درخواست حوايج
امام سجاد عليه السلام در اين دعا به بيان نياز انسان در همه ى زمينه ها به پروردگار و ناگزير بودن او از رجوع به درگاه خداوند سبحان پرداخته و دليل و فلسفه ى اساسى اين نياز را در فقر ذاتى او و غناى مطلق حضرت حق برشمرده و با تعبيرهاى دل انگيز به اين كه هيچ يك از خلايق توانايى برآوردن حاجت هاى او را ندارند ، اشاره نموده است و با عبارت هاى زيبا خواسته هاى خود را از خداوند متعال درخواست نموده است .
اللهم يا منتهى مطلب الحاجات ، و يا من عنده نيل الطلبات ؛
خداوندا! اى آن كه منتهاى همه ى درخواست هايى و اى كسى كه رسيدن به همه ى آرزوها فقط در محضر تو ميسور است !
تسليم تكوينى همه ى موجودات در برابر قدرت حق
آن چه امام سجاد عليه السلام در اين عبارت آورده است ، خود تفسير بسيارى از آيات است ، از جمله :
1. (له ما فى السموات و ما فى الأرض ألا الى الله تصير الأمور)؛
هر آن چه در آسمان ها و زمين است ، ملك حضرت خداوندى است و تمامى آنها به سوى درگاه او در حركت اند .
2. (اليه يرجع الأمر كله)؛
همه ى امور به سوى او باز مى گردد.
3. (ثم الى ربكم مرجعكم)؛
بازگشت شما به سوى پروردگارتان است .
4. (الى الله المصير)؛
دگرديسى همه چيز، تها به سوى خداست .
5. (له ملك السموات و الأرض و الى الله ترجع الأمور)؛
سلطنت آسمان و زمين فقط از آن او است و همه چيز به سوى خدا باز مى گردد.
6. (و له أسلم من فى السموات و الأرض)؛
آن چه در آسمان و زمين است ، مطيع فرمان او است .
همه ى اين آيات به صراحت ، كليد هر حركت و سكون نظام هستى را تنها در يد قدرت حضرت رب العالمين مى داند : يعنى از قعر زمين گرفته تا بلنداى آسمان ها ، همه چيز تكوينا تسليم محض قدرت غير متناهى او هستند .
توحيد افعالى و مؤثر بودن تام حضرت حق
گذشته از نكته ى ياد شده ، مفاد آيات زير و ايات فراوان مشابه آن ، موثر بودن تام و انحصارى حضرت حق و باطل الذات بودن ما سوى الله است كه خداوند متعال مى فرمايد :
1. (مثل الذين اتخذوا من دون الله أولياء كمثل العنكبوت اتخذت بيتا و ان أوهن البيوت لبيت العنكبوت لو كانوا يعلمون)؛
مثل كسانى كه جز خدا را به عنوان سرپرست خود برگزيده اند ، همانند عنكبوتى است كه خانه اى براى خود ساخته و در آن پناه گرفته است و حال آن كه سست ترين خانه - اگر بفهمند - خانه ى عنكبوت است .
2. (و لا تدع من دون الله ما لا ينفعك و لا يضرك)؛
هرگز غير خدا را كه سود و زيانى به تو نمى رساند، به يارى مطلب.
3. (و الذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشى ء)؛
كسانى كه غير خدا را به يارى مى خوانند ، هرگز خواسته ى آنان را اجابت نمى كنند .
4. (و الذين يدعون من دون الله لا يخلقون شيئا و هم يخلقون)؛
تمام آن چه غير از خدا مى خوانند ، هرگز آفريدگار چيزى نيستند ، بلكه همگى آفريده اند .
5. (ذلك بأن الله هو الحق و أن ما يدعون من دونه الباطل)؛
بدانيد كه خداوند حق ثابت است و غير او ، هر چه مى خوانيد ، باطل و پوچ است .
در علم كلام از اين واقعيت ، يعنى موثر تام و انحصارى ربوبى و باطل الذات بودن ماسوا به توحيد افعالى تعبير شده است كه از مهم ترين معارف دينى به شمار مى آيد و از جمله اسرارى است كه از راه سير از علت ها و معلول هاى ظاهرى به باطن و ريشه ى هستى كه خداوند متعال است ، مى توان بدان پى برد .
اثبات توحيد افعالى از راه عقل
دستاورد مهم اين سير در بخش روش شناسى ، اثبات حاكميت خرد بر حس است ، زيرا چشم و گوش ما بيش از ظواهر عالم را نمى بيند . مثلا آب را رافع عطش و آتش را علت حرارت مى دانيم ، ولى كوشش عقل معطوف به يافت علت رابطه است ؛ مثلا مى پرسد : اساسا آب كجا بود ؟ عوامل سازنده ى آب چگونه تركيب يافت ؟ پيوند رفع عطش با آب چگونه تبيين مى شود ؟ رابطه ى تناسب معكوس آب با عطش را چه كسى تنظيم كرده است ؟
آن چه را كه درايت عقلانى مى جويد و مى يابد ، غير از چيزى است كه دست و چشم و گوش ظاهرى لمس و حس مى كنند . دانشمند طبيعت شناس كه در آزمايشگاه نشسته است ، رابطه ها را مى بيند و آزمايشگاه بيش از اين به او نمى گويد كه رابطه ى بين اين دو عنصر موجب پيدايش جسم خاصى است ، ولى عقل در كاوش آن است كه خاستگاه اصل وجود هر دو عنصر را پيدا كند و نيز بداند كه ارتباط ميان آن دو از كجا سرچشمه مى گيرد . از اين رو ، به مبدئى پى مى برد كه آزمايشگاه از تجربه و نشان دادن و تبيين آن ناتوان است و اين خرد است كه مى يابد هر اثر حاصل هست ها و همه ى فعل و انفعال ها ، وابسته به مبدا متعالى است ؛ پس يگانه كسى كه كمبودها را جبران ، حاجت ها را روا ، درخواست ها را اجابت ، روابط موجودات را برقرار ، نظام صنع را هماهنگ مى كند و پيدايش غايات و رسيدن به مقاصد معقول را پى ريزى كرده است ، فقط و فقط خداوند حكيم و قادر است .
اللهم يا منتهى مطلب الحاجات ، و يا من عنده نيل الطلبات ؛
خداوندا! اى آن كه منتهاى همه ى درخواست هايى و اى كسى كه رسيدن به همه ى آرزوها فقط در محضر تو ميسور است !
تسليم تكوينى همه ى موجودات در برابر قدرت حق
آن چه امام سجاد عليه السلام در اين عبارت آورده است ، خود تفسير بسيارى از آيات است ، از جمله :
1. (له ما فى السموات و ما فى الأرض ألا الى الله تصير الأمور)؛
هر آن چه در آسمان ها و زمين است ، ملك حضرت خداوندى است و تمامى آنها به سوى درگاه او در حركت اند .
2. (اليه يرجع الأمر كله)؛
همه ى امور به سوى او باز مى گردد.
3. (ثم الى ربكم مرجعكم)؛
بازگشت شما به سوى پروردگارتان است .
4. (الى الله المصير)؛
دگرديسى همه چيز، تها به سوى خداست .
5. (له ملك السموات و الأرض و الى الله ترجع الأمور)؛
سلطنت آسمان و زمين فقط از آن او است و همه چيز به سوى خدا باز مى گردد.
6. (و له أسلم من فى السموات و الأرض)؛
آن چه در آسمان و زمين است ، مطيع فرمان او است .
همه ى اين آيات به صراحت ، كليد هر حركت و سكون نظام هستى را تنها در يد قدرت حضرت رب العالمين مى داند : يعنى از قعر زمين گرفته تا بلنداى آسمان ها ، همه چيز تكوينا تسليم محض قدرت غير متناهى او هستند .
توحيد افعالى و مؤثر بودن تام حضرت حق
گذشته از نكته ى ياد شده ، مفاد آيات زير و ايات فراوان مشابه آن ، موثر بودن تام و انحصارى حضرت حق و باطل الذات بودن ما سوى الله است كه خداوند متعال مى فرمايد :
1. (مثل الذين اتخذوا من دون الله أولياء كمثل العنكبوت اتخذت بيتا و ان أوهن البيوت لبيت العنكبوت لو كانوا يعلمون)؛
مثل كسانى كه جز خدا را به عنوان سرپرست خود برگزيده اند ، همانند عنكبوتى است كه خانه اى براى خود ساخته و در آن پناه گرفته است و حال آن كه سست ترين خانه - اگر بفهمند - خانه ى عنكبوت است .
2. (و لا تدع من دون الله ما لا ينفعك و لا يضرك)؛
هرگز غير خدا را كه سود و زيانى به تو نمى رساند، به يارى مطلب.
3. (و الذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشى ء)؛
كسانى كه غير خدا را به يارى مى خوانند ، هرگز خواسته ى آنان را اجابت نمى كنند .
4. (و الذين يدعون من دون الله لا يخلقون شيئا و هم يخلقون)؛
تمام آن چه غير از خدا مى خوانند ، هرگز آفريدگار چيزى نيستند ، بلكه همگى آفريده اند .
5. (ذلك بأن الله هو الحق و أن ما يدعون من دونه الباطل)؛
بدانيد كه خداوند حق ثابت است و غير او ، هر چه مى خوانيد ، باطل و پوچ است .
در علم كلام از اين واقعيت ، يعنى موثر تام و انحصارى ربوبى و باطل الذات بودن ماسوا به توحيد افعالى تعبير شده است كه از مهم ترين معارف دينى به شمار مى آيد و از جمله اسرارى است كه از راه سير از علت ها و معلول هاى ظاهرى به باطن و ريشه ى هستى كه خداوند متعال است ، مى توان بدان پى برد .
اثبات توحيد افعالى از راه عقل
دستاورد مهم اين سير در بخش روش شناسى ، اثبات حاكميت خرد بر حس است ، زيرا چشم و گوش ما بيش از ظواهر عالم را نمى بيند . مثلا آب را رافع عطش و آتش را علت حرارت مى دانيم ، ولى كوشش عقل معطوف به يافت علت رابطه است ؛ مثلا مى پرسد : اساسا آب كجا بود ؟ عوامل سازنده ى آب چگونه تركيب يافت ؟ پيوند رفع عطش با آب چگونه تبيين مى شود ؟ رابطه ى تناسب معكوس آب با عطش را چه كسى تنظيم كرده است ؟
آن چه را كه درايت عقلانى مى جويد و مى يابد ، غير از چيزى است كه دست و چشم و گوش ظاهرى لمس و حس مى كنند . دانشمند طبيعت شناس كه در آزمايشگاه نشسته است ، رابطه ها را مى بيند و آزمايشگاه بيش از اين به او نمى گويد كه رابطه ى بين اين دو عنصر موجب پيدايش جسم خاصى است ، ولى عقل در كاوش آن است كه خاستگاه اصل وجود هر دو عنصر را پيدا كند و نيز بداند كه ارتباط ميان آن دو از كجا سرچشمه مى گيرد . از اين رو ، به مبدئى پى مى برد كه آزمايشگاه از تجربه و نشان دادن و تبيين آن ناتوان است و اين خرد است كه مى يابد هر اثر حاصل هست ها و همه ى فعل و انفعال ها ، وابسته به مبدا متعالى است ؛ پس يگانه كسى كه كمبودها را جبران ، حاجت ها را روا ، درخواست ها را اجابت ، روابط موجودات را برقرار ، نظام صنع را هماهنگ مى كند و پيدايش غايات و رسيدن به مقاصد معقول را پى ريزى كرده است ، فقط و فقط خداوند حكيم و قادر است .
و يا من لا يبيع نعمه بالأثمان ، و يا من لا يكدر عطاياه بالامتنان ؛
اى خدايى كه نعمت هايش را به بهايى نمى فروشد و اى كسى كه با بذل احسان خود ، بار منت به دوش خلق ننهاده تا احسان خود را تباه گرداند!
تفضل هاى غير قابل شمارش خداوند در برابر اعمال بندگان
امام سجاد عليه السلام در جمله ى نخست به اين حقيقت اشاره دارد كه خداوند متعال در مقابل بخشش هاى خهود ، بهاى خاصى قرار نداده و با بندگان خود معامله نكرده است ، تا برخى با كوته انديشى گمان برند كه عبادت و اطاعت خداوند سبحان به ازاى نعمت هاى او بر آدمى فرض شده است . اين گمان ناروا از انديشه ى انحرافى تشبيه خدا به خلق ناشى مى شود ؛ يعنى هم چنان كه خدمات هر يك از آفريده ها به ديگرى ، در برابر خدماتى است كه متقابلا دريافت مى دارد و هر كس با مقابله به مثل در خدمت گزارى ، موجبات خوش آيند شخص خدمت گزار را فراهم مى آورد تا مزيد احسان گردد ، عبادت خداوند تعالى نيز - نعوذ بالله - براى دريافت خدمات و موهبت هاى بيشتر صورت مى پذيرد .
البته خام انديشى و ناروايى چنين توهمى ، بديهى است . پروردگار بخشايش گر و مهربان در عطاهاى خود ، بين عوض و معوض جمع كرده و همه ى آن چه را كه مرد نياز انسان است ، به هزاران برابر ، بلكه در حد غير قابل شمارش در اختيار بندگان قرار داده است ؛ چنان كه در قرآن كريم مى فرمايد : (و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها)، ولى اگر بندگان از همان نعمت ها چيزى را انفاق كنند ، خداوند متعال آن را احسان ناميده و در مقابل آن ، شكر خود را اعلام نموده و فرموده است :
(و أحسنوا ان الله يحب المحسنين)؛
(از آن چه در اختيار داريد) به ديگران احسان كنيد كه خدا احسان كنندگان را دوست مى دارد .
نيز در جاى ديگر به احسان كنندگان وعده ى بزرگ داده و فرموده است :
(لهم ما يشاؤن عند ربهم ذلك جزاء المحسنين)؛
آن چه بخواهند نزد پروردگارشان از آن ايشان خواهد بود ، اين جزاى نيكوكاران است .
يعنى نيكوكاران در قيامت هر چه را اراده كنند ، در همان لحظه مى يابند . جلالت و بزرگى مقام ربوبى را بنگريد ، نعمت از خود اوست ، توفيق بخشش نيز از عطاى او است ، ولى با اين همه لطف ، عامل به وظيفه را محسن ناميده است . جالب تر آن كه جزاى احسان را بر حسب خواسته ى او قرار داده كه هر چه بخواهد از آن اوست و با وجود ارزانى داشتن اين همه نعمت هاى غير قابل شمارش ، كم ترين منتى را بر بندگان روا نداشته است . اين گونه لطف و كرامت جناب حق در قرآن كريم فراوان است ؛ چنان كه در جاى ديگر فرموده است:
(قل لا أسألكم عليه أجرا الا المودة فى القربى)؛
بگو : از شما در برابر انجام رسالت ، مزدى نمى طلبم مگر مهرورزى به خاندانم .
اجر رسالت را مودت به اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام قرار داده است، تا از رهگذر رابطه ى ميان انسان و مقام عصمت ، هويت و شخصيت مومنان در معرض تاثيرپذيرى از اهل بيت وحى قرار گيرد و در ميان انبوه كژراهه ها ، صراط مستقيم را به آنان بنماياند و ابهام از چهره ى حق بزدايد و بدين ترتيب امت را به حقيقت و صلاح و سداد رهنمون گردد ؛ از اين رو، در آيه ى ديگر همين اجر را به نفع خود بندگان دانسته و فرموده است :
(ما سألتكم من أجر فهو لكم)؛
هر پاداشى كه از شما طلبيده ام ، به سود خود شما است .
اين در واقع جمع بين عوض و معوض است ؛ يعنى گر چه مودت اهل بيت رسالت به سود امت است ، ولى آن سود را با سود بيشتر محاسبه و در پرونده بندگان خود محسوب داشته است .
سخن ابن سينا درباره ى وجود خداوند
«شيخ الرئيس ، ابن سينا» درباره ى جود و جواد بحثى دارد ؛ ابتدا مى گويد : جواد يعنى كسى كه كارى را انجام مى دهد و در عوض آن ، چيزى را نمى خواهد و در ادامه مى پرسد : مصداق جواد كيست ؟ و در نهايت اثبات مى كند كه غير از خداوند منان متعال جوادى در عالم نيست و هيچ عملى بدون اجر صورت نمى گيرد .
امير مومنان - عليه آلاف التحية و الثناء- فرموده است : «لكن وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك ؛ بلكه تو را زيبنده ى پرستش يافتم و لذا تو را پرستيدم .» اين نكته را در نظر داشته است كه نفس اجر و مزد نطلبيدن كمال فوق العاده اى است كه از اجرى عظيم برخوردار است كه فوق آن متصور نيست و آن عبارت است از قرب به ساحت قدس حضرت رب العزه - جل جلاله - كه جزاى آن خود خدا است و حضرت مولى الموحدين نيز طبعا از آن برخوردار مى گردد.
از اين رو ابن سينا گويد : هيچ عملى بدون اجر ممكن نيست ، حتى آن جا كه كسى به بينوايى كمك مى كند يا در گوشه اى دور بيمارستانى بنا مى كند ، در واقع به خواست فطرى خود لبيك گفته است و آن نگرانى خاطر نسبت به فقرا و بيماران ناتوان را از خود دور كرده و بدين صورت به فضيلت نفسانى خود رسيده است .
غرض نهايى افعال حضرت حق ، ذات او است
اين كه امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم اين فراز مى فرمايد : «يا من لا يكدر عطاياه بالامتنان .»، بدين جهت است كه منت گذار هميشه يا درصدد جبران كمبود ذاتى و انفعال و كوتاهى خويش است يا در پى ارضاى خود و بدين ترتيب، حس برترى طلبى به مرتبه ى ايده آل خود مى رسد ، ولى از آن جا كه كمال مطلق هيچ گونه حاجت و نقص و آرزويى ندارد و به ديگر سخن ، در انتظار هيچ سود و پاداشى نيست ، پس منت گذاردن بر او محال است ، چرا كه هيچ گونه غرض و غايت و مقصدى براى او نمى توان جست ، مگر آن چه را كه حكيم ربانى ، صدرالدين شيرازى رحمه الله فرموده است كه : غرض غايى در افعال حضرت حق ، ذات مقدس خود او است ؛ يعنى چون ذات حضرت حق ، كامل مطلق است و فرض حصول سود و نفع براى او محال است ، هيچ غرضى را براى ذات نمى توان تصور كرد.
توضيح اين كه «ملاصدرا» در مبحث «حركت» در فصل «غايات» مى گويد : غايت ، گاهى غايت و مقصد حركت است ؛ همانند منتهى اليه مسافت . مثلا اگر فردى از نقطه ى «الف» به نقطه ى «ب» حركت كند تا دوست خود را ملاقات كند ، رسيدن به نقطه ى «ب» غايت حركت خواهد بود ، ولى ملاقات دوست غايت فاعل حركت است و اين دو غايت از يكديگر جدا هستند . بنابراين ، رسيدن به نقطه ى «ب» غايت فعل است و ملاقات با دوست ، غايت فاعل . در مورد ما نيز از آن جا كه خداوند متعال كمال مطلق و بى نهايت است ، نمى توان نفع و كمال ديگرى براى او تصور كرد ؛ بنابراين ، غرض خلقت به ذات فاعل برنمى گردد ، بلكه به فعل راجع خواهد بود . آن گاه «صدرالمتالهين» به نكته ى جالب ترى اشاره كرده و آن اين است كه غايت تمامى افعال ، خود ذات حق است ، نه آن ك هذات ، غرض خارج از خود داشته باشد ، زيرا همه ى موجودات به سوى كمال سير مى كنند و كمال مطلق كسى جز حضرت خداوندى نيست .
و يا من لا يبيع نعمه بالأثمان ، و يا من لا يكدر عطاياه بالامتنان ؛
اى خدايى كه نعمت هايش را به بهايى نمى فروشد و اى كسى كه با بذل احسان خود ، بار منت به دوش خلق ننهاده تا احسان خود را تباه گرداند!
تفضل هاى غير قابل شمارش خداوند در برابر اعمال بندگان
امام سجاد عليه السلام در جمله ى نخست به اين حقيقت اشاره دارد كه خداوند متعال در مقابل بخشش هاى خهود ، بهاى خاصى قرار نداده و با بندگان خود معامله نكرده است ، تا برخى با كوته انديشى گمان برند كه عبادت و اطاعت خداوند سبحان به ازاى نعمت هاى او بر آدمى فرض شده است . اين گمان ناروا از انديشه ى انحرافى تشبيه خدا به خلق ناشى مى شود ؛ يعنى هم چنان كه خدمات هر يك از آفريده ها به ديگرى ، در برابر خدماتى است كه متقابلا دريافت مى دارد و هر كس با مقابله به مثل در خدمت گزارى ، موجبات خوش آيند شخص خدمت گزار را فراهم مى آورد تا مزيد احسان گردد ، عبادت خداوند تعالى نيز - نعوذ بالله - براى دريافت خدمات و موهبت هاى بيشتر صورت مى پذيرد .
البته خام انديشى و ناروايى چنين توهمى ، بديهى است . پروردگار بخشايش گر و مهربان در عطاهاى خود ، بين عوض و معوض جمع كرده و همه ى آن چه را كه مرد نياز انسان است ، به هزاران برابر ، بلكه در حد غير قابل شمارش در اختيار بندگان قرار داده است ؛ چنان كه در قرآن كريم مى فرمايد : (و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها)، ولى اگر بندگان از همان نعمت ها چيزى را انفاق كنند ، خداوند متعال آن را احسان ناميده و در مقابل آن ، شكر خود را اعلام نموده و فرموده است :
(و أحسنوا ان الله يحب المحسنين)؛
(از آن چه در اختيار داريد) به ديگران احسان كنيد كه خدا احسان كنندگان را دوست مى دارد .
نيز در جاى ديگر به احسان كنندگان وعده ى بزرگ داده و فرموده است :
(لهم ما يشاؤن عند ربهم ذلك جزاء المحسنين)؛
آن چه بخواهند نزد پروردگارشان از آن ايشان خواهد بود ، اين جزاى نيكوكاران است .
يعنى نيكوكاران در قيامت هر چه را اراده كنند ، در همان لحظه مى يابند . جلالت و بزرگى مقام ربوبى را بنگريد ، نعمت از خود اوست ، توفيق بخشش نيز از عطاى او است ، ولى با اين همه لطف ، عامل به وظيفه را محسن ناميده است . جالب تر آن كه جزاى احسان را بر حسب خواسته ى او قرار داده كه هر چه بخواهد از آن اوست و با وجود ارزانى داشتن اين همه نعمت هاى غير قابل شمارش ، كم ترين منتى را بر بندگان روا نداشته است . اين گونه لطف و كرامت جناب حق در قرآن كريم فراوان است ؛ چنان كه در جاى ديگر فرموده است:
(قل لا أسألكم عليه أجرا الا المودة فى القربى)؛
بگو : از شما در برابر انجام رسالت ، مزدى نمى طلبم مگر مهرورزى به خاندانم .
اجر رسالت را مودت به اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام قرار داده است، تا از رهگذر رابطه ى ميان انسان و مقام عصمت ، هويت و شخصيت مومنان در معرض تاثيرپذيرى از اهل بيت وحى قرار گيرد و در ميان انبوه كژراهه ها ، صراط مستقيم را به آنان بنماياند و ابهام از چهره ى حق بزدايد و بدين ترتيب امت را به حقيقت و صلاح و سداد رهنمون گردد ؛ از اين رو، در آيه ى ديگر همين اجر را به نفع خود بندگان دانسته و فرموده است :
(ما سألتكم من أجر فهو لكم)؛
هر پاداشى كه از شما طلبيده ام ، به سود خود شما است .
اين در واقع جمع بين عوض و معوض است ؛ يعنى گر چه مودت اهل بيت رسالت به سود امت است ، ولى آن سود را با سود بيشتر محاسبه و در پرونده بندگان خود محسوب داشته است .
سخن ابن سينا درباره ى وجود خداوند
«شيخ الرئيس ، ابن سينا» درباره ى جود و جواد بحثى دارد ؛ ابتدا مى گويد : جواد يعنى كسى كه كارى را انجام مى دهد و در عوض آن ، چيزى را نمى خواهد و در ادامه مى پرسد : مصداق جواد كيست ؟ و در نهايت اثبات مى كند كه غير از خداوند منان متعال جوادى در عالم نيست و هيچ عملى بدون اجر صورت نمى گيرد .
امير مومنان - عليه آلاف التحية و الثناء- فرموده است : «لكن وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك ؛ بلكه تو را زيبنده ى پرستش يافتم و لذا تو را پرستيدم .» اين نكته را در نظر داشته است كه نفس اجر و مزد نطلبيدن كمال فوق العاده اى است كه از اجرى عظيم برخوردار است كه فوق آن متصور نيست و آن عبارت است از قرب به ساحت قدس حضرت رب العزه - جل جلاله - كه جزاى آن خود خدا است و حضرت مولى الموحدين نيز طبعا از آن برخوردار مى گردد.
از اين رو ابن سينا گويد : هيچ عملى بدون اجر ممكن نيست ، حتى آن جا كه كسى به بينوايى كمك مى كند يا در گوشه اى دور بيمارستانى بنا مى كند ، در واقع به خواست فطرى خود لبيك گفته است و آن نگرانى خاطر نسبت به فقرا و بيماران ناتوان را از خود دور كرده و بدين صورت به فضيلت نفسانى خود رسيده است .
غرض نهايى افعال حضرت حق ، ذات او است
اين كه امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم اين فراز مى فرمايد : «يا من لا يكدر عطاياه بالامتنان .»، بدين جهت است كه منت گذار هميشه يا درصدد جبران كمبود ذاتى و انفعال و كوتاهى خويش است يا در پى ارضاى خود و بدين ترتيب، حس برترى طلبى به مرتبه ى ايده آل خود مى رسد ، ولى از آن جا كه كمال مطلق هيچ گونه حاجت و نقص و آرزويى ندارد و به ديگر سخن ، در انتظار هيچ سود و پاداشى نيست ، پس منت گذاردن بر او محال است ، چرا كه هيچ گونه غرض و غايت و مقصدى براى او نمى توان جست ، مگر آن چه را كه حكيم ربانى ، صدرالدين شيرازى رحمه الله فرموده است كه : غرض غايى در افعال حضرت حق ، ذات مقدس خود او است ؛ يعنى چون ذات حضرت حق ، كامل مطلق است و فرض حصول سود و نفع براى او محال است ، هيچ غرضى را براى ذات نمى توان تصور كرد.
توضيح اين كه «ملاصدرا» در مبحث «حركت» در فصل «غايات» مى گويد : غايت ، گاهى غايت و مقصد حركت است ؛ همانند منتهى اليه مسافت . مثلا اگر فردى از نقطه ى «الف» به نقطه ى «ب» حركت كند تا دوست خود را ملاقات كند ، رسيدن به نقطه ى «ب» غايت حركت خواهد بود ، ولى ملاقات دوست غايت فاعل حركت است و اين دو غايت از يكديگر جدا هستند . بنابراين ، رسيدن به نقطه ى «ب» غايت فعل است و ملاقات با دوست ، غايت فاعل . در مورد ما نيز از آن جا كه خداوند متعال كمال مطلق و بى نهايت است ، نمى توان نفع و كمال ديگرى براى او تصور كرد ؛ بنابراين ، غرض خلقت به ذات فاعل برنمى گردد ، بلكه به فعل راجع خواهد بود . آن گاه «صدرالمتالهين» به نكته ى جالب ترى اشاره كرده و آن اين است كه غايت تمامى افعال ، خود ذات حق است ، نه آن ك هذات ، غرض خارج از خود داشته باشد ، زيرا همه ى موجودات به سوى كمال سير مى كنند و كمال مطلق كسى جز حضرت خداوندى نيست .
و يا من يستغنى به و لا يستغنى عنه ، و يا من يرغب اليه و لا يرغب عنه ؛
اى كسى كه نيازمندان به او بى نياز مى گردند و بى نيازى از او ناممكن است و اى كسى كه موجودات به او روى مى آورند و محال است از او روگردان شوند !
نيازمندى موجودات به مبدا هستى
امام سجاد عليه السلام در جمله ى نخست اين فراز به اين نكته اشاره دارد كه موجود بى نهايت ، براى موجودات محدود استقلالى باقى نمى گذارد ؛ يعنى هر كمال و جمال و فضيلتى تنها شعاعى از انوار غير متناهى او است و آن شعاع هرگز نمى تواند فى نفسه ، خودى خود را بنمايد ، بلكه هر كمالى كه دارد اشاره به كمال مطلق بى نهايت مبدا خود و يكى از شئون او و حاكى از وابستگى به او است بدين ترتيب ، استغنا از مبدا هستى و شئون او ، محال است و منقطع ديدن ممكنات از مبدا هستى بخش و بى نياز پنداشتن آنان - چونان نگاه استقلالى به معانى حرفيه - ديدگاهى سفيهانه و نابخشودنى است ؛ زيرا شان هر حقيقتى تنها در سايه ى ارتباط و اتكا به ذى شان هويت و معنا مى يابد .
قانون مندى جهت گيرى و پويه ها در جهان هستى
فراز دوم ، يعنى عبارت «يا من يرغب اليه و لا يرغب عنه» بيانگر قانون مندى جهت گيرى ها و پويه ها در جهان هستى است . اصولا متحرك همواره به سوى مقصدى روان است كه فعلا حاصل نيست و براى به كف آوردن مطلوب خاص خود ، به پيش مى رود ؛ بنابراين حركت ، روى آوردن به كمال است و هر گاه از هر متحرك سوال شود به كجا مى روى ؟ خواهد گفت : در راهى هستم كه به نقطه ى مقصد منتهى مى شود و در اين پويه ، مقصود و مطلوب خود را مى طلبم . پس هيچ تكاپو و حركتى نيست ، مگر آن كه به سوى كمالى خاص در جريان است .
از سوى ديگر ، پر واضح است كه كمال مطلق تنها و تنها خداوند متعال است و هر جا كه كمالى موجود است ، اثر او و قائم به او است و هر تلاش و پويه اى به سوى او روان است .
بنابراين ، مقصود از اين گونه سخنان سيدالساجدين ، على بن الحسين عليه السلام به جد بزرگوارش حضرت امير عليه السلام كه بارها خداوند متعال را با عباراتى نظير : «يا غاية آمال الآملين» و : «يا منتهى رغبة الراغبين .» و نيز : «يا من لا منجى منه الا اليه .» مخاطب ساخته اند ، آن است كه هر گرايش و رغبت و آرزويى فقط به سوى او و هر نجاتى قائم به او است .
در حركات معكوس ، مانند سعى در سركشى و ضلالت ، بحثى مستقل در حكمت متعاليه و كلمات بزرگان مطرح شده و ابهام موجود در اين گونه حركات به گونه اى كه با سخن گذشته ى ما تنافى نداشته باشد ، حل شده است .
بنابراين اگر غايت هر موجودى و مرجع هر محتاجى و مقصود هر مضطرى و غايت هر حركت و متحركى ، خداوند متعال است - كه كمال مطلق و غير متناهى است و فوق او ملجا و پناهى در كار نيست - او حتما «يرغب اليه و لا يرغب عنه .»؛ يعنى مورد رغبت هر راغب و گمشده ى هر جوينده خواهد بود و محال است كه طالب كمالى از او روى گردان باشد ، اگر چه توهم كند كه با خدا كارى ندارد و مطلوب او چيز ديگرى است و واقعيت ، پندار او را تاييد نمى كند ، چرا كه طراوت هر گلى و گوارايى هر جرعه اى و شيرينى هر لذتى از او است و آرامش خواب ، امنيت خاطر ، آسايش تن ، بينش عقل ، دقت ذوق ، زيبايى هر جمال ، تناسب هر پيكر و طراوت جوانى و همه ى جذابيت ها ، به افاضه ى آن فياض ازلى و لم يزلى است و همه يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاده است .
رهاورد مجموع اين بحث و چكيده ى آن چنين است كه هر كمال ، گونه اى از هستى است و هستى ده مطلق و خلاق هستى ، فقط حضرت بارى است ؛ پس منشا همه كمالات خدا است و هر متحركى به سوى مقصدى روان است و كمال خاص خود را مى طلبد و چون همه ى كمال ها از حق سبحانه است .
بنابراين ، جملگى به سوى خدا در حركت اند و در اين حقيقت بين موحد خداجو و جماد بى ادراك و ملحد مغرور فرقى نيست ؛ پس همه ى كائنات - دانسته يا ندانسته - (انا لله و انا اليه راجعون) گو هستند ؛ يعنى به همان سوى روانيم كه از آن آمده ايم و به ديگر بيان ، قوس صعود دايره ى هستى ، به همان نقطه منتهى مى شود كه پيش از آن ، مبدا قوس نزول بوده است .
و يا من يستغنى به و لا يستغنى عنه ، و يا من يرغب اليه و لا يرغب عنه ؛
اى كسى كه نيازمندان به او بى نياز مى گردند و بى نيازى از او ناممكن است و اى كسى كه موجودات به او روى مى آورند و محال است از او روگردان شوند !
نيازمندى موجودات به مبدا هستى
امام سجاد عليه السلام در جمله ى نخست اين فراز به اين نكته اشاره دارد كه موجود بى نهايت ، براى موجودات محدود استقلالى باقى نمى گذارد ؛ يعنى هر كمال و جمال و فضيلتى تنها شعاعى از انوار غير متناهى او است و آن شعاع هرگز نمى تواند فى نفسه ، خودى خود را بنمايد ، بلكه هر كمالى كه دارد اشاره به كمال مطلق بى نهايت مبدا خود و يكى از شئون او و حاكى از وابستگى به او است بدين ترتيب ، استغنا از مبدا هستى و شئون او ، محال است و منقطع ديدن ممكنات از مبدا هستى بخش و بى نياز پنداشتن آنان - چونان نگاه استقلالى به معانى حرفيه - ديدگاهى سفيهانه و نابخشودنى است ؛ زيرا شان هر حقيقتى تنها در سايه ى ارتباط و اتكا به ذى شان هويت و معنا مى يابد .
قانون مندى جهت گيرى و پويه ها در جهان هستى
فراز دوم ، يعنى عبارت «يا من يرغب اليه و لا يرغب عنه» بيانگر قانون مندى جهت گيرى ها و پويه ها در جهان هستى است . اصولا متحرك همواره به سوى مقصدى روان است كه فعلا حاصل نيست و براى به كف آوردن مطلوب خاص خود ، به پيش مى رود ؛ بنابراين حركت ، روى آوردن به كمال است و هر گاه از هر متحرك سوال شود به كجا مى روى ؟ خواهد گفت : در راهى هستم كه به نقطه ى مقصد منتهى مى شود و در اين پويه ، مقصود و مطلوب خود را مى طلبم . پس هيچ تكاپو و حركتى نيست ، مگر آن كه به سوى كمالى خاص در جريان است .
از سوى ديگر ، پر واضح است كه كمال مطلق تنها و تنها خداوند متعال است و هر جا كه كمالى موجود است ، اثر او و قائم به او است و هر تلاش و پويه اى به سوى او روان است .
بنابراين ، مقصود از اين گونه سخنان سيدالساجدين ، على بن الحسين عليه السلام به جد بزرگوارش حضرت امير عليه السلام كه بارها خداوند متعال را با عباراتى نظير : «يا غاية آمال الآملين» و : «يا منتهى رغبة الراغبين .» و نيز : «يا من لا منجى منه الا اليه .» مخاطب ساخته اند ، آن است كه هر گرايش و رغبت و آرزويى فقط به سوى او و هر نجاتى قائم به او است .
در حركات معكوس ، مانند سعى در سركشى و ضلالت ، بحثى مستقل در حكمت متعاليه و كلمات بزرگان مطرح شده و ابهام موجود در اين گونه حركات به گونه اى كه با سخن گذشته ى ما تنافى نداشته باشد ، حل شده است .
بنابراين اگر غايت هر موجودى و مرجع هر محتاجى و مقصود هر مضطرى و غايت هر حركت و متحركى ، خداوند متعال است - كه كمال مطلق و غير متناهى است و فوق او ملجا و پناهى در كار نيست - او حتما «يرغب اليه و لا يرغب عنه .»؛ يعنى مورد رغبت هر راغب و گمشده ى هر جوينده خواهد بود و محال است كه طالب كمالى از او روى گردان باشد ، اگر چه توهم كند كه با خدا كارى ندارد و مطلوب او چيز ديگرى است و واقعيت ، پندار او را تاييد نمى كند ، چرا كه طراوت هر گلى و گوارايى هر جرعه اى و شيرينى هر لذتى از او است و آرامش خواب ، امنيت خاطر ، آسايش تن ، بينش عقل ، دقت ذوق ، زيبايى هر جمال ، تناسب هر پيكر و طراوت جوانى و همه ى جذابيت ها ، به افاضه ى آن فياض ازلى و لم يزلى است و همه يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاده است .
رهاورد مجموع اين بحث و چكيده ى آن چنين است كه هر كمال ، گونه اى از هستى است و هستى ده مطلق و خلاق هستى ، فقط حضرت بارى است ؛ پس منشا همه كمالات خدا است و هر متحركى به سوى مقصدى روان است و كمال خاص خود را مى طلبد و چون همه ى كمال ها از حق سبحانه است .
بنابراين ، جملگى به سوى خدا در حركت اند و در اين حقيقت بين موحد خداجو و جماد بى ادراك و ملحد مغرور فرقى نيست ؛ پس همه ى كائنات - دانسته يا ندانسته - (انا لله و انا اليه راجعون) گو هستند ؛ يعنى به همان سوى روانيم كه از آن آمده ايم و به ديگر بيان ، قوس صعود دايره ى هستى ، به همان نقطه منتهى مى شود كه پيش از آن ، مبدا قوس نزول بوده است .
و يا من لا تفنى خزائنه المسائل ؛
اى كسى كه كثرت درخواست سائلان و عطاى وى ، خزاين و گنجينه هاى او را تهى نمى سازد !
چگونگى افزايش خزاين الهى در صورت جود و عطا
مضمون فوق ، در دعاى افتتاح بدين صورت آمده است :
و لا تزيده كثرة العطاء الا جودا و كرما ؛
هر چه بيشتر عطا كند ، خزاينش كاهش نمى يابد ، بلكه جود و كرمش ظهور بيشتر و تجلى واضح ترى مى يابد .
«كريم» و «جواد» دو صفت فعل حضرت حق هستند ؛ يعنى اين دو صفت از رتبه ى افعال خدا انتزاع مى شوند ؛ بنابراين ، هر چه جود و بخشش جناب حق بيشتر باشد ، فعل او به صورت وسيع ترى تحقق يافته است و از آن فعل وسيع ، جود و كرم بيشترى انتزاع خواهد شد و كثرت عطاياى او ، موجب بيشتر شدن جود و كرامت او مى گردد.
در واقع ، مالكيت حقيقى از آن خدا است و هر كسى در حد حاجت خود ، بهره اى مى برد ، اما استفاده ى او چيزى را از خداوند متعال سلب نمى كند .
قانون «هيچ موجودى معدوم نمى گردد» از ديدگاه وحى و دانشمندان
عبارت ساده ى «هيچ موجودى معدوم نمى شود» على رغم سادگى ، عمق زيادى دارد .
اين قانون را پيش از هر جا ، در قرآن و روايات و ادعيه مى بينيم . البته كاوش هاى عقلى هم به آن رسيده است ؛ به طورى كه يكى از اصول دقيق حكمت متعاليه ى صدرايى به شمار مى آيد . صدرالمتالهين مى گويد : «نه هيچ موجودى معدوم مى شود و نه هيچ معدومى موجود مى گردد، بلكه اقيانوس بى حد و نهايت هستى هر دم با جلوه اى نو ، عجايب و بدايعى را به مرتبه ى ظهور مى رساند و در حقيقت كل اين كثرات ، امواجى از اقيانوس بى پايان حقيقت مطلقه ى وجود مى باشد .»
البته «لاوازيه» به همين قضيه (هيچ موجودى معدوم نمى شود) اشاره كرده است ، ولى مقصود او فعل و انفعال ها و تجزيه و تركيب هاى عناصر در عالم ماده است . پس او در واقع فقط از يك گوشه ى اين قانون تكوينى پرده برداشته است ، ولى از شمول اين اصل در همه ى عوالم و نيز از مفاد عكس اين قضيه كه «هيچ معدومى نيز موجود نمى گردد» كاملا بى اطلاع بوده است .
«محقق قونوى» نيز بدين حقيقت اشاره كرده است كه اعيان خارجى به تمام حقيقت ، از عالم غيبت نازل نشده است ، بلكه آن چه فرو فرستاده شده تنها بخشى از حقيقت آنها است و تمام حقيقت هر چيزى در خزاين حضرت رب متعال است . از اين رو ، غناى ذاتى و افعالى حضرت ربوبى هرگز پايان پذير نخواهد بود .
قرآن كريم در موارد متعدد به اصل فوق اشاره نموده است :
1. (و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم)؛
هيچ چيز نيست مگر آن كه گنجينه هاى آن نزد ما است و به جز مقدار معين از آن فرو نمى فرستيم .
بنابراين ، آن چه در دنيا مى بينيم ، تنها مقدارى از حقيقت هر شى ء است و تمام حقيقتش در خزاين پروردگار متعال موجود است .
2. (و الله هو الغنى الحميد)؛
تنها خداوند است كه بى نياز و ستوده است .
3. (فأينما تولوا فثم وجه الله)؛
به هر طرف روى كنيد ، به سوى خدا روى آورده ايد .
4. (كل شى ء هالك الا وجهه)؛
هر چيزى جز ذات او نابود است .
قرآن كريم با بيانات فوق ، بدين حقايق اشاره فرموده است ، كه خداوند بى نياز است و همه جا ، وجه خدا است و همگان به هلاكت و نابودى گرايند و فقط وجه خداست كه براى ابد باقى است .
در هر حال ، در عرفان نظرى مباحث بسيار دقيقى مطرح شده است ، كه با بسيارى از كلمات معصومين عليهم السلام به ويژه ادعيه ى ماثور متناسب است . بزرگان ما در فن عرفان با دعاهاى امامان عليهم السلام محشور بوده اند و مضامين بلند آنها با ذوق اين متألهان رازدان هم سنخ بوده است و از اين ميان ، دو شخصيت بزرگ بهتر از همه در تطبيق عرفان و قرآن موفق بوده اند ؛ يكى حضرت امام خمينى رحمه الله در مصباح الهدايه و شرح دعاى سحر و شرح حديث عقل و جهل و ديگرى علامه طباطبائى رحمه الله در رسالةالولاية و الرسائل التوحيدية. اين دو بزرگوار به اين نكته ى دقيق توجه فرموده اند و در راه گسترش و فتح اين باب در اخبار و آيات و ادعيه كوشيده اند ، ولى اين آثار علمى گران بها تا كنون آن چنان كه بايد و شايد ، مورد عنايت محققان قرار نگرفته اند.
حضرت امام خمينى رحمه الله از روايت منقول از امام باقر عليه السلام «لما خلق الله العقل استنطقه ثم قال له أقبل فأقبل ثم قال له أدبر فأدبر...» نكته اى دقيق و ظريف را استنباط فرموده است . ايشان بر آن است كه نظام هستى و گستره ى آن همان عقل منشرح مى باشد و بر حسب همين عقل است كه ثواب و عقاب بر فعل آدمى مترتب مى گردد و هر موجودى در حد سعه ى ظرفيت خود از اين عقل برخوردار است .
و يا من لا تبدل حكمته الوسائل ؛
اى كسى كه افعال حكمت آميز او معلل به علت ها و محكوم وسايل نيست !
گستره ى نظام على - معلولى و غلبه ى حكمت خداوند بر قانون علت و معلول
نظام على - معلولى در اين جهان بر همه ى كارها و افعال موجودات - اعم از ذى شعور و فاقد شعور - حاكم است و تخلف از اين نظام در هستى ، محال است و هيچ گاه مصلحت انديشى مردمان نمى تواند كم ترين تغييرى در واقعيت حاكم ايجاد كند ، بلكه تمامى مصالح فردى و شخصى محكوم قوانين حتمى نظام على - معلولى نظام هستى است و تخلف از آن ناممكن است . بنابراين ، همه ى تصميم ها و اقدام هاى موجودات در افق تاثير آن شكل مى گيرد ، ولى مى دانيم كه خداوند متعال ، خلاق جهان و نظام عليت و معلوليت است و هر رابطه ى على ، يكى از افعال او و قراردادى الهى است و محال است پديده اى حاصل آيد ، مگر آن كه علت قطعى او در خارج موجود باشد ؛ بنابراين ، قانون عليت مخلوق اراده ى ازلى خالق متعال بوده و محال است خدا محكوم افعال خود باشد و آن چه خود آفريده ، بر وى سلطه يابد و حكم براند .
از اين رو ، در دعاى شريف كميل كه رازهاى بسيار را تبيين كرده است ، مى خوانيم : «و ذل لها كل شى ء.» ؛ يعنى هيچ چيز بر او حاكم نيست و همه ى وسايل و علت ها و اسباب جهان هستى در اختيار و تابع اراده ى او است .
بنابراين ، اگر حكمت خداوندى به چيزى تعلق گرفت ، علت تام همان اراده ى او است و اين عليت نسبت به معلول حتميت دارد ؛ بدين معنا كه اگر اراده ى خدا به وجود چيزى تعلق گرفت ، آن شى ء قطعا تحقق مى يابد و به هيچ وجه تخلف در آن شى ء راه ندارد ، ولى اين اراده و اين علت بر خدا حاكم نيست ؛ يعنى چنين نيست كه اگر اراده حاصل شود، خدا بايد چنين يا چنان كند ، بلكه خدا مى تواند بر خلاف همان اراده عمل كند و در صورتى كه اراده اى بر خلاف اراده ى نخست پيدا شد ، در واقع علت تامه ى آن معلول ، همان اراده ى دوم خواهد بود . بنابراين ، آن چه را كه خداوند متعال اراده مى كند ، از حاكميت مطلقه ى حضرت رب العالمين ناشى مى گردد ؛ يعنى آن چه متعلق اراده ى خداست ، تغييرناپذير است و اين تبدل ناپذيرى هم از ناحيه ى خداست .
علامه طباطبائى رحمه الله در ذيل آيه ى شريفه ى : (و ما تلك بيمينك يا موسى قال هى عصاى أتوكأ عليها و أهش بها على غنمى ولى فيها مآرب أخرى ؛ اى موسى ! آن چيست در دستت ؟ عرض كرد : عصايى است كه بر آن تكيه مى دهم و به وسيله ى آن براى گوسفندانم برگ درخت مى ريزم و كارهاى ديگرم را با آن انجام مى دهم .) مى فرمايد : سر فرمان خداوند سبحان كه فرمود : (ألقها يا موسى ؛ اى موسى ! عصايت را بيافكن) و آن گاه حضرت موسى عصا را زمين انداخت و ديد كه عصا به مار تبديل شد : (فاذا هى حية تسعى ؛ پس ناگاه مارى شد كه مى خزيد) آن بود كه حضرت موسى عليه السلام نبايد در جواب عرض مى كرد : «اين عصا است» بلكه بايد مى گفت : «آن چه در دست من است همان كه تو اراده فرمايى ، آن چه تو بخواهى همان خواهد بود» زيرا عصا بودن عصا براى كسى حتمى است كه جز آن نخواهد و نتواند ، ولى خدايى كه همه چيز در يد قدرت او است ، عصا بودن عصا براى او حتمى نيست و بدين جهت به محض آن كه توسط موسى عليه السلام به زمين افكنده شد ، به مار هولناكى تبديل شد . پس سبب ها و علت ها حاكم بر نظام خلق ، حكمت و مشيت او را متبدل نخواهد ساخت و بر او حاكم نيست ، بلكه حكمت و تدبير او است كه عليت را به علت و معلوليت را به معلول مى بخشد .
مطلبى را كه امام معصوم عليه السلام در اين فراز فرموده است ، بعدها «ابن سينا» در پاسخ اشكال متكلمان به فلسفه بيان كرده است . او مى گويد : «متكلمان جبر على و معلولى را به حضرت حق نيز سرايت داده و گفته اند : چون خداوند علت تامه است ، معلول حتما بايد حقق شود و جود معلول و علت ، اثر قهرى آن خواهد بود و در اين زمينه كارى از علت ساخته نيست و از خود اختيارى نخواهد داشت ، زيرا فاعل نسبت به معلول وجب قطعى است .» آن گاه ابن سينا چنين پاسخ داد : «قانون جبر على اگر چه نسبت به معلول خود حتميت و قطعيت و جزميت دارد ، ولى نسبت به حضرت حق - جل و علا - «وجب عنه» است نه «وجب عليه» يعنى گذشته از آن كه خود فعل ، معلول است ، حتميت آن فعل نيز معلول خدا است . بنابراين ، حتميت فعل ناشى از اراده ى خدا است و خواسته است كه حتم باشد ، نه آن كه حتميت حاكم بر خدا باشد .»
توضيح بيشتر مسئله اين است : آن لحظه كه خالق ، جهان را آفريد همه چيز از او سرچشمه يافت و در همان لحظه ى خلقت اشيا ، همه چيز از جمله قانون عليت به وجود آمد و چون نسبت معلول له علت ، حتميت بود خلقت ما سوا در دم صورت پذيرفت و قبل از خلقت نه علتى بود و نه معلولى و نه حقيقت معلول . بنابراين ، هر چه هست فعل حضرت حق و در چارچوب اراده ى او است .
بدين ترتيب ، اگر تاثير علت در معلول ، قطعى است ، خود اين مسئله متعلق اراده ى حضرت حق و برخاسته ى از آن است .
مثلا دارويى كه دردى را تسكين مى دهد ، اين رابطه را خدا قرار داده و اگر مى خواست ، مى توانست همان داروى ضد درد را دردآور و يا بى خاصيت بيافريند . بنابراين ، تمام رابطه ها در نظام آفرينش همانند خود موجودات ، آفريده ى حق سبحانه مى باشند .
و يا من لا تنقطع عنه حوائج المحتاجين ، و يا من لا يعنيه دعاء الداعين ، تمدحت بالغناء عن خلقك و أنت أهل الغنى عنهم ، و نسبتهم الى الفقر و هم أهل الفقر اليك ؛
اى كسى كه خواسته هاى نيازمندان هيچ گاه از تو قطع نخواهد شد و اى كسى كه هرگز دعاى حاجت مندان او را خسته نمى سازد ! تو خويش را به بى نيازى از خلق ستوده اى و تو از خلق خود بى نياز بالذاتى و بندگانت را در فقر و نياز به خود نسبت داده اى و آنان با تمام وجود به تو محتاج هستند.
غناى بالذات حضرت حق و فقر بالذات موجودات
اين جمله ها اشاره به كلام الهى است كه مى فرمايد :
(يا أيها الناس أنتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد)؛
اى مردمان ، شما همه به خداوند نيازمنديد و خداوند متعال غنى بالذات و پسنديده در ذات و صفات است.
روشن است كه مراد از غنا و فقر در اين آيه ى شريفه ، معناى عرفى نيست ، زيرا غناى در مال براى همه كس قابل حصول است و فقر مالى نيز قابل زوال است و حال آن كه حضرت حق مى فرمايد : هيچ گاه حاجت نيازمندان و فقر فقيران به تو زايل شدنى نيست ، بكله معناى حقيقى غنا ، استقلال در اصل هستى و همه ى شئون آن مى باشد و آدمى به خوبى مى داند از چنين استقلالى برخوردار نيست ، چرا كه در حركت قلب و نبض و جريان خون و انقباض و انبساط شش ها در دستگاه تنفس و حركات دستگاه گوارش و در مرگ و حيات ، صحت و مرض ، قيافه و قد و قامت و غيره محتاج و مستمند هستيم و حاجت در متن وجود ما نهفته است ، پس مقصود از غنا در اين جا استقلال در اصل وجود است كه از آن به غناى ذاتى تعبير مى شود . هم چنان كه ريشه و اصل همه ى وابستگى ها ، فقر وجودى است كه از آن به فقر ذاتى تعبير كرده اند .
بنابراين ، اگر مى گوييم خداوند متعال غنى است يعنى غنى بالذات است و در ذات خود قائم به خود است و ما سوا اگر فقيراند ، فقر در اصل وجودشان ريشه دارد و هرگز زايل شدنى نيست و زوال اين فقر به زوال متن وجود ما است ، زيرا نحوه ى وجود ما حاجت و وابستگى است ؛ همانند صورت هاى ذهنى انسان كه قائم ه شخص تصور كننده است و از خود هيچ گونه استقلالى ندارد و اگر زمينه ى ارتباط و وابستگى او به شخص تصور كننده قطع گردد، تمام آن صورت ها معدوم مى گردند .
شيخ مصلح الدين ، سعدى چنين مى گويد:
رو عقل جز پيچ در پيچ نيست
بر عارفان ، جز خدا هيچ نيست
تا آن جا كه چنين مى پرسد :
كه پس آسمان و زمين چيستند ؟
بنى آدم و دام و دد كيستند ؟
و بعد جواب مى دهد :
كه هامون و درياى و كوه و فلك
پرى و آدميزاد و ديو و ملك
همه هر چه هستند از آن كمترند
كه با هستيش نام هستى برند
تا آخر قطعه كه مى گويد :
چو سلطان عزت علم بركشد
جهان سر به جيب عدم دركشد
گستره ى علم حضرت حق به درخواست همه ى درخواست كنندگان
امام عليه السلام در جمله ى : «يا من لا يغنيه دعاء الداعين ؛ اى خدايى كه دعاى درخواست كنندگان او را خسته نمى سازد .» اشاره به آن دارد كه خستگى ، از لوازم عالم ماده و تركيب و محدوديت عناصر اين عالم و نيز دليل بر محدوديت قدرت و به تنگ آمدن آنها است كه خود موجب كم صبرى و بى حوصلگى است و درخواست بيشتر هم باعث سردرگمى و از كف رفتن حساب و كتاب خواهد گرديد ، ولى همه ى اين امور از ساحت اقدس ربوبى دور است . خدايى كه از ماده و شئون آن و هر محدوديتى مبرا بوده و حقيقتى مجرد و غير متناهى دارد و هيچ يك از صفات ناقص و قاصر ممكنات را به حريم مقدس او راه نيست ؛ بنابراين ، قطعا هيچ يك از عوارض اين عوالم محدود در آن ساحت راه ندارد ، بلكه او به وسعت هستى خود ، از قدرت ، صبر ، حلم ، علم و حكمت كامل برخوردار است ، لذا هر چه بيشتر ببخشد ، كرمش فزونى مى يابد و كسى است كه : «لا يشغله سمع عن سمع ، يا من لا يغلطه السائلون .» و گوش دادن به عرض حاجت كسى ، مانع توجه وى به ديگرى نيست و هرگز درخواست بى شمار آفريده ها از او ، او را به خطا نمى اندازد .
و يا من لا تنقطع عنه حوائج المحتاجين ، و يا من لا يعنيه دعاء الداعين ، تمدحت بالغناء عن خلقك و أنت أهل الغنى عنهم ، و نسبتهم الى الفقر و هم أهل الفقر اليك ؛
اى كسى كه خواسته هاى نيازمندان هيچ گاه از تو قطع نخواهد شد و اى كسى كه هرگز دعاى حاجت مندان او را خسته نمى سازد ! تو خويش را به بى نيازى از خلق ستوده اى و تو از خلق خود بى نياز بالذاتى و بندگانت را در فقر و نياز به خود نسبت داده اى و آنان با تمام وجود به تو محتاج هستند.
غناى بالذات حضرت حق و فقر بالذات موجودات
اين جمله ها اشاره به كلام الهى است كه مى فرمايد :
(يا أيها الناس أنتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد)؛
اى مردمان ، شما همه به خداوند نيازمنديد و خداوند متعال غنى بالذات و پسنديده در ذات و صفات است.
روشن است كه مراد از غنا و فقر در اين آيه ى شريفه ، معناى عرفى نيست ، زيرا غناى در مال براى همه كس قابل حصول است و فقر مالى نيز قابل زوال است و حال آن كه حضرت حق مى فرمايد : هيچ گاه حاجت نيازمندان و فقر فقيران به تو زايل شدنى نيست ، بكله معناى حقيقى غنا ، استقلال در اصل هستى و همه ى شئون آن مى باشد و آدمى به خوبى مى داند از چنين استقلالى برخوردار نيست ، چرا كه در حركت قلب و نبض و جريان خون و انقباض و انبساط شش ها در دستگاه تنفس و حركات دستگاه گوارش و در مرگ و حيات ، صحت و مرض ، قيافه و قد و قامت و غيره محتاج و مستمند هستيم و حاجت در متن وجود ما نهفته است ، پس مقصود از غنا در اين جا استقلال در اصل وجود است كه از آن به غناى ذاتى تعبير مى شود . هم چنان كه ريشه و اصل همه ى وابستگى ها ، فقر وجودى است كه از آن به فقر ذاتى تعبير كرده اند .
بنابراين ، اگر مى گوييم خداوند متعال غنى است يعنى غنى بالذات است و در ذات خود قائم به خود است و ما سوا اگر فقيراند ، فقر در اصل وجودشان ريشه دارد و هرگز زايل شدنى نيست و زوال اين فقر به زوال متن وجود ما است ، زيرا نحوه ى وجود ما حاجت و وابستگى است ؛ همانند صورت هاى ذهنى انسان كه قائم ه شخص تصور كننده است و از خود هيچ گونه استقلالى ندارد و اگر زمينه ى ارتباط و وابستگى او به شخص تصور كننده قطع گردد، تمام آن صورت ها معدوم مى گردند .
شيخ مصلح الدين ، سعدى چنين مى گويد:
رو عقل جز پيچ در پيچ نيست
بر عارفان ، جز خدا هيچ نيست
تا آن جا كه چنين مى پرسد :
كه پس آسمان و زمين چيستند ؟
بنى آدم و دام و دد كيستند ؟
و بعد جواب مى دهد :
كه هامون و درياى و كوه و فلك
پرى و آدميزاد و ديو و ملك
همه هر چه هستند از آن كمترند
كه با هستيش نام هستى برند
تا آخر قطعه كه مى گويد :
چو سلطان عزت علم بركشد
جهان سر به جيب عدم دركشد
گستره ى علم حضرت حق به درخواست همه ى درخواست كنندگان
امام عليه السلام در جمله ى : «يا من لا يغنيه دعاء الداعين ؛ اى خدايى كه دعاى درخواست كنندگان او را خسته نمى سازد .» اشاره به آن دارد كه خستگى ، از لوازم عالم ماده و تركيب و محدوديت عناصر اين عالم و نيز دليل بر محدوديت قدرت و به تنگ آمدن آنها است كه خود موجب كم صبرى و بى حوصلگى است و درخواست بيشتر هم باعث سردرگمى و از كف رفتن حساب و كتاب خواهد گرديد ، ولى همه ى اين امور از ساحت اقدس ربوبى دور است . خدايى كه از ماده و شئون آن و هر محدوديتى مبرا بوده و حقيقتى مجرد و غير متناهى دارد و هيچ يك از صفات ناقص و قاصر ممكنات را به حريم مقدس او راه نيست ؛ بنابراين ، قطعا هيچ يك از عوارض اين عوالم محدود در آن ساحت راه ندارد ، بلكه او به وسعت هستى خود ، از قدرت ، صبر ، حلم ، علم و حكمت كامل برخوردار است ، لذا هر چه بيشتر ببخشد ، كرمش فزونى مى يابد و كسى است كه : «لا يشغله سمع عن سمع ، يا من لا يغلطه السائلون .» و گوش دادن به عرض حاجت كسى ، مانع توجه وى به ديگرى نيست و هرگز درخواست بى شمار آفريده ها از او ، او را به خطا نمى اندازد .
و يا من لا تنقطع عنه حوائج المحتاجين ، و يا من لا يعنيه دعاء الداعين ، تمدحت بالغناء عن خلقك و أنت أهل الغنى عنهم ، و نسبتهم الى الفقر و هم أهل الفقر اليك ؛
اى كسى كه خواسته هاى نيازمندان هيچ گاه از تو قطع نخواهد شد و اى كسى كه هرگز دعاى حاجت مندان او را خسته نمى سازد ! تو خويش را به بى نيازى از خلق ستوده اى و تو از خلق خود بى نياز بالذاتى و بندگانت را در فقر و نياز به خود نسبت داده اى و آنان با تمام وجود به تو محتاج هستند.
غناى بالذات حضرت حق و فقر بالذات موجودات
اين جمله ها اشاره به كلام الهى است كه مى فرمايد :
(يا أيها الناس أنتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد)؛
اى مردمان ، شما همه به خداوند نيازمنديد و خداوند متعال غنى بالذات و پسنديده در ذات و صفات است.
روشن است كه مراد از غنا و فقر در اين آيه ى شريفه ، معناى عرفى نيست ، زيرا غناى در مال براى همه كس قابل حصول است و فقر مالى نيز قابل زوال است و حال آن كه حضرت حق مى فرمايد : هيچ گاه حاجت نيازمندان و فقر فقيران به تو زايل شدنى نيست ، بكله معناى حقيقى غنا ، استقلال در اصل هستى و همه ى شئون آن مى باشد و آدمى به خوبى مى داند از چنين استقلالى برخوردار نيست ، چرا كه در حركت قلب و نبض و جريان خون و انقباض و انبساط شش ها در دستگاه تنفس و حركات دستگاه گوارش و در مرگ و حيات ، صحت و مرض ، قيافه و قد و قامت و غيره محتاج و مستمند هستيم و حاجت در متن وجود ما نهفته است ، پس مقصود از غنا در اين جا استقلال در اصل وجود است كه از آن به غناى ذاتى تعبير مى شود . هم چنان كه ريشه و اصل همه ى وابستگى ها ، فقر وجودى است كه از آن به فقر ذاتى تعبير كرده اند .
بنابراين ، اگر مى گوييم خداوند متعال غنى است يعنى غنى بالذات است و در ذات خود قائم به خود است و ما سوا اگر فقيراند ، فقر در اصل وجودشان ريشه دارد و هرگز زايل شدنى نيست و زوال اين فقر به زوال متن وجود ما است ، زيرا نحوه ى وجود ما حاجت و وابستگى است ؛ همانند صورت هاى ذهنى انسان كه قائم ه شخص تصور كننده است و از خود هيچ گونه استقلالى ندارد و اگر زمينه ى ارتباط و وابستگى او به شخص تصور كننده قطع گردد، تمام آن صورت ها معدوم مى گردند .
شيخ مصلح الدين ، سعدى چنين مى گويد:
رو عقل جز پيچ در پيچ نيست
بر عارفان ، جز خدا هيچ نيست
تا آن جا كه چنين مى پرسد :
كه پس آسمان و زمين چيستند ؟
بنى آدم و دام و دد كيستند ؟
و بعد جواب مى دهد :
كه هامون و درياى و كوه و فلك
پرى و آدميزاد و ديو و ملك
همه هر چه هستند از آن كمترند
كه با هستيش نام هستى برند
تا آخر قطعه كه مى گويد :
چو سلطان عزت علم بركشد
جهان سر به جيب عدم دركشد
گستره ى علم حضرت حق به درخواست همه ى درخواست كنندگان
امام عليه السلام در جمله ى : «يا من لا يغنيه دعاء الداعين ؛ اى خدايى كه دعاى درخواست كنندگان او را خسته نمى سازد .» اشاره به آن دارد كه خستگى ، از لوازم عالم ماده و تركيب و محدوديت عناصر اين عالم و نيز دليل بر محدوديت قدرت و به تنگ آمدن آنها است كه خود موجب كم صبرى و بى حوصلگى است و درخواست بيشتر هم باعث سردرگمى و از كف رفتن حساب و كتاب خواهد گرديد ، ولى همه ى اين امور از ساحت اقدس ربوبى دور است . خدايى كه از ماده و شئون آن و هر محدوديتى مبرا بوده و حقيقتى مجرد و غير متناهى دارد و هيچ يك از صفات ناقص و قاصر ممكنات را به حريم مقدس او راه نيست ؛ بنابراين ، قطعا هيچ يك از عوارض اين عوالم محدود در آن ساحت راه ندارد ، بلكه او به وسعت هستى خود ، از قدرت ، صبر ، حلم ، علم و حكمت كامل برخوردار است ، لذا هر چه بيشتر ببخشد ، كرمش فزونى مى يابد و كسى است كه : «لا يشغله سمع عن سمع ، يا من لا يغلطه السائلون .» و گوش دادن به عرض حاجت كسى ، مانع توجه وى به ديگرى نيست و هرگز درخواست بى شمار آفريده ها از او ، او را به خطا نمى اندازد .
و يا من لا تنقطع عنه حوائج المحتاجين ، و يا من لا يعنيه دعاء الداعين ، تمدحت بالغناء عن خلقك و أنت أهل الغنى عنهم ، و نسبتهم الى الفقر و هم أهل الفقر اليك ؛
اى كسى كه خواسته هاى نيازمندان هيچ گاه از تو قطع نخواهد شد و اى كسى كه هرگز دعاى حاجت مندان او را خسته نمى سازد ! تو خويش را به بى نيازى از خلق ستوده اى و تو از خلق خود بى نياز بالذاتى و بندگانت را در فقر و نياز به خود نسبت داده اى و آنان با تمام وجود به تو محتاج هستند.
غناى بالذات حضرت حق و فقر بالذات موجودات
اين جمله ها اشاره به كلام الهى است كه مى فرمايد :
(يا أيها الناس أنتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد)؛
اى مردمان ، شما همه به خداوند نيازمنديد و خداوند متعال غنى بالذات و پسنديده در ذات و صفات است.
روشن است كه مراد از غنا و فقر در اين آيه ى شريفه ، معناى عرفى نيست ، زيرا غناى در مال براى همه كس قابل حصول است و فقر مالى نيز قابل زوال است و حال آن كه حضرت حق مى فرمايد : هيچ گاه حاجت نيازمندان و فقر فقيران به تو زايل شدنى نيست ، بكله معناى حقيقى غنا ، استقلال در اصل هستى و همه ى شئون آن مى باشد و آدمى به خوبى مى داند از چنين استقلالى برخوردار نيست ، چرا كه در حركت قلب و نبض و جريان خون و انقباض و انبساط شش ها در دستگاه تنفس و حركات دستگاه گوارش و در مرگ و حيات ، صحت و مرض ، قيافه و قد و قامت و غيره محتاج و مستمند هستيم و حاجت در متن وجود ما نهفته است ، پس مقصود از غنا در اين جا استقلال در اصل وجود است كه از آن به غناى ذاتى تعبير مى شود . هم چنان كه ريشه و اصل همه ى وابستگى ها ، فقر وجودى است كه از آن به فقر ذاتى تعبير كرده اند .
بنابراين ، اگر مى گوييم خداوند متعال غنى است يعنى غنى بالذات است و در ذات خود قائم به خود است و ما سوا اگر فقيراند ، فقر در اصل وجودشان ريشه دارد و هرگز زايل شدنى نيست و زوال اين فقر به زوال متن وجود ما است ، زيرا نحوه ى وجود ما حاجت و وابستگى است ؛ همانند صورت هاى ذهنى انسان كه قائم ه شخص تصور كننده است و از خود هيچ گونه استقلالى ندارد و اگر زمينه ى ارتباط و وابستگى او به شخص تصور كننده قطع گردد، تمام آن صورت ها معدوم مى گردند .
شيخ مصلح الدين ، سعدى چنين مى گويد:
رو عقل جز پيچ در پيچ نيست
بر عارفان ، جز خدا هيچ نيست
تا آن جا كه چنين مى پرسد :
كه پس آسمان و زمين چيستند ؟
بنى آدم و دام و دد كيستند ؟
و بعد جواب مى دهد :
كه هامون و درياى و كوه و فلك
پرى و آدميزاد و ديو و ملك
همه هر چه هستند از آن كمترند
كه با هستيش نام هستى برند
تا آخر قطعه كه مى گويد :
چو سلطان عزت علم بركشد
جهان سر به جيب عدم دركشد
گستره ى علم حضرت حق به درخواست همه ى درخواست كنندگان
امام عليه السلام در جمله ى : «يا من لا يغنيه دعاء الداعين ؛ اى خدايى كه دعاى درخواست كنندگان او را خسته نمى سازد .» اشاره به آن دارد كه خستگى ، از لوازم عالم ماده و تركيب و محدوديت عناصر اين عالم و نيز دليل بر محدوديت قدرت و به تنگ آمدن آنها است كه خود موجب كم صبرى و بى حوصلگى است و درخواست بيشتر هم باعث سردرگمى و از كف رفتن حساب و كتاب خواهد گرديد ، ولى همه ى اين امور از ساحت اقدس ربوبى دور است . خدايى كه از ماده و شئون آن و هر محدوديتى مبرا بوده و حقيقتى مجرد و غير متناهى دارد و هيچ يك از صفات ناقص و قاصر ممكنات را به حريم مقدس او راه نيست ؛ بنابراين ، قطعا هيچ يك از عوارض اين عوالم محدود در آن ساحت راه ندارد ، بلكه او به وسعت هستى خود ، از قدرت ، صبر ، حلم ، علم و حكمت كامل برخوردار است ، لذا هر چه بيشتر ببخشد ، كرمش فزونى مى يابد و كسى است كه : «لا يشغله سمع عن سمع ، يا من لا يغلطه السائلون .» و گوش دادن به عرض حاجت كسى ، مانع توجه وى به ديگرى نيست و هرگز درخواست بى شمار آفريده ها از او ، او را به خطا نمى اندازد .
فمن حاول سد خلته من عندك ، و رام صرف الفقر عن نفسه بك ، فقد طلب حاجته فى مظانها ، و أتى طلبته من وجهها ؛
خداوندا! پس هر كس كه براى رفع گرفتارى ها و برطرف شدن نگرانى ها به در خانه ى تو آمد و زدودن فقر و بيچارگى را از درگاه تو درخواست كرد ، راه حقيقى را يافت و به جايگاه مناسب قدم نهاد .
حل مشكل بشر تنها به دست خداست
خداوند متعال پيوسته ، آفريده ها را به درخواست از خود دعوت فرموده و آنان را كه به غير او متوسل مى گردند ، سرزنش كرده است ؛ از جمله مى فرمايد : (و اسألوا الله من فضله ؛ هر چه بخواهيد ، از فضل خدا درخواست كنيد) و نيز مى فرمايد : (مثل الذين اتخذوا من دون الله أولياء كمثل العنكبوت اتخذت بيتا و ان أوهن البيوت لبيت العنكبوت ؛ مثل آنان كه غير خدا را به دوستى برگرفتند ،) در سستى و بى بنيادى (حكايت خانه اى است كه عنكبوت بنياد كند و به راستى كه سست ترين خانه ها ، خانه ى عنكبوت است .) هم چنين مى فرمايد : (و أن ما يدعون من دونه هو الباطل ؛ و آن چه جز (خداوند متعال) به خدايى مى خوانند ، جملگى باطل است .) و نيز مى فرمايد : (و الذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشى ء ؛ و كسانى كه جز خدا را مى خوانند ، حاجتى از ايشان را برنمى آورند .)
اين آيات و مجموعه ى بسيار ديگر شواهد قرآنى و روايى در صدد بيان اين نكته است كه حل مشكل بشرى فقط به دست خدا است و آدمى نبايد بى جهت راه را دور كند ، چرا كه غير او توانايى برآوردن نيازها را ندارد و خود باطل و پوچ محض و فقير الى الله اند و همه در احتياج به خدا مساوى اند و سائل و مسئول در آن درگاه تفاوتى ندارند .
عبارت اين قسمت از دعا در نهايت زيبايى و عالى ترين سبك عبارت پردازى است ، باشد كه جاذبه ى اين سخنان موجب انس انسان ها به سخنان حيات بخش ولوى شود و در خواندن و نگهدارى آثار معصومان عليهم السلام عنايت بيشترى مبذول گردد و در نتيجه مضامين آنها بر دل نشيند و بدين وسيله انسان از خواب غفلت بيدار گشته و بداند كه از غير خدا چيزى خواستن ، سعى بيهوده و تلاش بى رويه اى است كه انسان را به بن بست مى كشاند ، ولى حاجت طلبيدن از خداوند متعال ، كليد تمام درهاى بسته و يافتن راهى است كه هرگز بر روى كسى بسته نيست و هر كس آن را بكوبد ، عاقبت لبيك شنيده و كامروا مى گردد.
بدين ترتيب، آدمى خواسته ى خود را از آن جا كه بايد بخواهد ، خواسته است و به درمان واقعى دست يافته است و از درگاهى كه خواسته ها را روا مى دارد ، حاجت طلبيده است و در بى راهه هايى كه صدها قافله در آنها حيران و سرگردانند ، سعى و تلاش بيهوده نكرده است ؛ وادى هايى كه حيرت زدگان آن به تعبير قرآن كريم گويا دل هايشان از هر گونه نقشه و راه حلى براى نجات تهى است ؛ آن جا كه مى فرمايد : (و أفئدتهم هواء).
راستى كه داشتن هدايت گر در زندگى از بزرگ ترين نعمت هايى است كه خداوند متعال به بندگان خود عطا فرمدوده است ، چه آن كه با فقدان راهنما ، همه ى موهبت هاى ارزانى شده به آدمى ، در سياه چال هاى گمراهى و انحراف دفن خواهد شد .
حديثى درباره ى لزوم توكل بر خدا
حديث عجيبى در اين باره آمده است ؛ «حسين بن علوان» مى گويد : در سفرى كه براى كسب علم رفته بودم ، هنگامى كه در مجلس درس نشسته بودم ، يك باره متوجه شدم پولم تمام شده است . يكى از دوستانم كه متوجه حال من شده بود ، به من گفت : اكنون از چه كسى كمك مى خواهى ؟ گفتم : فلان دوستم . او گفت : هرگز حاجت روا نخواهى شد . گفتم : چرا ؟ گفت : امام صادق عليه السلام براى ما حديثى قدسى نقل فرمود كه خداوند متعال طى آن قسم ياد كرده و فرموده است :
و بعزتى و جلالى و ارتفاعى على عرشى لأقطعن أمل كل مؤمل (من الناس) غيرى ... أيؤمل غيرى فى الشدائد و الشدائد بيدى ؟!؛
سوگند به عزت و جلال و بزرگى و مقام بلندم در عرش كه قطعا اميد آن كس را كه به غير من توسل جسته است ، به نوميدى مبدل مى سازم ... آيا به غير من روى آورده است ، در حالى كه رمز گشايش همه ى سختى ها نزد من است ؟
سپس امام عليه السلام افزود كه خداوند مى فرمايد :
و يرجو غيرى و يقرع بالفكر باب غيرى و بيدى مفاتيح الأبواب و هى مغلقة ؟!؛
و آيا به ديگرى اميد دارد و با فكر و خيال خود در خانه غير را مى كوبد ، در صورتى كه كليد همه ى درهاى بسته در دست من است ؟!
شدت لحن اين حديث شريف ، نشان آن است كه خداوند متعال به هيچ وجه دوست ندارد كه بنده ى او به در خانه ى غير رفته و از غير خدا حاجت بطلبد و اين كار را از بنده ى خود يك نوع بى ادبى برشمرده است و اين نكته را گوشزد كرده است كه در اين صورت ، بنده از نظر رحمت الهى دور مى گردد و به حال خود واگذار مى شود .
درخواست ناآگاهانه و پاسخ آگاهان
چرا با اين كه بيشتر مردم با غفلت از خدا دست به اقدام زده و به علت ها و سبب هاى خاصى متوسل مى شوند و توجه و توسلى به درگاه حضرت حق ندارند ، ولى بسيار ديده شده است كه نتيجه گرفته اند .
پاسخ آن است كه آن چه مردم غفلت زده به عنوان علت و سبب توهم مى كنند ، در حقيقت وجود و تاثير آنها و نيز رابطه ى خاص بين آنها و معلول هاى شان ، همه و همه خواسته ى خدا است ؛ فقط بايد اين توهم را زدود كه طلب از غير خدا صورت گرفته است . در واقع جواب مثبت به سبب علت حقيقى (خدا)، فراهم آمده است . نتيجه بخشى همه ى اقدامات از راه پيوند واقعى كه خدا تعيين كرده ، به وجود آمده است . در غير اين صورت ، هزاران هزار اقدام به نتيجه نرسيده و نخواهد رسيد . ولى حضرت حق - جل وعلا - از روى رحمت و رافت و لطف بى پايان خود به بندگان ، اين بى ادبى ها را از توده ى مردم نايده گرفته و جهالت هاى آنان را بخشوده و چنين افرادى را با ناديده انگاشتن رابطه ى علت ها و معلول هاى موجود ، كيفر نمى كند ، ولى نسبت به بندگانى كه به حقيقت مطلب آگاه اند ، سخت مى گيرد و چنان چه برخى از ايشان قدمى بر در خانه ى غير او بردارند ، به مجازات و پى آمدهاى بسيار شديد گرفتار و بدين ترتيب آنان را تاديب مى كند .
و من توجه بحاجته الى أحد من خلقك أو جعله سبب نجحها دونك ، فقد تعرض للحرمان ، و استحق من عندك فوت الاحسان ؛
خداوندگارا، هرگاه يكى از بندگان خواسته ى خود را نزد آفريده ى تو برد با توهم كند كه او حاجتش را روا مى كند ، عاقبت نصيبش نوميدى است و سزاوار از دست دادن احسان تو مى گردد.
نوميدى ، فرجام درخواست از غير خدا
روان شدن از پى مخلوق و حاجت را بر ارباب بى مروت دنيا عرضه كردن ، در حقيقت به دنبال سراب دويدن است كه هر چه سرعت تكاپوى انسان بيشتر شود ، بر تشنگى افزوده مى گردد ، تا اين كه سرانجام در فراق مطلوب جان از تن جدا شود . جهان پير شاهد پيمان هاى سست و اعتمادهاى بى پايه ى بسيار بوده است كه متن آن پيمان ها دگرگونى و سقوط و حرمان را فراهم آورده است و نيز شاهد قدرت هاى عظيمى بوده است كه غرورهاى موهوم و اعتمادشان بر واسطه هاى پندارى ، عامل نابود شدنشان گرديده است و سوار شدن بر موج هاى بى مقصد و سرگردان ، جز غرق شدن در همان امواج، عاقبت ديگرى براى آنان در پى نداشته است و اين همه براى آن است كه غفلت از مبدا اصلى كه همه ى توانايى هاى عالم از او سرچشمه گرفته است ، سقوطى مهلك و پوچى را نصيب فرد غافل مى كند و رخدادهاى تاريخ گواه اين واقعيت است و كسانى كه كم ترين اطلاع تاريخى دايشته باشند اين مسئله را خواهند پذيرفت .
از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز از دعا ، سبب بى نتيجه ماندن بسيارى از فعاليت هاى مردم را بى خبرى و غفلت آنها از مقصد و موثر حقيقى برشمرده است .
سر مسئله آن است كه هر كس سراب را به اشتباه چشمه ى جوشان تصور كند و پشت به چشمه و رو به طرف سراب بدود ، قطعا طبيعى ترين پاداش وى محروم ماندن از مقصود خواهد بود؛ پاداشى كه هرگز قابل تخلف يا قابل جبران نيست . اتلاف موقعيت ها و لحظه هاى سازنده و هدر دادن نفحات رحمت - كه پى آمد غير موثر را موثر ديدن است - ماجراهايى را به دنبال خواهد داشت كه مساوى با نابود ساختن استعدادها و از كف رفتن بهترين برگ هاى برنده در بهترين فرصت هاى زندگى است و اين فرصت ها ، لحظه هاى زودگذر و سرنوشت سازى است كه غفلت از آنها ، گاه تباهى حيرت زايى را در پى دارد .
آدمى گاهى با يك لحظه غفلت ممكن است موفقيت آميزترين رهاوردها را از دست بدهد و يا با يك لحظه غفلت به عمر خود خاتمه دهد . بدين لحاظ، انسان در مواجهه ى با پروردگار نيز بايد مواظب باشد كه از فرصت هاى مناسب استفاده ى كامل ببرد و خود را به چيزهاى بى مقدار و ناپايدار نفروشد و با توجه استقلالى به ماسوا نظر نكند ، چرا كه توجه به سراب و اعتقاد به منشا اثر بودن آن ، با عطف توجه به چشمه هاى زلال توحيد سازگار نيست ، توجه به سراب يعنى برگزيدن متن حرمان و از كف دادن موقعيت هاى ناب .
با دو قبله در ره مقصود نتوان زد قدم
يا هواى دوست يا هواى خويشتن
تاييدات عظيم الهى نيز همه در سايه ى بندگى و اطاعت از حضرت رب - جل جلاله - نصيب انبيا و پاكان و صالحان شده است ؛ براى نمونه ، پيامبران عليهم السلام در آغاز امر با توكل به مبدا توانا ، تبليغ و احياى فرامين الهى را آغاز مى كردند و با آن كه از نظر ظاهر از كم ترين تجهيزاتى برخوردار نبودند ، در مقابل قدرت هاى فررعونى و قارونى زمان خود مى ايستادند و سرانجام پيروز مى شدند و نتيجه آن است كه اكنون مى بينيم جهان از آموزه هاى مكتب انبياى بزرگ الهى آكنده است و در مقابل ، قدرت هاى تاريخ چون كف روى دريا با كم ترين وزش نفخه هاى امداد و رحمت الهى به كنارى رفته و از ميان رفته اند و زلال آب و صفاى بى كدورت توحيد تجلى كرده است .
كوتاه سخن آن كه : دستگاه هاى تكوينى جهان هستى - بر پايه ى حكمت الهى - از اشتباهات تهى است و هر پديده اى از موثر متناسب خود پديد مى آيد . در نتيجه همه ى حرمان ها ، بن بست ها ، موانع غير قابل علاج و نابودى هاى زود هنگام كه دامن گير زندگى انسان ها است ، همگى از علل و عوامل متناسب با آن ناشى شده است .
طبيعى است كه موثرهاى متناسب با پريشانى ها و نارسايى ها در حوزه ى انحراف ها و عصيان ها فعال مى شوند ؛ هم چنان كه موفقيت ها ، اطمينان قلب ها و حل مشكلات ، در حوزه ى اطاعت و هدايت نضج مى گيرند و خلاصه آن كه تنها سبب ساز و كارپرداز همانا موثر حقيقى عالم است و با پناه بردن به درگاه وى ، كاميابى ها پيش روى زندگى ما خواهد بود .ان شاءالله .
اللهم ولى اليك حاجة قد قصر عنها جهدى ، و تقطعت دونها حيلى ، و سولت لى نفسى رفعها الى من يرفع حوائجه اليك ، و لا يستغنى فى طلباته عنك ، وهى زلة من زلل الخاطئين ، و عثرة من عثرات المذنبين ؛
خداوندا! حاجاتى را به درگاهت آورده ام كه فراتر از توانايى من است و هيچ يك از چاره جويى هايم آنها را حل نمى كند ، ولى نفس وسوسه گر مرا بر آن مى دارد كه آن نيازها را به كسانى ابراز كنم كه آنان خود ، به تو نيازمندند و نياز آنان را برطرف مى كنى و آنان هرگز خود را از تو بى نياز نمى بينند ، ولى اين تسويلات همگى لغزش هايى است كه از خطاكاران و گنه كاران سر مى زند .
حسن ظن به خدا و عدم آن ، معيار سنجش صواب و لغزش
امام عليه السلام در فرازهاى پيشين فرمود كه كسى از خدا بى نياز نبوده و هيچ كس غير از خدا ، توانايى برطرف كردن نيازها را ندارد و فقر ذاتى قابل زوال نيست . اكنون در اين فراز به يكى از ويژگى هاى انسان اشاره مى كند كه به معيار سنجش تشخيص خطا و لغزش نيز نظر دارد . امام عليه السلام مى فرمايد : آن گاه كه آدمى به نيازهاى خود مى نگرد و در پى حال آنها برآمده و به چاره جويى مى پردازد ، گاهى توان پيروز شدن بر آنها را در خود نمى يابد و در اين حال قهرا انسان منفعت طلب و شتاب زده درصدد كمك گرفتن از غير برمى آيد و از آن جا كه درصدد دستيابى به ايمان كاملى نيست ، منشا اصلى امور را فراموش كرده و به دنبال روياهاى وهم آور خود مى رود ؛ روياهايى كه چشم ظاهربينش ، فقط آنها را ديده است و حرص او در اين حال براى دستيابى به زندگى ايده آل موهوم خود ، به هرگونه تملقى دست مى يازد و موجودى را مستقل و داراى قدرت و تصميم مى داند كه او خود در مقابل آفريده اش عبد محض است و همه چيز او در دست قدرت لايزال پروردگارش مى باشد ، ولى اين منطق نادرست ، در روش بندگى گرفتار لغزش و خطا گرديده است و چاره اى انديشيده كه نه تنها چاره نيست ، بلكه خود بر مشكل ها مى افزايد و چه بسا گناهانى نيز به صحيفه ى سنگين اعمال او مى افزايد و در نتيجه فرد به صنف خطاكاران مى پيوندد ، زيرا كسى كه از جاده ى مستقيم به انحراف كشيده شود ، هيچ گونه تضمينى در حفظ و حراست از او وجود ندارد . تنها خط مستقيم است كه تضمين شده است و مقصدى روشن و مسيرى قابل اطمينان دارد .
از اين رو ، امام معصوم عليه السلام در اين فراز ، روگردانى از درگاه الهى و پناهندگى به مخلوق را انحراف و لغزش دانسته و آن را از فريب هاى نفس و شيطان برشمرده است و به خدا پناه مى برد كه مبادا كسى مرتكب چنين كارى شود . نفس و شيطان دو رفيق همراه اند كه با انسان كينه ى ديرينه دارند و درصدد يافتن فرصت مناسبى در طول خط عمر اويند ، تا بتوانند قلب او را آماج تيرهاى سمى و كشنده ى خود سازند ، تا خداوند متعال را فراموش كند و بدين ترتيب زمينه ى توكل و واگذارى امور به او از بين برود .
عدم حسن ظن به خداوند متعال معيار مهمى است كه انسان مى تواند خود را بدان وسيله بسنجد ؛ چنان كه حسن ظن به خدا نيز زاييده ى ايمان و نشان از شخصيت الهى اناسن دارد ؛ از اين رو ، چه خوب است كه هر كس خود را وارسى كند و ميزان حسن ظن خود به وعده هاى الهى را بسنجد. چنين سنجشى انسان را در بازشناختن خويش ، به خوبى يارى مى دهد و پس از شناخت حال خود ، چنان حسن ظن خود را به ديگران - نعوذ بالله - بيش از حسن ظن به خدا ديد ، بداند كه ايمانش ناقص است و علت هاى اين انحراف را جويا شود و در معالجه ى خود با مشورت طبيبان روحانى بكوشد و به دستور آنان عمل كند و اگر روش و رفتار او را ناپسند تشخيص داده ، و او را از يك سلسله كارها نهى كردند ، حتما عمل كند ، كه امير مومنان عليه السلام فرمود :
من حذرك كمن بشرك ؛
هر كس كه تو را از چيزى پرهيز مى دهد ، در واقع همانند كسى است كه تو را بشارت داده است .
بنابراين ، چنين فردى بايد با خشنودى به گفته ى ناصح دل سوز گوش فرا دهد و در درمان خويش بكوشد و اگر اعتمادش به وعده ى خداوند متعال ، بيش از اطمينان او به ديگران شد ، بر اين عطيه ى الهى شكرگزار باشد ، چرا كه اعتماد كامل به خداوند سبحان از ويژگى هاى انباى است و توجه زياد به خدا و عملكرد صحيح ، به تدريج حجاب را از چشم و قلب آدمى برمى گيرد و فرد بدين ترتيب صاحب چشم بصيرت و روشنايى جان خواهد شد.
چشم دل باز كن كه جان بينى
آن چه ناديدنى است آن بينى
آن چه ناديده چشمت آن بينى
آن چه نشنيده گوشت آن شنوى
ثم انتبهت بتذكيرك لى من غفلتى ، و نهضت بتوفيقك من زلتى ، و رجعت و نكصت بتسديدك عن عثرتى . و قلت : سبحان ربى كيف يسأل محتاج محتاجا؟ و أنى يرغب معدم الى معدم ؟؛
پروردگارا ، با هشدار تو از خواب غفلت بيدار شدم و با توفيق تو از بستر لغزش برخاستم و به تاييد تو از خطاى خود برگشتم و با خود گفتم : سبحان الله چگونه نيازمندى از نيازمند ديگرى درخواست مى كند ؟ و چه طور بى نوايى به مانند خويش روى مى آورد؟
توفيق ؛ نگاه دارنده ى انسان از خطا و لغزش
امام عليه السلام در اين فراز در پى فراز پيشين ، اين نكته را يادآور مى شود كه خداوند متعال هر كس را به خود واگذارد ، نيرنگ هاى نفس بر او غالب مى آيد، ولى اگر عيايت هاى ويژه ى حضرت ربوبى از بنده خود دستگيرى كند و او را به اين نكته آگاه سازد كه هرگز از هيچ بنده اى كار خدايى ساخته نيست و حاجت بردن نزد كسى كه از تو برترى ندارد ، سزاور نيست .
اساسا بايد از بنده نوارى حق سپاس گزار بود كه دوست ندارد بنده اش به كسى كه توان رفع حاجت او را ندارد ، روى آورد و اصولا چنين رفتارى ، گذشته از آن كه بى ادبى در محضر پروردگار است ، خلاف تدبير عقل نيز مى باشد ، زيرا عقل هرگز نمى پسندد كه ناتوان به سوى هم چون خودى دست نياز بگشايد و آبرو و اعتبار خدادادى خود را تباه كند .
از اين رو ، حضرت سيدالساجدين عليه السلام مى فرمايد كه خدايا من از اين لغزش و فرسايش در امان ماندم و اين توفيق عقلانى را تو عطا فرمودى .
به ديگر سخن ، امام معصوم به اين نكته ى دقيق اشاره مى كند كه اگر توفيق الهى نصيب نگردد ، انسان دچار لغزش مى شود ، حتى اگر معصوم باشد ، زيرا اگر معصوم غير قابل خطا و اشتباه است ، مقام عصمت او نيز به بركت فيض هاى ربانى است كه امام معصوم را در زير سايه ى عنايت خاص خود قرار داده است و اصولا هر كمالى را كه بنده دارد ، هديه اى ربانى و الهى است و قايم به خود او نيست ؛ از اين رو ، اگر كسى (غير معصوم) توهم كند كه اين موهبت از خود او است و بدان مغرور گردد ، از او سلب نعمت خواهد شد ؛ چنان كه طبق گزارش قرآن كريم ، قارون مغرور كه در جواب نصيحت مشفقانه ى : (و لا تنس نصيبك من الدنيا و أحسن كما أحسن الله اليك ؛ بهره ى خود را از دنيا فراموش مكن و به ديگران نيز احسان كن چنان كه خداى به تو احسان فرمود .) پاسخ داد : (انما أوتيته على علم ؛ من اينها را در نتيجه ى دانش خود يافته ام .) و در اثر آن ، تمام نعمت ها را از كف داد و خود نيز از لوح هستى محو گرديد .
بدين جهت سيدالشهداء عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؟! الهى أنا الجاهل فى علمى فكيف لا أكون جهولا فى جهلى .
و مقصود آن حضرت اين است كه خدايا من در تمام آگاهى هايم نادانم ، هم چنان كه در بى نيازيم فقيرم ، زيرا اين بى نيازى و اين آگاهى ذاتى من نيست ، بلكه امانت تو است .
به همين دليل ، حضرت سيدالساجدين نيز در اين فراز دعا مى فرمايد : «أنى يرغب معدم الى معدم ؟»؛ چرا كه هر كس هر چه دارد ، از آن خدا است و او از خود هيچ ندارد ؛ بنابراين ، بسى نادانى است كه فقيرى به تهى دست ديگرى عرض حاجت كند .
شيوه ى گفت و گو با مبدا هستى
امام عليه السلام در اين فراز جالب ترين شيوه ى گفت و گو را - كه مطابق مقتضاى حال است - به كار بسته است ، زيرا در فراز قبل فرمود : «نفس وادار مى كند كه حاجت بر در خانه ى مخلوق برم .» و بلافاصله در فراز بعد فرمود : «و به وسيله ى تو بود كه آگاه شدم و سوى تو برگشتم». اين خود نوعى تجاهل عارف است كه در تبيين مسئله و تفهيم حقيقت كاملا موثر است ؛ از اين رو ، گاهى مربيان آگاه ابراز نادانى مى كنند و مسئله غير متعارف را در حضور شاگردان قابل قبول جلوه مى دهند ، سپس نادرستى آن قضيه را عملا نشان مى دهند و راه حل صحيح را ارايه مى كنند .
چنان كه روش برخورد ابراهيم - على نبينا و آله و عليه السلام - با پرستش گران اجرام آسمانى از همين قبيل است ، زيرا وقتى ستاره را ديد ، گفت : (هذا ربى ؛ اين پروردگار من است) وقتى ماه تابان را ديد ، گفت : (هذا ربى) و چون ماه افول كرد ، از او روى برتافت . سپس خورشيد رخشان را ديد و گفت : (هذا ربى) و چون آن هم غروب كرد ، گفت :
(يا قوم انى برى ء مما تشركون ، انى وجهت وجهى للذى فطر السموات و الأرض)؛
اى قوم من ، من از آن چه شريك خدا قرار داده ايد ، بى زارم . من به سوى خدايى كه آسمان ها و زمين را پديد آورده است ، روى گردانيدم .
اين همان تجاهل عارف است كه تاثير به سزايى در تفهيم و تبيين حقايق دارد . بنابراين ، توهم ناآگاهى امام معصوم بر اين حقيقت ژرفت ، خطا است ؛ يعنى نه چنين است كه امام پس از آگاهى به عذرخواهى پرداخته است ، زيرا مقتضاى معصوم دانستن امام اين است كه از هر گونه خطا و خطيئه ، حتى مكروه به دور باشد . بنابراين ، امكان صدور امر غير مجاز از وى منتفى است .
ثم انتبهت بتذكيرك لى من غفلتى ، و نهضت بتوفيقك من زلتى ، و رجعت و نكصت بتسديدك عن عثرتى . و قلت : سبحان ربى كيف يسأل محتاج محتاجا؟ و أنى يرغب معدم الى معدم ؟؛
پروردگارا ، با هشدار تو از خواب غفلت بيدار شدم و با توفيق تو از بستر لغزش برخاستم و به تاييد تو از خطاى خود برگشتم و با خود گفتم : سبحان الله چگونه نيازمندى از نيازمند ديگرى درخواست مى كند ؟ و چه طور بى نوايى به مانند خويش روى مى آورد؟
توفيق ؛ نگاه دارنده ى انسان از خطا و لغزش
امام عليه السلام در اين فراز در پى فراز پيشين ، اين نكته را يادآور مى شود كه خداوند متعال هر كس را به خود واگذارد ، نيرنگ هاى نفس بر او غالب مى آيد، ولى اگر عيايت هاى ويژه ى حضرت ربوبى از بنده خود دستگيرى كند و او را به اين نكته آگاه سازد كه هرگز از هيچ بنده اى كار خدايى ساخته نيست و حاجت بردن نزد كسى كه از تو برترى ندارد ، سزاور نيست .
اساسا بايد از بنده نوارى حق سپاس گزار بود كه دوست ندارد بنده اش به كسى كه توان رفع حاجت او را ندارد ، روى آورد و اصولا چنين رفتارى ، گذشته از آن كه بى ادبى در محضر پروردگار است ، خلاف تدبير عقل نيز مى باشد ، زيرا عقل هرگز نمى پسندد كه ناتوان به سوى هم چون خودى دست نياز بگشايد و آبرو و اعتبار خدادادى خود را تباه كند .
از اين رو ، حضرت سيدالساجدين عليه السلام مى فرمايد كه خدايا من از اين لغزش و فرسايش در امان ماندم و اين توفيق عقلانى را تو عطا فرمودى .
به ديگر سخن ، امام معصوم به اين نكته ى دقيق اشاره مى كند كه اگر توفيق الهى نصيب نگردد ، انسان دچار لغزش مى شود ، حتى اگر معصوم باشد ، زيرا اگر معصوم غير قابل خطا و اشتباه است ، مقام عصمت او نيز به بركت فيض هاى ربانى است كه امام معصوم را در زير سايه ى عنايت خاص خود قرار داده است و اصولا هر كمالى را كه بنده دارد ، هديه اى ربانى و الهى است و قايم به خود او نيست ؛ از اين رو ، اگر كسى (غير معصوم) توهم كند كه اين موهبت از خود او است و بدان مغرور گردد ، از او سلب نعمت خواهد شد ؛ چنان كه طبق گزارش قرآن كريم ، قارون مغرور كه در جواب نصيحت مشفقانه ى : (و لا تنس نصيبك من الدنيا و أحسن كما أحسن الله اليك ؛ بهره ى خود را از دنيا فراموش مكن و به ديگران نيز احسان كن چنان كه خداى به تو احسان فرمود .) پاسخ داد : (انما أوتيته على علم ؛ من اينها را در نتيجه ى دانش خود يافته ام .) و در اثر آن ، تمام نعمت ها را از كف داد و خود نيز از لوح هستى محو گرديد .
بدين جهت سيدالشهداء عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؟! الهى أنا الجاهل فى علمى فكيف لا أكون جهولا فى جهلى .
و مقصود آن حضرت اين است كه خدايا من در تمام آگاهى هايم نادانم ، هم چنان كه در بى نيازيم فقيرم ، زيرا اين بى نيازى و اين آگاهى ذاتى من نيست ، بلكه امانت تو است .
به همين دليل ، حضرت سيدالساجدين نيز در اين فراز دعا مى فرمايد : «أنى يرغب معدم الى معدم ؟»؛ چرا كه هر كس هر چه دارد ، از آن خدا است و او از خود هيچ ندارد ؛ بنابراين ، بسى نادانى است كه فقيرى به تهى دست ديگرى عرض حاجت كند .
شيوه ى گفت و گو با مبدا هستى
امام عليه السلام در اين فراز جالب ترين شيوه ى گفت و گو را - كه مطابق مقتضاى حال است - به كار بسته است ، زيرا در فراز قبل فرمود : «نفس وادار مى كند كه حاجت بر در خانه ى مخلوق برم .» و بلافاصله در فراز بعد فرمود : «و به وسيله ى تو بود كه آگاه شدم و سوى تو برگشتم». اين خود نوعى تجاهل عارف است كه در تبيين مسئله و تفهيم حقيقت كاملا موثر است ؛ از اين رو ، گاهى مربيان آگاه ابراز نادانى مى كنند و مسئله غير متعارف را در حضور شاگردان قابل قبول جلوه مى دهند ، سپس نادرستى آن قضيه را عملا نشان مى دهند و راه حل صحيح را ارايه مى كنند .
چنان كه روش برخورد ابراهيم - على نبينا و آله و عليه السلام - با پرستش گران اجرام آسمانى از همين قبيل است ، زيرا وقتى ستاره را ديد ، گفت : (هذا ربى ؛ اين پروردگار من است) وقتى ماه تابان را ديد ، گفت : (هذا ربى) و چون ماه افول كرد ، از او روى برتافت . سپس خورشيد رخشان را ديد و گفت : (هذا ربى) و چون آن هم غروب كرد ، گفت :
(يا قوم انى برى ء مما تشركون ، انى وجهت وجهى للذى فطر السموات و الأرض)؛
اى قوم من ، من از آن چه شريك خدا قرار داده ايد ، بى زارم . من به سوى خدايى كه آسمان ها و زمين را پديد آورده است ، روى گردانيدم .
اين همان تجاهل عارف است كه تاثير به سزايى در تفهيم و تبيين حقايق دارد . بنابراين ، توهم ناآگاهى امام معصوم بر اين حقيقت ژرفت ، خطا است ؛ يعنى نه چنين است كه امام پس از آگاهى به عذرخواهى پرداخته است ، زيرا مقتضاى معصوم دانستن امام اين است كه از هر گونه خطا و خطيئه ، حتى مكروه به دور باشد . بنابراين ، امكان صدور امر غير مجاز از وى منتفى است .
فقصدتك - يا الهى - بالرغبة ، و أوفدت عليك رجائى بالثقة بك ، و علمت أن كثير ما أسالك يسير فى وجدك ، و أن خطير ما أستوهبك حقير فى وسعك ، و أن كرمك لا يضيق عن سوال أحد ، و أن يدك بالعطايا أعلى من كل يد؛
خداوندا! از اين رو ، با رغبت به درگاهت روى آورده و اميدهايم را با اعتماد كامل بر ساحت قدست فرود آوردم و دانستم كه نيازهاى فراوانم در برابر گستره ى شكوه تو كوچك است و كلان ترين خواسته هايم در كنار بى كران توانايى ات ناچيز است و كرمت هرگز در برابر درخواست خلايق ، مضايقه روا نمى دارد و دست تو در دهش برتر از هر دستى است .
اجابت قطعى دعاى واقعى
اين فراز كه بر فراز پيشين مترتب شده است ، نتيجه ى آن به شمار مى آيد و اصولا فرازهاى دعاى مورد بحث (دعاى سيزدهم) داراى ترتيب منطقى زيبايى است كه طى آن هر فراز ، نتيجه ى فراز پيشين است و بدين ترتيب درجات معرفت با طبقه بندى معقول و پسنديده اى ترسيم گرديده است .
در فراز پيشين دانستيم كه نبايد به موجودى كه مانند ما ناتوان و فقير است مراجعه كرد ، بلكه بايد به سوى كسى شتافت كه هم توان دارد و هم بخل نمى ورزد. اكنون امام عليه السلام در اين فراز با كمال اطمينان حاصل از سابقه ى معرفت به عظمت و قدرت خداوندى ، عرضه مى دارد : خداى من ، با رغبت كامل روى به درگاهت نهاده ام . سپس عرضه مى دارد : خداوندگارا! هيچ چيز فراوانى در مقايسه ى با كرم تو بسيار نيست و هيچ كار خطير و پراهميتى در برابر عظمت تو ، قابل ملاحظه نيست ، بلكه اساسا امكان سنجش در كار نيست ، زيرا هر چيز به هر مقدار عظيم و مهم باشد ، آن را با بى نهايت نمى توان سنجيد .
برخى از عوامل عدم استجابت دعا
از اين رو ، حاجت به هر مقدار بزرگ جلوه كند ، اجابت حتمى است ، مگر آن كه دعا ، واقعى نباشد يا آن چه طلبيده شده ، داراى مصلحت نباشد ، يا بر خلاف مقتضاى حكمت الهى باشد كه در اين صورت اگر دعا به اجابت نرسد ، خداوند متعال بهتر از آن را براى بنده ذخيره نموده و در دنيا يا آخرت به او عطا مى فرمايد و تاخير اجابت نبايد كم ترين اثر سوئى در شخص طالب داشته باشد ، زيرا چه بسيار نيازها كه به صلاح درخواست كننده نيستند يا تاخير در آنها ، به صلاح بنده است ؛ چنان كه امير مومنان على عليه السلام در سفارش خود به فرزند دلبندش امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد :
و لا يقنطنك ابطاء اجابته ، فان العطية على قدر النية ، و ربما أخرت عنك الاجابة ليكون ذلك أعظم لأجر السائل و أجزل لعطاء الآمل ؛ و ربما سألت الشى ء فلا تؤتاه و أوتيت خيرا منه عاجلا أو آجلا ؛ أو صرف عنك لما هو خير لك ؛ فلرب أمر قد طلبته فيه هلاك دينك لو أوتيته ؛
تاخير در اجابت دعا هرگز تو را به نوميدى نكشاند ، چرا كه بخشش هاى الهى هميشه در حد نيت است و چه بسا تاخير در اجابت براى آن است كه اجر آن براى تو درخواست كننده بيشتر و عطاى حضرت حق براى تو آرزوكننده پربركت تر باشد يا آن كه چه بسا تو چيزى را درخواست كرده اى و به تو نداده اند ، ولى بهتر از آن چه خواسته اى در دنيا و يا در آخرت نصيب تو خواهد شد يا خواسته ات از تو دور شده بدان جهت كه آن چه طلبيده اى موجب هلاكت در دين و دنياى تو باشد
در گفتار فوق به خوبى ملاحظه مى شود كه علت هاى متنوعى براى تاخير اجابت وجود دارد و پيشوايان معصوم با متذكر شدن آنها خواسته اند كه حاجتمندان هرگز به خود ياس راه ندهند كه ياس به درگاه ربوبى بسيار مذموم است و گاه هيچ گناهى همسان او نيست ؛ از اين رو ، قرآن كريم مى فرمايد : (و لا تيأسوا من روح الله ؛ از رحمت خدا نوميد نشويد .)
و كلام اميدبخش علوى نيز نيازمندان را در درخواست و پافشارى خود مصمم تر مى سازد ، باشد كه در برداشتن دست دعا به درگاه الهى ، لحظه اى درنگ به خود راه ندهند .
فقصدتك - يا الهى - بالرغبة ، و أوفدت عليك رجائى بالثقة بك ، و علمت أن كثير ما أسالك يسير فى وجدك ، و أن خطير ما أستوهبك حقير فى وسعك ، و أن كرمك لا يضيق عن سوال أحد ، و أن يدك بالعطايا أعلى من كل يد؛
خداوندا! از اين رو ، با رغبت به درگاهت روى آورده و اميدهايم را با اعتماد كامل بر ساحت قدست فرود آوردم و دانستم كه نيازهاى فراوانم در برابر گستره ى شكوه تو كوچك است و كلان ترين خواسته هايم در كنار بى كران توانايى ات ناچيز است و كرمت هرگز در برابر درخواست خلايق ، مضايقه روا نمى دارد و دست تو در دهش برتر از هر دستى است .
اجابت قطعى دعاى واقعى
اين فراز كه بر فراز پيشين مترتب شده است ، نتيجه ى آن به شمار مى آيد و اصولا فرازهاى دعاى مورد بحث (دعاى سيزدهم) داراى ترتيب منطقى زيبايى است كه طى آن هر فراز ، نتيجه ى فراز پيشين است و بدين ترتيب درجات معرفت با طبقه بندى معقول و پسنديده اى ترسيم گرديده است .
در فراز پيشين دانستيم كه نبايد به موجودى كه مانند ما ناتوان و فقير است مراجعه كرد ، بلكه بايد به سوى كسى شتافت كه هم توان دارد و هم بخل نمى ورزد. اكنون امام عليه السلام در اين فراز با كمال اطمينان حاصل از سابقه ى معرفت به عظمت و قدرت خداوندى ، عرضه مى دارد : خداى من ، با رغبت كامل روى به درگاهت نهاده ام . سپس عرضه مى دارد : خداوندگارا! هيچ چيز فراوانى در مقايسه ى با كرم تو بسيار نيست و هيچ كار خطير و پراهميتى در برابر عظمت تو ، قابل ملاحظه نيست ، بلكه اساسا امكان سنجش در كار نيست ، زيرا هر چيز به هر مقدار عظيم و مهم باشد ، آن را با بى نهايت نمى توان سنجيد .
برخى از عوامل عدم استجابت دعا
از اين رو ، حاجت به هر مقدار بزرگ جلوه كند ، اجابت حتمى است ، مگر آن كه دعا ، واقعى نباشد يا آن چه طلبيده شده ، داراى مصلحت نباشد ، يا بر خلاف مقتضاى حكمت الهى باشد كه در اين صورت اگر دعا به اجابت نرسد ، خداوند متعال بهتر از آن را براى بنده ذخيره نموده و در دنيا يا آخرت به او عطا مى فرمايد و تاخير اجابت نبايد كم ترين اثر سوئى در شخص طالب داشته باشد ، زيرا چه بسيار نيازها كه به صلاح درخواست كننده نيستند يا تاخير در آنها ، به صلاح بنده است ؛ چنان كه امير مومنان على عليه السلام در سفارش خود به فرزند دلبندش امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد :
و لا يقنطنك ابطاء اجابته ، فان العطية على قدر النية ، و ربما أخرت عنك الاجابة ليكون ذلك أعظم لأجر السائل و أجزل لعطاء الآمل ؛ و ربما سألت الشى ء فلا تؤتاه و أوتيت خيرا منه عاجلا أو آجلا ؛ أو صرف عنك لما هو خير لك ؛ فلرب أمر قد طلبته فيه هلاك دينك لو أوتيته ؛
تاخير در اجابت دعا هرگز تو را به نوميدى نكشاند ، چرا كه بخشش هاى الهى هميشه در حد نيت است و چه بسا تاخير در اجابت براى آن است كه اجر آن براى تو درخواست كننده بيشتر و عطاى حضرت حق براى تو آرزوكننده پربركت تر باشد يا آن كه چه بسا تو چيزى را درخواست كرده اى و به تو نداده اند ، ولى بهتر از آن چه خواسته اى در دنيا و يا در آخرت نصيب تو خواهد شد يا خواسته ات از تو دور شده بدان جهت كه آن چه طلبيده اى موجب هلاكت در دين و دنياى تو باشد
در گفتار فوق به خوبى ملاحظه مى شود كه علت هاى متنوعى براى تاخير اجابت وجود دارد و پيشوايان معصوم با متذكر شدن آنها خواسته اند كه حاجتمندان هرگز به خود ياس راه ندهند كه ياس به درگاه ربوبى بسيار مذموم است و گاه هيچ گناهى همسان او نيست ؛ از اين رو ، قرآن كريم مى فرمايد : (و لا تيأسوا من روح الله ؛ از رحمت خدا نوميد نشويد .)
و كلام اميدبخش علوى نيز نيازمندان را در درخواست و پافشارى خود مصمم تر مى سازد ، باشد كه در برداشتن دست دعا به درگاه الهى ، لحظه اى درنگ به خود راه ندهند .
اللهم فصل على محمد و آله ، و احملنى بكرمك على التفضل ، و لا تحملنى بعدلك على الاستحقاق ، فما أنا بأول راغب رغب اليك فأعطيته و هو يستحق المنع ، و لا بأول سائل سألك فأفضلت عليه و هو يستوجب الحرمان ؛
پروردگارا! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و كوتاهى مرا با كرم و با تفضل خود جبران فرما و به مقتضاى عدلت و بر مبناى استحقاق با من رفتار مكن ، زيرا من نخستين كسى نيستم كه به درگاهت روى آورده و با آن كه مستحق منع تفضل بوده، از عطاياى تو بهره مند گرديده است و نيز نخستين نيازمندى نيستم كه مستوجب حرمان بوده ، ولى رحمت تو شامل حالش شده است .
گستره ى لطف و فضل خداوند
حضرت سجاد عليه السلام در اين فراز به اين واقعيت اشاره فرموده است كه هيچ كس حقى بر خدا ندارد و هر كس هر چه از خدا دريافت نموده ، از لطف و تفضل حضرت خداوندى دريافته است ، زيرا تمام ابزارهاى هدايت كه بندگان با آن به اطاعت و عبادت پرداخته اند ، همگى از ناحيه ى الطاف حق سبحانه است و اگر توفيق سلب گردد، هيچ حركتى در راه بندگى از انسان ساخته نيست . بنابراين ، از آن جا كه همه ى آن چه را كه در راه بندگى مصروف داشته ، از خدا دريافت كرده است ، هيچ گاه نمى تواند ادعا كند كه در مقابل اين كرده ى خود مستحق دريافت پاداش است . پس كم ترين بى توجهى كافى است كه انسان مستحق عذاب اليم الهى گردد، چرا كه تمرد و نافرمانى خداوند رئوفى كه تمام وجود و مراتب و آثار او و تمام نيازها و وسايل زندگى و ابزار هدايت را بدون استحقاق و رايگان به او عنايت فرموده و نيز اصل وجود را بدون استحقاق به او عطا كرده ، اوج بى شرمى و پستى است كه براى استحقاق عذاب كافى است .
زيباترين شيوه ى بيان در مقام دعا
نكته ى ديگر در اين فراز آن است كه امام عليه السلام زيباترين شيوه ى بيان را در آن به كاربرده است ، تا عنايت و رحمت خدا را به سوى بنده ى خود جلب كند، چرا كه هيچ عبارتى براى جلب رحمت الهى بهتر از اقرار به واقعيت ها نيست . بدين لحاظ ، عرضه داشته است : خدايا ! من با استحقاق خود به تو روى نياورده ام و از عدل تو هراسانم نه از جورت و تو را چنين شناخته ام كه بسيار كسان را بدون استحقاق مورد عنايت قرار داده اى و از فضل و كرم تو بهره ها برده اند . پس من نخستين ايشان نيستم .
بدين سان امام معصوم عليه السلام گذشته از بيان اين واقعيت كه هر چه لطف و كرامت است ، همه از فيض او و در ناحيه ى فاعليت فاعل است و در قابليت قابل كم ترين استعدادى در كار نيست ، در ادب عبوديت نيز كوشيده و در كاربرد لفظ و استخدام آن براى ريختن معنا در قالب آن ، چيزى شبيه اعجاز آفريده است .
در برابر اين هديه ى عظيم كه هم تعليم است و هم تهذيب و هم نشان دادن ادب عبوديت و كيفيت جلب رحمت الهى ، بر ما است كه شكرگزار و قدردان وجود پيشوايان خود باشيم و صلوات و بركات بى حد بر ارواح پاكشان را بخواهيم و توفيق تبعيت كامل از روش معصومانه ى آن رهبران عالى قدر را طلب نماييم .
اللهم صل على محمد و آله ، و كن لدعائى مجيبا ، و من ندائى قريبا، و لتضرعى راحما ، و لصوتى سامعا؛
خداوندا! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و دعايم را اجابت فرما و از ندايم دورى مگزين و بر تضرعم رحمت آر و صدايم را گوش فرا ده .
گناه ، بزرگ ترين محروميت از درگاه خداوند
از اين نكته كه امام سجاد عليه السلام در اين فراز از حق سبحانه درخواست مى كند كه خدايا ! دعايم را جواب گو باش ، معلوم مى شود كه بعضى از دعاها شايسته ى توجه حضرت ربوبى نيستند ؛ نظير آن چه در قرآن كريم مى فرمايد :
(ان الذين يكتمون ما أنزل الله من الكتاب و يشترون به ثمنا قليلا أولئك ما يأكلون فى بطونهم الا النار و لا يكلمهم الله يوم القيامة و لا يزكيهم)؛
آنان كه آياتى از كتاب منزل الهى را كتمان مى كنند و آن را به قيمت اندك مى فروشند ، بهره اى جز آتش ندارند و خدا در قيامت با آنان سخن نمى گويد و آنان را از آلودگى ها پاك نمى گرداند .
نيز مى فرمايد :
(ان الذين يشترون بعهد الله و أيمانهم ثمنا قليلا أولئك لا خلاق لهم فى الآخرة و لا يكلمهم الله و لا ينظر اليهم يوم القيامة و لا يزكيهم)؛
آنان كه ميثاق الهى و سوگندهايشان را به بهايى اندك مى فروشند ، در آخرت بهره اى نزد خدا ندارند و خدا هرگز با آنان سخن نمى گويد و در قيامت به آنها نمى نگرد و از پليدى گناهشان پاك نمى سازد .
طغيان و سركشى گاهى انسان را به نحوى شگفت تباه مى كند ؛ چنان كه تمام وجود آدمى را پليدى فرا مى گيرد و هر اندرزدهنده ى دل سوزى از وى مايوس مى شود و خداى مهربان - كه رحمتش را بر خاص و عام و دوست و دشمن گسترده است - به او توجهى نمى كند و با وى حرف نمى زند . اين حالت بدترين وضعيت قابل تصور براى سقوط انسان است ، زيرا اگر رحمت بى نهايت خدا شامل حال كسى نشود ، هيچ راه چاره اى براى او باقى نخواهد ماند و به راستى چگونه انسان تيره بخت به چنان سقوطى گرفتار مى شود كه لياقت مغفرت فراگير الهى ر اهم از دست مى دهد ؛ آن چنان كه خداوند متعال حتى به او نگاه نمى اندازد ؛ چنان كه امام عليه السلام در يكى از مناجات هاى خود مى فرمايد :
ان طردتنى من بابك فبمن ألوذ؟! و ان خذلتنى عن جنابك فبمن أعوذ؛
اگرم برانى به كه پناه آرم ؟! و اگرم وانهى از كه مدد جويم ؟!
مردود شدن از درگاه خداوندى به سان مطرود شدن از جانب خلق نيست ، زيرا رانده شدن از نزد كسى گاهى به نزديك شدن به ديگرى مى انجامد ، چرا كه طرد كننده محدود است ، ولى اگر خدا كسى را براند ، در زمين و آسمان و نزد ملك و فلك و جن و انس ، كم ترين جايگاه و كوچك ترين كمكى نخواهد يافت . بر عكس ، اگر ملك و ملك در صدد دشمنى باشند و خدا يار انسان باشد ، كارى از آنها ساخته نيست:
هزار دشمنم ار مى كنند قصد هلاك
گرم تو دوستى ، از دشمنان ندارم باك
گناه از علت هاى بزرگ اين محروميت است كه نبايد از آثار آن غافل شد . حضرت امير عليه السلام در دعاى كميل با چه تضرعى از خداى مى خواهد :
اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء ؛
خداوندا ، آن گناهان مرا كه موجب عدم قبولى دعا مى شود ، بيامرز.
آرى ، كسى كه دعا مى كند و پاسخى نمى شنود ، از گذشته ى خود بى خبر است كه چگونه موانع دعا را قبلا به دست خويش ايجاد كرده است و اكنون سلسله ى گناهان ، مانع اجابت دعا شده است .
از اين رو ، در اين جا، امام معصوم از خدا مى خواهد كه چنين بلا و گرفتارى براى او پيش نيايد كه در اثر آن ، دعا بى جواب ، فرياد بى خاصيت ، تضرع بى اثر و صدا گم گردد ، كه سيه روزى دو عالم را در پى خواهد داشت . به خدا پناه مى بريم كه مبادا نفس اماره و شيطان رجيم ما را غافل سازند تا از مقصود بمانيم و به امور روزمره و سطحى زندگى ناپايدار دنيا سرگرم شويم ، بلكه بايد در مضامين اين صحيفه ى مكرمه ى الهى خوب دقت كنيم ، كه تذكرات و تنبهات آن بسيار كارساز است و كاربرد اين سخنان حكيمانه ، آن نيست كه فقط به تلاوتش بسنده كنيم ، بلكه دستورالعمل زندگى است كه بايد به كار بست .
و لا تقطع رجائى عنك ، و لا تبت سببى منك ، و لا توجهنى فى حاجتى هذه و غيرها الى سواك ؛
الهى ! اميدم را قطع مكن و رشته ى پيوندم را از خود مگسل و در اين حاجت و غير آن ، مرا از درگاهت به سوى ديگرى روانه مساز .
معصيت ، بزرگ ترين عامل دورى انسان از درگاه خداوند
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين فراز از خدا مى خواهد كه اميد او را به نااميدى مبدل نسازد ، چه فردى كه راه خود را از مسير خدا ، جدا كند و به ديگران پناهنده گردد، بى آن كه بداند به بلاى بزرگى گرفتار آمده است و اين مسئله تذكرى است كه امام عليه السلام در قالب دعا ، امت را بدان متوجه ساخته است .
يكى از علت هاى دورى انسان از درگاه خدا ، معصيت است ؛ چنان كه در دعاى كميل مى خوانيم :
اللهم اغفر لى الذنوب التى تقطع الرجاء؛
خدايا ، آن دسته از گناهانم كه اميد از تو قطع مى كند ، بيامرز.
بدا به حال آن كس كه پروردگار متعال چنان از او بيزار گردد كه دوست نداشته باشد صداى او را بشنود و رشته ى اميد او را از درگاه خود قطع كند ، چرا كه قطع اميد از خدا مساوى با قطع تمامى علت ها و اسباب است و براى درمان اين پى آمد مهلك ، تلاش فراوان و فورى لازم است . يكى از نشانه هاى اين مسئله ، اتكا به غير خدا است كه حضرت با عبارت : «و لا توجهنى فى حاجتى هذه و غيرها الى غيرك.» بدان اشاره فرموده است ، زيرا غيرپرستى با خداپرستى هرگز سازگار نيست و به قول لسان الغيب:
خدا زان خرقه بيزار است صد بار
كه صد بت باشدش در آستينى
درون ها تيره شد ، باشد كه از غيب
چراغى بركند خلوت نشينى
كودكى نوپا و بى پناه را فرض كنيد كه مادرش او را از منزل رانده است و او غفلت زده به بازى خود مشغول و از عاقبت شوم خود ناآگاه است ، طبعا چنين حادثه اى ما را سخت دردمند مى سازد ؛ به گونه اى كه شايد از هر اقدامى براى نجات او خوددارى نكنيم و قضاوت نهايى ما در اين باره چنين خواهد بود كه هر چند ممكن است مادر به دليل تهى دستى و استيصال ، اقدام به راندن كودك از خود كرده است ، ولى به هر حال اين مسئله موجب آن نيست كه كودك رها شده ، به حال خود واگذار شود . در مورد انسان ناتوان و شكننده و دور افتادن وى از مبدئى كه به تمام معنا قادر و غنى است و هيچ گونه نقص و اشتباهى در تقدير و نقشه هاى او نيست نيز بايد گفت : وضع بحرانى چنين انسان تيره روزى به مراتب رقت انگيزتر از حال و روز آن كودك از خانه رانده شده است .
روزى در محضر نادره ى دوران ، ترجمان قرآن ، حضرت آيت الحق ، مرحوم علامه طباطبائى بوديم كه يكى از دوستان حاضر در آن جلسه اين بيت عارف شيراز را زمزمه كرد :
كاروان رفت و تو در خواب و بيابان در پيش
كى روى ؟ ره ز كه پرسى ؟ چه كنى ؟ چون باشى ؟
يك باره مرحوم علامه ، دست در مقابل صورت گرفت و سخت گريست و در حالى كه شانه هايش به شدت تكان مى خورد ، با خود زمزمه فرمود : «كى روى ؟ ره ز كه پرسى ؟ چه كنى ؟ چون باشى ؟» گويا آن كس كه در بيابان از كاروان بازمانده و راه نمى داند ، خود او است .
آن گريه قلب حضار را چنان به آتش كشيد كه هرگز شعله ى آن در جانشان به سردى نمى گرايد . رحمه الله و أنزله فى جوار قربه .
و تولنى بنجح طلبتى و قضاء حاجتى و نيل سؤلى قبل زوالى عن موقفى هذا بتيسيرك لى العسير و حسن تقديرك لى فى جميع الأمور ، و صل على محمد و آله ، صلاة دائمة نامية لا انقطاع لأبدها و لا منتهى لأمدها ، واجعل ذلك عونا لى و سببا لنجاح طلبتى ، انك واسع كريم . و من حاجتى يا رب كذا و كذا . - و تذكر حاجتك ثم تسجد و تقول فى سجودك - : فضلك آنسنى ، واحسانك دلنى ، فأسألك بك و بمحمد و اله - صلواتك عليهم - أن لا تردنى خائبا؛
خدايا ! با برآوردن حاجاتم و اجابت درخواستم ، خود مرا سرپرستى و كفايت فرما و پيش از آن كه از دعا فارغ شوم ، با آسان نمودن مشكلات و نيك مقرر داشتن همه ى مقدرات زندگى ، با برآوردن خواسته ام مرا كام روا گردان و بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست ؛ درودى پيوسته فزاينده كه تا ابد منقطع نگردد و محدود به زمانى نشود و اين درود را وسيله اى براى رسيدن به حاجات و كمك در مشكلات من قرار ده كه تو كريمى و رحمتت گسترده است . آن گاه پس از اداى اين كلمات و با ذكر حاجات خود ، سجده كن و در حال سجده بگو: تفضل تو مونس من است و احسان تو مرا راهنمايى كرده است، پس به حق خودت و به حق محمد و آل محمد ، نااميدم برمگردان .
توفيق دعا در سايه ى تقدير الهى
امام سجاد عليه السلام در اين فراز از دعا توفيق يافتن در دعا را وابسته به تقدير الهى مى دانند ؛ يعنى مشيت حق بايد راه گشاى حركت قربى دعا كننده باشد و طبعا اين حسن تقدير ، خود از بزرگ ترين نعمت ها و درهاى رحمت الهى است كه بر روى بنده گشوده شده است ، زيرا چه بسيارند مردمانى كه به گرفتارى هاى گوناگون و كمر شكن مبتلا مى گردند ، ولى هرگز در دعا به روى آنها باز نمى شود و توفيق دست تضرع به آسمان دراز كردن را نمى يابند . پس معلوم است كه موفقيت در دعا ، خود بخش مهمى از رحمت حضرت حق است و نشانه ى اراده ى خير خالق براى بنده ى خود مى باشد .
مشروط بودن دعا به برداشته شدن موانع اجابت
از سوى ديگر ، امام عليه السلام اجابت را مشروط به اين مى داند كه خداوند متعال موانع سر راه اجابت را برطرف فرمايد ، چه اگر چه برداشته شدن مشكلات عادتا محال مى نمايد ، ولى آن چه براى ما بسيار مشكل است ، براى خدا بسيار آسان است . بدين ترتيب ، سختى هاى بسيار در اثر دعا به آسانى تبديل مى شود .
دعا در حال سجده
نكته ى ديگر آن كه حضرت امر فرموده كه دعا كننده در سجده دعا كند ؛ چنان كه در روايت آمده است :
أقرب ما يكون العبد من الله - عز و جل - و هو ساجد ؛
نزديك ترين حالات عبد به خالق خود در حال سجده حاصل مى شود .
نيز امام صادق عليه السلام فرمود :
أقرب ما يكون العبد من ربه اذا دعا ربه و هو ساجد ؛
دعاى در حال سجده نزديك ترين مقام بنده به حضرت حق است .
هم چنين «عبدالله بن هلال» مى گويد : از دل تنگى خود نزد امام صادق عليه السلام گله كردم كه اموالم متفرق شده و گرفتارى ، مرا در برگرفته است . حضرت فرمود :
عليك بالدعاء و أنت ساجد ؛
حتما در حال سجده به دعا بپرداز.
خواجه حافظ شيرازى نيز در موارد متعدد مى گويد :
1. هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ
از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود
2.بيار مى كه چون حافظ مدامم استظهار
به گريه سحرى و نياز نيم شب است
3. چه شكرهاست در اين شهر كه قانع شده اند
شاهبازان طريقت به مقام مگسى
بال بگشا و صفير از شجر طوبى زن
حيف باشد چو تو مرغى كه اسير قفسى
آرى ، اكنون كه تمامى ذرات جهان در سجده و ذاكر و تسبيح گوى حضرت حق هستند ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :
(ألم تر أن الله يسجد له من فى السموات و من فى الأرض و الشمس والقمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثير من الناس)؛
آيا نمى بينى ساكنان آسمان و زمين و نيز خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درختان و همه ى جنبندگان و بسيارى از مردم در برابر عظمت حضرت حق سجده مى كنند .
چه خوب است از سجده و حال خوش آن ، غفلت نورزيم و گاه گاهى خدا را در حال سجده ياد كنيم . سعدى مى گويد :
دوش مرغى به صبح مى ناليد
عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
يكى از دوستان مخلص را
مگر آواز من رسيد به گوش
گفت : باور نداشتم كه تو را
بانگ مرغى چنين كند مدهوش
گفتم : اين شرط آدميت نيست
مرغ تسبيح گوى و من خاموش
و تولنى بنجح طلبتى و قضاء حاجتى و نيل سؤلى قبل زوالى عن موقفى هذا بتيسيرك لى العسير و حسن تقديرك لى فى جميع الأمور ، و صل على محمد و آله ، صلاة دائمة نامية لا انقطاع لأبدها و لا منتهى لأمدها ، واجعل ذلك عونا لى و سببا لنجاح طلبتى ، انك واسع كريم . و من حاجتى يا رب كذا و كذا . - و تذكر حاجتك ثم تسجد و تقول فى سجودك - : فضلك آنسنى ، واحسانك دلنى ، فأسألك بك و بمحمد و اله - صلواتك عليهم - أن لا تردنى خائبا؛
خدايا ! با برآوردن حاجاتم و اجابت درخواستم ، خود مرا سرپرستى و كفايت فرما و پيش از آن كه از دعا فارغ شوم ، با آسان نمودن مشكلات و نيك مقرر داشتن همه ى مقدرات زندگى ، با برآوردن خواسته ام مرا كام روا گردان و بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست ؛ درودى پيوسته فزاينده كه تا ابد منقطع نگردد و محدود به زمانى نشود و اين درود را وسيله اى براى رسيدن به حاجات و كمك در مشكلات من قرار ده كه تو كريمى و رحمتت گسترده است . آن گاه پس از اداى اين كلمات و با ذكر حاجات خود ، سجده كن و در حال سجده بگو: تفضل تو مونس من است و احسان تو مرا راهنمايى كرده است، پس به حق خودت و به حق محمد و آل محمد ، نااميدم برمگردان .
توفيق دعا در سايه ى تقدير الهى
امام سجاد عليه السلام در اين فراز از دعا توفيق يافتن در دعا را وابسته به تقدير الهى مى دانند ؛ يعنى مشيت حق بايد راه گشاى حركت قربى دعا كننده باشد و طبعا اين حسن تقدير ، خود از بزرگ ترين نعمت ها و درهاى رحمت الهى است كه بر روى بنده گشوده شده است ، زيرا چه بسيارند مردمانى كه به گرفتارى هاى گوناگون و كمر شكن مبتلا مى گردند ، ولى هرگز در دعا به روى آنها باز نمى شود و توفيق دست تضرع به آسمان دراز كردن را نمى يابند . پس معلوم است كه موفقيت در دعا ، خود بخش مهمى از رحمت حضرت حق است و نشانه ى اراده ى خير خالق براى بنده ى خود مى باشد .
مشروط بودن دعا به برداشته شدن موانع اجابت
از سوى ديگر ، امام عليه السلام اجابت را مشروط به اين مى داند كه خداوند متعال موانع سر راه اجابت را برطرف فرمايد ، چه اگر چه برداشته شدن مشكلات عادتا محال مى نمايد ، ولى آن چه براى ما بسيار مشكل است ، براى خدا بسيار آسان است . بدين ترتيب ، سختى هاى بسيار در اثر دعا به آسانى تبديل مى شود .
دعا در حال سجده
نكته ى ديگر آن كه حضرت امر فرموده كه دعا كننده در سجده دعا كند ؛ چنان كه در روايت آمده است :
أقرب ما يكون العبد من الله - عز و جل - و هو ساجد ؛
نزديك ترين حالات عبد به خالق خود در حال سجده حاصل مى شود .
نيز امام صادق عليه السلام فرمود :
أقرب ما يكون العبد من ربه اذا دعا ربه و هو ساجد ؛
دعاى در حال سجده نزديك ترين مقام بنده به حضرت حق است .
هم چنين «عبدالله بن هلال» مى گويد : از دل تنگى خود نزد امام صادق عليه السلام گله كردم كه اموالم متفرق شده و گرفتارى ، مرا در برگرفته است . حضرت فرمود :
عليك بالدعاء و أنت ساجد ؛
حتما در حال سجده به دعا بپرداز.
خواجه حافظ شيرازى نيز در موارد متعدد مى گويد :
1. هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ
از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود
2.بيار مى كه چون حافظ مدامم استظهار
به گريه سحرى و نياز نيم شب است
3. چه شكرهاست در اين شهر كه قانع شده اند
شاهبازان طريقت به مقام مگسى
بال بگشا و صفير از شجر طوبى زن
حيف باشد چو تو مرغى كه اسير قفسى
آرى ، اكنون كه تمامى ذرات جهان در سجده و ذاكر و تسبيح گوى حضرت حق هستند ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :
(ألم تر أن الله يسجد له من فى السموات و من فى الأرض و الشمس والقمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثير من الناس)؛
آيا نمى بينى ساكنان آسمان و زمين و نيز خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درختان و همه ى جنبندگان و بسيارى از مردم در برابر عظمت حضرت حق سجده مى كنند .
چه خوب است از سجده و حال خوش آن ، غفلت نورزيم و گاه گاهى خدا را در حال سجده ياد كنيم . سعدى مى گويد :
دوش مرغى به صبح مى ناليد
عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
يكى از دوستان مخلص را
مگر آواز من رسيد به گوش
گفت : باور نداشتم كه تو را
بانگ مرغى چنين كند مدهوش
گفتم : اين شرط آدميت نيست
مرغ تسبيح گوى و من خاموش
و تولنى بنجح طلبتى و قضاء حاجتى و نيل سؤلى قبل زوالى عن موقفى هذا بتيسيرك لى العسير و حسن تقديرك لى فى جميع الأمور ، و صل على محمد و آله ، صلاة دائمة نامية لا انقطاع لأبدها و لا منتهى لأمدها ، واجعل ذلك عونا لى و سببا لنجاح طلبتى ، انك واسع كريم . و من حاجتى يا رب كذا و كذا . - و تذكر حاجتك ثم تسجد و تقول فى سجودك - : فضلك آنسنى ، واحسانك دلنى ، فأسألك بك و بمحمد و اله - صلواتك عليهم - أن لا تردنى خائبا؛
خدايا ! با برآوردن حاجاتم و اجابت درخواستم ، خود مرا سرپرستى و كفايت فرما و پيش از آن كه از دعا فارغ شوم ، با آسان نمودن مشكلات و نيك مقرر داشتن همه ى مقدرات زندگى ، با برآوردن خواسته ام مرا كام روا گردان و بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست ؛ درودى پيوسته فزاينده كه تا ابد منقطع نگردد و محدود به زمانى نشود و اين درود را وسيله اى براى رسيدن به حاجات و كمك در مشكلات من قرار ده كه تو كريمى و رحمتت گسترده است . آن گاه پس از اداى اين كلمات و با ذكر حاجات خود ، سجده كن و در حال سجده بگو: تفضل تو مونس من است و احسان تو مرا راهنمايى كرده است، پس به حق خودت و به حق محمد و آل محمد ، نااميدم برمگردان .
توفيق دعا در سايه ى تقدير الهى
امام سجاد عليه السلام در اين فراز از دعا توفيق يافتن در دعا را وابسته به تقدير الهى مى دانند ؛ يعنى مشيت حق بايد راه گشاى حركت قربى دعا كننده باشد و طبعا اين حسن تقدير ، خود از بزرگ ترين نعمت ها و درهاى رحمت الهى است كه بر روى بنده گشوده شده است ، زيرا چه بسيارند مردمانى كه به گرفتارى هاى گوناگون و كمر شكن مبتلا مى گردند ، ولى هرگز در دعا به روى آنها باز نمى شود و توفيق دست تضرع به آسمان دراز كردن را نمى يابند . پس معلوم است كه موفقيت در دعا ، خود بخش مهمى از رحمت حضرت حق است و نشانه ى اراده ى خير خالق براى بنده ى خود مى باشد .
مشروط بودن دعا به برداشته شدن موانع اجابت
از سوى ديگر ، امام عليه السلام اجابت را مشروط به اين مى داند كه خداوند متعال موانع سر راه اجابت را برطرف فرمايد ، چه اگر چه برداشته شدن مشكلات عادتا محال مى نمايد ، ولى آن چه براى ما بسيار مشكل است ، براى خدا بسيار آسان است . بدين ترتيب ، سختى هاى بسيار در اثر دعا به آسانى تبديل مى شود .
دعا در حال سجده
نكته ى ديگر آن كه حضرت امر فرموده كه دعا كننده در سجده دعا كند ؛ چنان كه در روايت آمده است :
أقرب ما يكون العبد من الله - عز و جل - و هو ساجد ؛
نزديك ترين حالات عبد به خالق خود در حال سجده حاصل مى شود .
نيز امام صادق عليه السلام فرمود :
أقرب ما يكون العبد من ربه اذا دعا ربه و هو ساجد ؛
دعاى در حال سجده نزديك ترين مقام بنده به حضرت حق است .
هم چنين «عبدالله بن هلال» مى گويد : از دل تنگى خود نزد امام صادق عليه السلام گله كردم كه اموالم متفرق شده و گرفتارى ، مرا در برگرفته است . حضرت فرمود :
عليك بالدعاء و أنت ساجد ؛
حتما در حال سجده به دعا بپرداز.
خواجه حافظ شيرازى نيز در موارد متعدد مى گويد :
1. هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ
از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود
2.بيار مى كه چون حافظ مدامم استظهار
به گريه سحرى و نياز نيم شب است
3. چه شكرهاست در اين شهر كه قانع شده اند
شاهبازان طريقت به مقام مگسى
بال بگشا و صفير از شجر طوبى زن
حيف باشد چو تو مرغى كه اسير قفسى
آرى ، اكنون كه تمامى ذرات جهان در سجده و ذاكر و تسبيح گوى حضرت حق هستند ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :
(ألم تر أن الله يسجد له من فى السموات و من فى الأرض و الشمس والقمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثير من الناس)؛
آيا نمى بينى ساكنان آسمان و زمين و نيز خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درختان و همه ى جنبندگان و بسيارى از مردم در برابر عظمت حضرت حق سجده مى كنند .
چه خوب است از سجده و حال خوش آن ، غفلت نورزيم و گاه گاهى خدا را در حال سجده ياد كنيم . سعدى مى گويد :
دوش مرغى به صبح مى ناليد
عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
يكى از دوستان مخلص را
مگر آواز من رسيد به گوش
گفت : باور نداشتم كه تو را
بانگ مرغى چنين كند مدهوش
گفتم : اين شرط آدميت نيست
مرغ تسبيح گوى و من خاموش
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
درخواست حوایج
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
