روايات مهمّى كه از نبىّ اسلام و ائمّه طاهرين عليهم السلام رسيده ، نشان دهنده اين حقيقت اند كه نفس در صورت عدم تزكيه منشأ تمام مفاسد و در صورت آراسته شدن به تربيت الهى علّت خوشبختى و سعادت است ، در اين بخش لازم است به بعضى از آن روايات كه توضيحى بر آيات قرآن است اشاره شود . فى وَصِيَّةِ أَبى ذَرٍ قالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله : عَلَى الْعاقِلِ أَنْ يَكُونَ لَهُ ساعاتٌ : ساعَةٌ يُناجى فيها رَبَّهُ ، وَساعَةٌ يُحاسِبُ نَفْسَهُ وَساعَةٌ يَتَفَكَّرُ فيما صَنَعَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ . در سفارش ابوذر است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : بر عاقل است كه داراى ساعاتى باشد : ساعتى را در مناجات با پروردگار به سر برد ، ساعتى از نفس خود حساب بكشد ، ساعتى در انديشه صنع حقّ نسبت به خودش باشد . قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام : مَنْ لَمْ يَتَعَاهَدِ النَّقْصَ مِنْ نَفْسِهِ غَلَبَ عَلَيْهِ الْهَوى وَمَنْ كانَ فى نَقْصٍ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ.اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : كسى كه در مقام اصلاح نقص نفس نباشد ، هوى بر او غالب خواهد شد و كسى كه دچار نقص نفس است مرگ برايش بهتر است . عَنَ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ : أَلا فَحاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبُوا فَإِنَّ فى الْقِيامَةِ خَمْسينَ مَوْقِفاً كُلُّ مَوْقِفٍ مَقامُ أَلْفَ سَنَةٍ ثُمَّ تَلا هذِهِ الآيَةَ : فِى يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ . امام صادق عليه السلام فرمود : بياييد به حساب خود برسيد ، قبل از اين كه به حسابتان برسند ، محقّقاً در قيامت پنجاه موقف وجود دارد كه هر موقفى را هزار سال ايستادن است ، سپس اين آيه را تلاوت فرمود : در روزى كه مقدارش هزار سال است .
عَن الثّمالى قالَ : كانَ عَلِىُّ بنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ : ابْنُ آدَمَ لا تَزالُ بِخَيْرٍ ما كانَ لَكَ واعِظٌ مِنْ نَفْسِكَ وَما كانَتِ الْمُحاسَبَةُ مِنْ هَمِّكَ وَما كانَ الْخَوْفُ لَكَ شِعاراً وَالْحُزْنَ لَكَ دِثاراً ، ابنُ آدَمَ إِنَّكَ مَيِّتٌ وَمَبْعُوثٌ وَمَوْقُوفٌ بَيْنَ يَدَىِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَسْئُولٌ فَاَعِدِّ جَواباً . ابو حمزه ثمالى مى گويد : امام سجاد حضرت على بن الحسين عليهماالسلاممى فرمود : فرزند آدم ، هميشه به خير و خوبى هستى ، چنانچه از درونت تو را واعظى باشد [ فطرت وجدانت در تمام امور تو را هدايت و راهنمايى كند و عقلت بتواند نورش را در تمام زمينه هاى زندگيت بگستراند ] و چنانچه حسابرسى نفس شغل و قصد و همّتت باشد ، تو در خيرى ، اگر خوف ازمقام حق شعارت و حزن بر عمر از دست رفته و كمى عملت لباس و رواندازت باشد ، فرزند آدم مرگ براى تو حتم و از مبعوث شدن و ايستادن در پيشگاه حق ناچارى ، فردا از تو بازپرسى مى شود ، براى آن روز جواب آماده كن .
