آفات قلب

اى مركز دايره امكان                           وى زبده عالم كون و مكان
 تو شاه جواهر ناسوتى                      خورشيد مظاهر لاهوتى
صد ملك ز بهر تو چشم به راه              اى يوسف مصر برآى از چاه
 تا والى مصر وجود شوى                    سلطان سرير شهود شوى
 در روز الست «بلى» گفتى                 و امروز به بستر «لا» خفتى
 شد عمر تو شصت و همان پستى          از باده لهو لعب مستى
  گفتم كه مگر چو به سى برسى          يابى خود را دانى چه كسى
 وز سى به چهل چو شدى واصل          جز جهل نشد ز چهل حاصل
اكنون كه به شصت رسيدت سال            خالى نشدى يك دم ز وبال
 اين علم ز چون و چرا خالى است           سرچشمه آن علىّ عالى است 

  
 چهارم : سخت دلى خيزد از امل و فراموشى آخرت كه چون اميد عمر دراز در پيش گرفتى ، مرگ را و گور را بياد نياورى ، چنان كه صلّى اللّه عليه [ وآله ] و سلّم فرمود :إِنَّ أَخْوَفَ ما أَخافُ عَلَيْكُمْ إثْنانَ : طُولُ الأَمَلِ وَاتِّباعُ الْهُوى أَلا وَإِنَّ طُولَ الأَمَلِ يُنْسى الآخِرَةَ وَاتِّباعَ الْهَوى يَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ .بر دو چيز براى شما ترسناكم : آرزوى دراز ، پيروى از هواى نفس ، بدانيد كه آرزوى دراز آخرت را از ياد شما مى برد و پيروى از هوا شما را از حق باز مى دارد .چون فكر تو همه در حديث دنيا و اسباب معيشت باشد ، دل سخت ؛ شود ، چه رقّت دل و صفاى آن ، همه از ياد كردن مرگ باشد و ثواب و عقاب و اهوال آخرت .چون از اين هيچ نباشد ، دل را رقّت و صفا از كجا آيد . خداوند فرمايد :فَطَالَ عَلَيْهِمُ الأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ .آن گاه روزگار [ سرگرمى در امور دنيا و مشغول بودن به آرزوهاى دور و دراز ] بر آنان طولانى گشت ، در نتيجه دل هايشان سخت و غير قابل انعطاف شد .چون امل دراز شد ، طاعت اندك شود و توبه باز پس افتد و معصيت بسيار شود و دل سخت گردد و اگر خداى تعالى توفيق ندهد عاقبت در سر آن شود و العياذ باللّه .پس كدام حال است از اين بدتر ؟ و كدام آفت از اين عظيم تر ؟ و اين به سبب طول امل است .امّا اگر امل كوتاه كنى و مرگ به خود نزديك گردانى و حال اقران و برادران خود يادآرى كه چگونه ناگاه مردند ، در وقتى كه هيچ گونه مرگ در خيال ايشان نبود و باشد كه حال تو هم چون حال ايشان باشد و سخن عمر بن عبداللّه ياد آرى :كَمْ مِنْ مُسْتَقْبَلٍ يَوْماً لَمْ يُكَلِّمْهُ ، وَمُنْتَظِرٍ غَداً لَمْ يُدْرِكْهُ ، لَوْ رَأَيْتُمُ الْأَجَلَ وَمَسِيرَهُ لاَبْغَضَتِ الأَمَلَ وَغُرُورَهُ
يعنى چه بسيار روز آينده اى كه با آن سخن نمى گويند و چه بسا فرداى انتظار كشيده اى كه آن را درنمى يابند ، هرگاه مرگ و مسير آن را مى ديديد ، آرزو و غرور را دشمن مى داشتند .نشنيدى أميرالمؤمنين 7 چه فرمود ؟
إنّما الدُّنْيا ثَلاثَةُ أيّامٍ : يَوْمٌ مَضى بِما فيه فَلَيْسَ بِعائِدٍ وَيَوْمٌ أَنتَ فيهِ يَحِقُّ عَلَيْكَ إغْتِنامُهُ وَيَوْمٌ لا تَدْرى أنْتَ مِنْ أهلِهِ وَلَعَلَّكَ راحِلٌ فيهِ .دنيا سه روز است : دى كه گذشت و بدست تو از آن هيچ نيست و فردا كه ندانى كه بدان رسى يا نه و روز امروز كه تو در آنى ؛ پس به غنيمت دار .پس قول ابوذر رضى الله عنه كه :الدُّنْيا ثَلاثَةُ ساعاتٍ : ساعَةٌ مَضَتْ ، وَسَاعَةٌ أَنْتَ فيها ، وَساعَةٌ لا تَدْرى أَتُدْرِكَها أَمْ لا .معنى همين است . پس توبه حقيقت ، مالك يك ساعتى كه مرگ از ساعت تا ساعت است .پس قول شيخ ما رحمه اللّه كه :الدُّنْيا ثَلاثَةُ أَنْفاسٍ : نَفَسٌ مَضى وَعَمِلْتَ فيهِ ما عَمِلْتَ ، وَنَفَسٌ لا تَدْرى أَتُدْرِكُهُ أَمْ لا ، إذْ كَمْ مَنْ تَنَفَّسَ نَفَساً فَفاجاهُ الْمَوْتُ قَبْلَ الآخِرَةِ فَلَسْتَ تَمْلِكُ إلاّ نَفْساً واحِداً لا يَوْماً وَلا ساعَةً .
دنيا سه نفس است : دمى گذشته كه در آن كرده اى در آنچه كرده اى و دمى كه نمى دانى آن را در مى يابى يا خير ؛ زيرا چه بسيار كس بوده است كه نفس مى كشيده و پيش از آن كه به نفس ديگر بپردازد مرگ او را فرا گرفته است . پس تو جز يك نفس را مالك نيستى ، نه يك روز و نه يك ساعت .معنى همين است .
پس در اين نفس به طاعت خداى تعالى شتاب كن ، پيش از آن كه فوت شود ، شايد كه در نفس دوّم نباشى ، يا نتوانى .و براى روزى غم مخور كه باشد كه نمانى تا بدان محتاج شوى و وقت خود ضايع مكن و نبايد كه آدمى به روزى يك روزه يا يك ساعته يا يك نفس غم خورد .شيخ مجرد ، عارف موحد ، جمال الدين اردستانى از باب نصيحت به اهل دنيا و آنان كه غم امور مادى امروز و فردا خورند مى گويد :

