عدالت گسترى خداوند

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد پنجم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

عدالت، بنيانى است كه جهان بر آن استوار است، شيرين‏تر از آبى كه انسان تشنه به آن مى‏رسد. هر چند اندك باشد ولى اگر عادلانه در عرصه گيتى پياده گردد؛ بسى گسترده است.

خداوند عدالت و قسط را براى آرامش دلها و سامان يافتن و اصلاح امور مردم قرار داده است تا به سبب آن بركت‏ها افزون‏تر شود.

امام على عليه السلام در فرازى جامع به اين حقيقت گسترده شهادت مى‏دهد و مى‏فرمايد:

إنَّ الْعَدْلَ مِيزانُ اللَّهِ سُبْحانَهُ الَّذى‏ وَضَعَهُ فى‏ الْخَلْقِ، و نَصَبَهُ لإِقامَةِ الحَقِّ، فَلا تُخالِفْهُ فى‏ ميزانِهِ، وَ لا تُعارِضْهُ في‏ سُلْطانِهِ. «1»

عدالت ترازوى خداى سبحان است كه آن را در ميان خلق خود نهاده و براى برپاداشتن حق نصب كرده است. پس برخلاف ترازوى او عمل مكن و با قدرتش مخالفت مورز.

عدل و عدالت يكى از اصول دين و زيربناى فكرى مسلمانان است. و از مهمترين اركان تقوا و خودسازى نفس است كه بارها در قرآن به آن اشاره شده است، از جمله خداوند منان مى‏فرمايد:

يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُونُواْ قَوَّ مِينَ لِلَّهِ شُهَدَآءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَانُ قَوْمٍ عَلَى‏ أَلَّا تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى‏ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» «2»

اى اهل ايمان! همواره [در همه امور] قيام كننده براى خدا و گواهان به عدل و داد باشيد. و نبايد دشمنى با گروهى شما را بر آن دارد كه عدالت نورزيد؛ عدالت كنيد كه آن به پرهيزكارى نزديك‏تر است. و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است.

پروردگار هستى، عدالت را از پايه‏هاى پرهيزگارى دانسته است كه اگر كسى متّقى باشد، خواهان عدالت و امنيت در بين مردم است. و ستمگران ناتوان؛ از عدالت و مساوات گريزانند.

حضرت زين العابدين عليه السلام در دعاى روز قربان و جمعه دليل عادل بودن خداوند را چنين بيان مى‏فرمايد:

من به اين حقيقت پى برده‏ام كه در حكم و فرمانت ستمى نيست و در كيفرت شتاب و عجله‏اى وجود ندارد و جز اين نيست كه كسى در كيفر شتاب مى‏ورزد كه بيم از دست رفتن فرصت را دارد و كسى به ستم نيازمند است كه ناتوان است و تو اى خداى من از اين امور و بسيار بالاترى. «3» مقصود حضرت اين است كه من به استوارى تو اى پروردگار ايمان آورده‏ام كه جهان پهناور هستى را بر پايه تعادل و توازن برپاكرده‏اى. گواه ما بر اين حقيقت، فرمايش رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله است كه فرمود:

بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّمَواتُ وَ الْأَرْضُ. «4»

آسمان‏ها و زمين، بر پايه عدل استوار شده‏اند.

اين جمله رساترين تعبيرى است كه درباره عدالت شده است. يعنى نه تنها زندگى محدود بشر در كره خاكى بدون عدالت برپا نمى‏شود بلكه سرتاسر جهان هستى و آسمان و زمين در پرتو عدل و تعادل نيروها و جايگاه هر چيزى در محل مناسب خود برقرار هستند. و اگر آنى به مقدار سر سوزنى از اصل منحرف شوند رو به نيستى خواهند رفت.

بنابراين، معناى عدل الهى از نگاه كلى به نظام جهان هستى در مقابل بى‏تناسبى است و از نگاه جزئى به افراد موجودات در مقابل ظلم است.

چنين عدلى از شؤون حكيم و عليم بودن خداوند باشد كه به اقتضاى علم و حكمت خود براى هر موجودى به اندازه نيازش مقدّر فرموده است.

خداوند متعال؛ تحقق حيات باطنى بشر را به صداقت و عدالت در انسان مى‏داند و تربيت صحيح نفوس انسانى را بر پايه اين دو اصل ريشه‏اى بنا نهاده است كه فرمود:

وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَّامُبَدّلَ لِكَلِمتِهِ‏وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» «5»

و سخن پروردگارت از روى راستى و عدل كامل شد، سخنان او را تغيير دهنده‏اى نيست؛ و او شنوا و داناست.

