لا! من؟!».
اى: لا يكون احد اشقى ممن هلك عليك! و من الذى يكون اشقى منه؟! و قيل: معناه: لا يهلك احد عليك! و من الذى هلك عليك؟! و ليس بشى ء، اذ ليس فيه تاكيد و هو المقصود هنا.
و هذا فى علم البديع يسمى بصيغه الاكتفاء، كما مر فى دعاء التحميد. و هو ان ياتى المتكلم بنثر او نظم محذوف الجواب و يكتفى بالمعلوم فى الذهن عن اتمامه، لدلاله القرائن عليه. و من امثلته القرآنيه:(و لو انهم رضوا ما آتاهم الله و رسوله) الايه. فجواب لو محذوف تقديره: لو انهم رضوا ما آتاهم الله و رسوله، لكان خيرا لهم. و كذا جواب لو محذوف فى قوله تعالى:(كلا لو تعلمون علم اليقين)، اى: لو علمتم الشى ء حق علمه، لارتدعتم. و امثله هذا النوع المسمى بالاكتفاء كثيره.
يعنى: پس كيست كريمتر- اى خداى من- از تو؟! و كيست بدبخت تر از آن كسى كه هلاك شد بر تو؟! يعنى عصيان تو ورزيد. يا كلمه ى «على» در «هلك
عليك» به معنى «مع» باشد، همچو قول خداى تعالى:(و لقد اخترناهم على علم على العالمين) و قول خداى تعالى:(افرايت من اتخذ الهه هواه و اضله الله على علم)، اى: مع علم. اى: و من اشقى ممن هلك معك؟!
يعنى: كيست شقى تر از آن كس كه هالك شد با تو؟! يعنى با آنچه تو متصفى به آن از رافت شامله و عنايت بالغه. و به چند وجه ديگر بيان كرده در دعاى تحميد كه اول دعاهاست.
و همچنين خواننده ى دعا را وقف بر هر يك از كلمه ى «عليك» و «لا» و «من» بر قياس ماسبق مستحسن است.
«فتباركت ان توصف الا بالاحسان. و كرمت ان يخاف منك الا العدل».
تباركت، اى: تعاظمت و تعاليت.
و كرم- بضم العين- بمعنى شرف.
يعنى: بزرگترى از آنكه موصوف شوى مگر به نيكويى كردن و احسان. و شريفترى از آنكه ترسيده شوند از تو مگر از عدل و داد تو.
«لا يخشى جورك على من عصاك».
ترسيده نشوند جور و بيداد تو را بر آنكه عاصى شد تو را. يعنى بيداد نمى كنى بر عاصى، بلكه او را به تفضل خود عفو مى كنى، يا آنكه اگر مواخذه كنى او را، جور نخواهد بود بلكه محض عدل خواهد بود.
«و لا يخاف اغفالك ثواب من ارضاك».
و ترسيده نشوند از فروگذاشتن تو ثواب آن كس كه تو را خشنود ساخته. يعنى اهمال نمى كنى ثواب او را و پاداش عمل او خواهى داد.
«فصل على محمد و آله، وهب لى املى. و زدنى من هداك ما اصل به الى التوفيق فى عملى. انك منان كريم».
پس رحمت كن بر محمد و آل او، و ببخش مرا آنچه اميد من است. و زياد كن مرا از راه نمودن تو مرا آنچه برسم به آن هدايت به توفيق يافتن در اعمال خود آنچه موجب رضاى تو در آن باشد. زيرا كه تو نعمت دهنده اى و كريمى كه به نهايت نمى رسد كرم و عطاى تو.
فارسی
و كان من دعائه علیه السلام اذا اعترف بالتقصیر عن تادیه الشكر
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