        دل به محبوب ده كه زنده شوى                    شه شوى شاه گر تو بنده شوى
       بندگى كن كه زندگى يابى                            زندگى خود ز بندگى يابى
      خواجه اين مفلسى زبيكارى است                    غم و اندوه تو ز بى يارى است
       مار بينى و يار پندارى                               گرگ مرده شكار پندارى
 

اسامة بن زيد چيزى به دو ماه نسيه خريده بود ، رسول صلى الله عليه و آله مى فرمايد : از اسامه عجب نمى داريد كه تا به دو ماه خريدارى مى كند . اسامه دراز امل است .پس اى برادر راه رو ! چون تو اين معانى و احوال و اقوال يادگيرى و بر آن مواظبت نمايى املت كوتاه شود به توفيق خداى تعالى و به طاعت شتابى و به توبه تعجيل نمايى و معصيت از تو نيايد و در طلب دنيا رغبت ننمايى .دلت با احوال و اهوال آخرت افتد و آن از نفس تا نفس باشد كه يك به يك معاينه بينى ، سخت دلى از تو برود ، صفا و رقت پديد آيد و خوف و خشيت در دلت پيدا شود و كار عبادت مستقيم گردد و اين همه بعد فضل اللّه تعالى به سبب اين يك خصلت است كه كوتاهى امل خوانند .زرارة بن ابى اوفى رحمة اللّه عليه را در خواب ديدند بعد از رحلت از دنيا ، پرسيدند : كدام كار بليغ تر است به نزديك شما ؟ گفت : رضا و كوتاهى امل .پس اى برادر ! مجهود خويش بذل كن ، در اين اصل بزرگ كه در اصلاح دل و نفس ، عظيم مهم است .