پس خداوند حجت خود را بر بازوى همه معصومان و ائمه اطهار عليهم السلام در هنگام ولادت با آيه فوق بيان كرده است؛ زيرا كه آن پاكان رهبران و مربيان عادل و راستين بشر هستند؛ و اين درخواست حضرت حجة بن الحسن، مهدى عليه السلام، درباره يكى از ويژگى‏هاى بارز حاكمان اسلامى، عدالت گسترى و مهرورزى در بين مردم است كه در دعاى منسوب به ايشان آمده است.

وَ تَفَضَّلْ ... عَلَى الأُمَراءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَةِ. «6»

خدايا، به فرمان داران، عدالت گسترى و مهربانى عطا بفرما.

پس بايد در اجراى فرامين الهى، زمينه‏هاى تحقّق عدالت عينى را فراهم نمود و شايستگى‏هاى لازم را كسب نمود كه حضرت سجّاد عليه السلام اين آمادگى را در فرازى ديگر با مكارم اخلاق چنين بازگو مى‏فرمايد:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ حَلِّنِي بِحِلْيَةِ الصَّالِحِينَ وَ أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ فِي بَسْطِ الْعَدْلِ. «7»

خدايا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به زيور شايستگان بياراى و زينت پرهيزكاران را به من بپوشان كه زيور و زينت آنان در گسترش عدالت و ...

است.

مهرورزى با بندگان‏

يكى از صفات جمال حق «ستّار» است. پنهان كردن عيوب بندگان و خوب جلوه دادن انسان از صفات بارز الهى است. چنانكه در دعاى اهل بيت المعمور به درگاه پروردگار آمده است:

يا مَنْ أَظْهَرَ الْجَميلَ وَ سَتَرَ الْقَبيحَ، يا مَنْ لايُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ. «8»

اى خدايى كه زيبايى‏ها را آشكار مى‏كنى و زشتى‏ها را مى‏پوشانى و اى‏ خدايى كه بندگان را بر جسارت ارتكاب گناهان مؤاخذه نمى‏كنى.

پرده‏دارى و پوشش دادن به اعمال انسان ناشى از مهربانى و رحمت حق تعالى است كه در روانشناسى به آن اصل تغافل مى‏گويند.

حضرت حق بسيارى از باطن رفتار و كلام ما را آشكار نمى‏سازد بلكه نيكى‏ها و زيبايى‏ها را نمايان مى‏كند كه بنده‏اش در نظر ديگران خوش سيرت نشان دهد. اگر تغافل و چشم پوشى خداوند در روش و منش انسان نبود، او بارها و بارها خود را رسوا مى‏ساخت و انگشت نماى عام و خاص مى‏شد.

در بسيارى از آيات، اميد را در كنار بيم قرار داده است تا انسان بر روى مرز خوف و رجا حركت كند و گرفتار عمل افراط و تفريط نشود مانند آيه شريفه‏اى كه درباره تجسّم اعمال در قيامت است مى‏فرمايد:

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدَاً بَعِيدًا وَيُحَذّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» «9»

روزى كه هر كس آنچه را از كار نيك انجام داده و آنچه را از كار زشت مرتكب شده حاضر شده مى‏يابد، و آرزو مى‏كند كه اى كاش ميان او و كارهاى زشتش زمان دور و درازى فاصله بود. و خدا شما را از [عذاب‏] خود برحذر مى‏دارد؛ و خدا به بندگان مهربان است.

اين آيه معجونى از بيم و اميد است. از يك سو به انسان اعلام خطر مى‏كند و هشدار مى‏دهد كه ترس از عذاب و كيفر در كار است؛ تا مغرور نشود و از سوى ديگر بندگان را به لطفش اميدوار مى‏كند كه اميد به نجات داشته باشند. تا تعادلى بين ميزان خوف و رجا كه عامل مهم تربيت انسان است؛ برقرار گردد. اين دو جمله در آيه شريفه تأكيد يكديگر است كه در عين حالى كه احساس خطر مى‏كند، مهربانى‏ هم مى‏ورزد مانند مادرى كه مى‏داند داروى بيمار تلخ است ولى با محبّت و ناز به فرزندش مى‏خوراند.

اين ترازوى اميد و مهربانى و ترس از چوب خدا هميشه زندگى مؤمن را يكسان نگه مى‏دارد تا هدف را بر اساس آن دو تنظيم كند.

پس بايد به حق گمان نيك داشت تا مهربانى را بر ما بگستراند.

امام كاظم عليه السلام درباره اين نيك پندارى مى‏فرمايد:

فَما ظَنُّكَ بِالرَّؤُوفِ الرَّحِيم الَّذى‏ يَتَوَدَّدُ الى‏ مَنْ يُؤْذِيِه بأَوْليائِهِ، فَكَيْفَ بِمَنْ يُؤْذى‏ فيه؟! وَ ما ظَنُّكَ بِالتَّوَّابِ الرَّحِيمِ الَّذى‏ يَتُوبُ عَلى‏ مَنْ يُعادِيِه، فَكَيْفَ بِمَنْ يَتَرَضَّاهُ وَ يَخْتارُ عَداوَةَ الْخَلْقِ فِيهِ؟! «10»

چه گمان برى به آن مهرورز مهربانى كه به آن كس كه با آزار دوستانش او را مى‏آزارد دوستى مى‏كند، چه رسد به كسانى كه در راه او آزار مى‏بينند و چه گمان برى به آن توبه‏پذير مهربانى كه از دشمنش توبه مى‏پذيرد، چه رسد به كسى كه خشنوديش را مى‏جويد و دشمنى مردم را به خاطر او برمى‏گزيند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

خداى تعالى صد رحمت بيافريده كه از آنها يكى در ميان آفريدگان اوست كه به سبب آن به يكديگر ترحّم و دلسوزى مى‏كنند، نود و نه رحمت ديگر را براى دوستانش اندوخته است. «11» عَمْرو مى‏گويد: عده‏اى اسير نزد پيامبر آوردند، ناگهان زنى از اسيران كه چشمش به كودكى اسير افتاده بود، دويد و او را در آغوش گرفت و شيرش داد. پيامبر صلى الله عليه و آله به ما فرمود: آيا فكر مى‏كنيد اين زن كودك خود را در آتش مى‏اندازد؟ عرض كرديم:

خير، تا قدرت داشته باشد اين كار را نمى‏كند. پيامبر فرمود: خداوند به بندگان خود مهربان‏تر از اين مادر به فرزند خود است. «12» امام زين العابدين عليه السلام در مناجات خويش مهربانى ويژه‏اى طلب مى‏كند:

يا مَنْ هُوَ أَبَرُّ بى‏ مِنَ الْوالِدِ الشَّفِيقِ، وَ أَقْرَبُ إِلىَّ مِنَ الصَّاحِبِ اللَّزِيقِ أَنْتَ مَوْضِعُ أُنْسى‏ فِى الْخَلْوَةِ إِذا أَوْحَشَنى‏ الْمَكانُ وَ لَفَظَتْنى‏ الْأَوْطانُ. «13»

اى آن كه از پدر دلسوز بيشتر به من نيكى مى‏كنى و از دوست همدم به من نزديكترى، آن گاه كه خلوت، مرا مى‏هراساند، وطن‏ها مرا مى‏راند، تو در تنهايى و غربت انيس و همدم منى.

رحمت حضرت حق به اندازه‏اى گسترده است كه به پيامبرش يك دستور كلى مى‏دهد كه هرگاه افراد با ايمان هر چند گناه كار باشند به سوى تو آيند، آنها را بپذير و رحمت من را به آنها برسان.

وَإِذَا جَآءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بَايتِنَا فَقُلْ سَلمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءً بِجَهلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ‏وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» «14»

و هرگاه كسانى كه به آيات ما ايمان مى‏آورند به نزد تو آيند، بگو: سلام بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود لازم و مقرّر كرده؛ بنابراين هر كس از شما به نادانى كار زشتى مرتكب شود، سپس بعد از آن توبه كند و [مفاسد خود را] اصلاح نمايد [مشمول آمرزش و رحمت خدا شود]؛ زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است.

مفهوم آيه يك معنى كلى و وسيع دارد كه به صورت قانون رحمت درآمده است.

سلامى كه در آيه ابلاغ شده چه از ناحيه خداوند و چه به وسيله پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله رسيده باشد به خاطر پذيرايى و استقبال گرم و دوستى با مردم است و سلامى كه از سوى خداوند باشد رحمتى براى همگان است. پس هر كسى كه براى توبه به درگاه خداوند روى مى‏آورد؛ علاوه بر بخشش، رحمت خداوند هم او را فرا مى‏گيرد كه مى‏فرمايد: غفورٌ رحيم‏

حضرت اميرمؤمنان على عليه السلام در توصيف آفرينش آدم عليه السلام مى‏فرمايد:

ثُمَّ بَسَطَ اللَّهُ سُبْحانَهُ لَهُ فى‏ تَوْبَتِهِ وَ لَقَّاهُ كَلِمَةَ رَحْمَتِهِ وَ وَعَدَهُ الْمَرَدَّ الى‏ جَنَّتِهِ. «15»

آن گاه خداى سبحان در توبه را به رويش گشود و كلمه رحمت را به او تلقين كرد و بازگشت به بهشت را به او وعده داد.

و چون دايره رحمت را براى همه موجودات گسترانده، پس مهربانى را دوست دارد و مهربانان را هم دوست مى‏دارد و دست مهر خود را بر سر هر مهرورزى مى‏كشد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

إِنَّ اللَّهَ تَعالى‏ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَةٍ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ، كُلُّ رَحْمَةٍ مِنْها طِباقُ ما بَيْنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ، فَاهْبَطَ رَحْمَةً مِنْها إِلى‏ الأَرْضِ فَبِها تَراحَمَ الخَلْقُ، وَ بِها تَعْطِفُ الوالِدَةُ عَلَى وَلَدِها وَ بِها تَشْرَبُ الطِّيرُ وَ الوُحُوشُ مِنَ الماءَ وَ بِها تَعيشُ الخَلائِقُ. «16»

خداى تعالى روزى كه آسمان‏ها و زمين را آفريد، صد رحمت بيافريد كه هر رحمتى به اندازه فاصله آسمان و زمين است. پس از آن رحمت‏ها يكى به زمين فرود آمد كه به سبب آن خلايق به يكديگر ترحم مى‏كنند و مادر به فرزندش مهر مى‏ورزد و پرندگان و حيوانات آب مى‏نوشند و مردمان زندگى مى‏كنند.

اگر انسان اندازه رحمت خدا را مى‏دانست به حق به آن تكيه مى‏كرد و تعجّب از اين است با اين همه رحمت چگونه محروم است؟!

«به امام سجّاد عليه السلام گفتند: كه حسن بصرى مى‏گويد: از اين كه كسى هلاك شود جاى تعجب نيست، بلكه از نجات يافته عجب است كه نجات يافته است. حضرت فرمود: من مى‏گويم از اين كه كسى نجات يافته تعجب نيست، بلكه تعجب از هلاك شده‏اى است كه چگونه با وجود رحمت گسترده خداوند هلاك گشته است.» «17» به هر حال آن گونه كه سرآغاز خلقت آدم، درِ رحمت حق به سوى پذيرش آدم باز شد و در پايانش هم بايد رحمت او آدم را بهشت برد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين باره فرمود:

لَنْ يَدْخُلَ الجَنَّةَ أَحَدٌ إِلَّا بِرَحْمَةِ اللَّهِ. قالُوا: وَ لا أَنْتَ قالَ: وَ لا أَنَا إِلَّا أَنْ يَتَغَمَّدَنِىَ اللَّهُ. «18»

هيچ كس به بهشت نرود مگر با رحمت خدا. عرض كردند: نه شما هم؟ فرمود:

و نه من، مگر اين كه خدا مرا مشمول رحمت خود كند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- غرر الحكم: 99، حديث 1696.

(2)- مائده (5): 8.

(3)- صحيفه سجّاديه: دعاى 48.

(4)- عوالى اللآلى: 4/ 103، حديث 150؛ تفسير الصافى: 5/ 107، ذيل آيه 7 سوره الرحمن.

(5)- أنعام (6)؛ 115.

(6)- البلد الأمين: 350، المصباح، كفعمى: 281.

(7)- صحيفه سجّاديه: دعاى 20.

(8)- البلد الأمين: 18؛ بحار الأنوار: 83/ 75، باب 39، حديث 10.

(9)- آل عمران (3): 30.

(10)- بحار الأنوار: 75/ 314، باب 25، حديث 1؛ تحف العقول: 399.

(11)- كنز العمال: 3/ 97، حديث 5668؛ المعجم الكبير: 19/ 417.

(12)- كنز العمال: 4/ 273، حديث 10461.

(13)- بحار الأنوار: 91/ 157، باب 32، حديث 22؛ صحيح البخارى: 7/ 75.

(14)- أنعام (6): 54.

(15)- نهج البلاغه: خطبه 1.

(16)- كنز العمال: 4/ 274، حديث 10464.

(17)- بحار الأنوار: 75/ 153، باب 21، حديث 17؛ أعلام الورى: 260.

(18)- كنز العمال: 4/ 254، حديث 10407؛ مسند احمد بن حنبل: 3/ 52.