فيما أَوْصى بِهِ أَميرُالْمُؤْمِنينَ إبْنَهُ الْحَسَنَ صَلَواتُ اللّه عَلَيْهِما : يا بُنَىَّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلاثُ ساعاتٍ : ساعَةٌ يُناجى فيها رَبَّهُ وَساعَةٌ يُحاسِبُ فيها نَفْسَهُ وَساعَةٌ يَخْلُو فيها بَيْنَ نَفْسِهِ وَلَذَّاتِها فيما يَحِلُّ وَيُحْمَدُ وَلَيْسَ لِلْمُؤْمِنِ بُدٌّ مِنْ أَنْ يَكُونَ شاخِصاً فى ثَلاثٍ : مَرَمَّةٌ لِمَعاشٍ أَوْ خُطْوَةٌ لِمَعادٍ أَوْ لَذَّةً فى غَيْرِ مُحَرَّمٍ . در سفارش اميرالمؤمنين به فرزندش حضرت حسن صلوات اللّه عليهما آمده : فرزندم ! براى مؤمن سه ساعت است : ساعتى براى مناجات با پروردگارش ، ساعتى براى حسابرسى از نفسش و ساعتى براى لذّات نفس وآنچه حلال و پسنديده است ، مؤمن از حركت در سه برنامه چاره اى ندارد ، اصلاح برنامه معاش ، قدم برداشتن براى معاد ، طلب لذّت در غير حرام . عَنْ عَلِىِّ بْنِ أَبى طالِبٍ عليه السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَتَعالى حَدَّ لَكُمْ حُدُوداً فَلا تَعْتَدُوها وَفَرَضَ عَلَيْكُمْ فَرائِضَ فَلا تُضَيِّعُوها وَسَنَّ لَكُمْ سُنَنَاً فَاتَّبِعُوها وَحَرَّمَ عَلَيْكُمْ حُرُماتٍ فَلا تَنْتَهِكُوها وَعَفى لَكُمْ عَنْ أَشْياءَ رَحْمَةً مِنْهُ مِنْ غَيْرِ نِسْيانٍ فَلا تُكَلِّفُوها . على بن ابى طالب عليه السلام از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه حضرت فرمود : خداوند براى شما حدودى مقرّر فرموده از آن تجاوز نكنيد و امورى را بر شما واجب كرده آن ها را ضايع منماييد و سنّتى براى شما قرار داده از آن ها پيروى كنيد ، برنامه هايى را بر شما حرام كرده نسبت به آن ها بى حرمت نباشيد و از مسائلى از باب رحمت و بدون فراموشى بر شما گذشت فرموده ، خود را نسبت به آن مسائل در مشقّت و رنج قرار ندهيد . در روايتى آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : شما را به زيرك ترين زيرك ها و احمق ترين احمق ها خبر دهم ؟ گفتند : آرى . فرمود : زيرك ترين زيرك ها كسى است كه از نفس حساب بكشد و براى بعد از مرگ كار كند و احمق ترين احمق ها كسى است كه از هواى نفس پيروى كند و بر خدا آرزوهاى بيهوده داشته باشد .
مردى گفت : يا اميرالمؤمنين ! انسان چگونه از نفس حساب بكشد ؟ فرمود : چون صبح و شب كرد ، به نفس رجوع كند و بگويد : اى نفس ! امروز روزى بود كه بر تو گذشت و هرگز باز نمى گردد و در آنچه خود را خرج كردى خداوند از تو بازپرسى خواهد كرد ، در امروز چه كردى ؟ آيا ذكر و حمد خدا كردى ؟ آيا حق برادر مؤمن را ادا كردى ؟ غصّه اى از او برطرف نمودى ؟ در نبودش به اهل و فرزندش رسيدى ؟ بعد از مرگش بازماندگانش را توجّه كردى ؟ با آبرويت جلوى غيبت مؤمنى را گرفتى ؟ به مسلمانى كمك كردى ؟ در امروزى كه بر تو گذشت چه كردى ؟ به راستى در آنچه بوده دقّت كند ، اگر به خير گذشته خدا را شكر كرده و بر توفيقى كه از طرف حق نصيبش گشته تكبير بگويد ، اگر معصيت يا تقصيرى داشته استغفار كند و بر ترك كار ناپسند به طور جدّى تصميم بگيرد و خطوط سياهى كه از گناه بر صفحه نفسش پديد شده ، با صلوات بر محمّد و آلش و عرض بيعت با اميرالمؤمنين و قبول آن بيعت و اعاده لعن بر طعنه زنندگان و دشمنان على عليه السلام و ضايع كنندگان حق مولا ، محو و نابود كند ، اگر اين گونه عمل كند ، خداوند مى فرمايد : با دوستيت با دوستانم و دشمنيت با دشمنانم در گناهانت با تو مناقشه نخواهم كرد !!
عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ : ما كانَ عَبْدٌ لِيَحْبِسَ نَفْسَهُ عَلَى اللّهِ إِلاّ أَدْخَلَهُ اللّهُ الْجَنَّةَ . امام صادق عليه السلام فرمود : بنده اى جلوى نفسش را به خاطر خدا از آنچه ممنوع شده نمى گيرد ، مگر اين كه خداوند او را وارد بهشت مى كند . على عليه السلام از ابى جحيفه نقل مى كند كه گفت : وارد بر رسول خدا صلى الله عليه و آله شدم در حالى كه باد گلو كردم . فرمود : باد گلويت را فرو بياور ، به تحقيق بيش تر مردمى كه در دنيا سير بودند ، در قيامت طولانى ترين گرسنگى را دارند . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : نور حكمت گرسنگى است و دورى از خدا سيرى است و نزديكى با مقام حق دوستى مساكين و نزديكى با آنان است ، خود را سير نكنيد كه نور معرفت در قلوبتان خاموش مى گردد ، كسى كه شب را با سبكى شكم در نماز بگذراند ، شبى را گذرانده در حالى كه حورالعين اطرافش بودند و حضرت فرمود : دل ها را با زيادى طعام و آشاميدنى نميرانيد ، دل ها مانند زراعتى كه آب اضافه بخورد از بين مى رود ، با طعام و آشاميدنى بيش از اندازه مى ميرند
وَقالَ : مَنْ غَلَبَ عِلْمَهُ هَواهُ فَهُوَ عِلْمٌ نافِعٌ ، وَمَنْ جَعَلَ شَهْوَتَهُ تَحْتَ قَدَمَيْهِ فَرَّ الشَّيْطانُ مِنْ ظِلِّهِ وَقالَ صلى الله عليه و آله يَقُولُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ : أَيُّما عَبْدٍ أَطاعَنى لَمْ آكِلْهُ إِلى غَيْرى وَأَيُّما عَبْدٍ عَصانى وَكَلْتُهُ إِلى نَفْسِهِ ثُمَّ لَمْ اُبالِ فى أَىِّ وادٍ هَلَكَ . و پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : كسى كه علمش بر هوايش غالب باشد آن علم نافع است و كسى كه حاكم بر شهوتش باشد شيطان از سايه اش مى گريزد و نيز آن حضرت فرمود : خداوند مى فرمايد : هر بنده اى فرمان مرا ببرد او را به غير و انمى گذارم و هركس مرا نافرنانى كند ، او را به خودش وامى گذارم ، سپس باكى ندارم كه در كجا هلاك مى شود . در بعضى از اخبار آمده است : مردى به نام مجاشع بر پيامبر صلى الله عليه و آله وارد شد و عرض كرد : يا رسول اللّه ! راه معرفت حق چيست ؟ فرمود : نفس شناسى . گفت : راه موافقت با حق كدام است ؟
فرمود : مخالفت با نفس . پرسيد : راه رسيدن به رضاى حق چيست ؟ فرمود : خشم بر نفس . گفت : راه وصل حق كدام است ؟ فرمود : هجرت از نفس . عرض كرد : راه طاعت حق چيست ؟ فرمود : عصيان نفس . گفت : چه راهى براى ياد حق است ؟ فرمود : نسيان نفس . گفت : طريق قرب حق كدام است ؟ فرمود : دورى از نفس . گفت : راه انس با حق چيست ؟ فرمود : وحشت از نفس . گفت : رسيدن به اين همه واقعيت ها با چه برنامه اى ميسّر است ؟ فرمود : يارى خواستن از حق در برابر نفس. قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام : مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ ، وَمَنْ غَفَلَ عَنْها خَسِرَ وَمَنْ خافَ أَمِنَ وَمَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَمَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ ، وَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ .
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : كسى كه نفس را محاسبه كند سود كرده و هركس از آن غفلت كند ضرر كرده ، آن كس كه بترسد ايمن مى شود و هركس عبرت بگيرد بينا مى گردد و هركس بينا شود مى فهمد و هركس بفهمد عالم مى شود . عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام عَنْ آبائِهِ عليهم السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : طُوبى لِمَنْ تَرَكَ شَهْوَةً حاضِرَةً لِمَوْعودٍ لَمْ يَرَهُ . امام صادق عليه السلام از پدرانش عليهم السلام روايت مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آلهفرمود : خوشا به حال كسى كه شهوت امروز را براى نفع بردن در فرداى نديده ترك كند . عَنْ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ : إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ : بِجَلالى وَجَمالى وَبَهائى وَعَلائى وَارْتِفاعى لا يُؤْثِرُ عَبْدٌ هَواىَ عَلى هَواهُ إِلاّ جَعَلْتُ غِناهُ فى نَفْسِهِ وَهَمِّهِ فى آخِرَتِهِ وَكَفَفْتُ عَنْهُ ضيعَتَهُ وَضَمِنْتُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ رِزْقَهُ وَكُنْتُ لَهُ مِنْ وَراءِ تِجارَةِ كُلِّ تاجِرٍ . به قول عارف روشن ضمير ، حكيم صفاى اصفهانى :
قومى به گرد كوى فنا راهبر شدند بر چشم دل كشيده و صاحب نظر شدند
صاحب نظر شدند كه از دار اقتدار در كوى فقر آمده و خاك در شدند
قومى بر آستان حقيقت نهاده سر كاين راه را به پاى طلب پى سِپر شدند
جمعى برهنه پا و سر از يمن فقر پاى بنهاده بر سر خودى و تاجور شدند
بر دست دل گرفته زسر تا به پاى تن در عشق و پيش تير ملامت سپر شدند
كردند جاى در خم چوگان زلف يار چون گوى آن گروه كه بى پا و سر شدند
وارسته از تعيّن ظلمت سراى خاك خورشيد را معاينه نور بصر شدند
از خاك و گل رسيده به اسرار جان و دل هم سير آفتاب و رفيق قمر شدند
عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام قالَ : مَنْ مَلَكَ نَفْسَهُ إِذا رَغِبَ وَإِذا رَهِبَ وَإِذَاشْتَهى وَإِذَا غَضِبَ وَإِذَا رَضِىَ حَرَّمَ اللّهُ جَسَدَهُ عَلَى النّارِ . امام صادق عليه السلام فرمود : به هنگام رغبت و ترس ، به وقت ميل و غضب و خشنودى هركس جلودار نفسش باشد ، خداوند بدنش را به آتش جهنّم حرام مى كند . عَنْ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ : إِنَّما الْمُؤْمِنُ إِذَا رَضِىَ لَمْ يُدْخِلْهُ رِضاهُ فى إِثْمٍ وَلا باطِلٍ وَإِذا سَخَطَ لَمْ يُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ وَالَّذى إِذا قَدَرَ لَمْ يُخْرِجْهُ قُدْرَتُهُ إِلَى التَّعَدّى وَإِلى ما لَيْسَ لَهُ بِحَقٍّ . امام باقر عليه السلام فرمود : مؤمن فقط كسى است كه خشنودى اش او را در گناه و باطل نبرد و خشمش به وقت خشم او را از مدار قول حق بيرون نكشد ، مؤمن به وقت قدرت تجاوز ندارد و قدرتش او را به آنچه حق نيست هدايت نمى كند .
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان
