طلب عفو و آمرزش از درگاه خداوند
امام سجاد عليه السلام در اين دعا كه براى طلب عفو و آمرزش گناهان انشا نموده است ، با تعبيرهاى دل نشين و عبارت هاى دل انگيز در صدد استرحام و جلب رحمت بى انتهاى حضرت حق – جل جلاله – براى عفو و گذشت از بنده ى گناه كار است و براى اين منظور ، بيشتر از فقر ذاتى بنده و نياز همه جانبه و مبرم او به پروردگار از سويى و از سوى ديگر از غناى مطلق و فضل و كرم حضرت خداوندى به عنوان دستمايه ى آمرزش و عفو ، سخن رفته است .
اللهم يا من برحمته يستغيث المذنبون ، و يا من الى ذكر احسانه يفزع المضطرون ، و يا من لخيفته ينتحب الخاطئون ، يا أنس كل مستوحش غريب ، و يا فرج كل مكروب كئيب ، و يا غوث كل مخذول فريد ، و يا عضد كل محتاج طريد ؛
بار الها ! اى آن كه گنه كاران از رحمت او طلب يارى مى كنند و بيچارگان با يادآورى احسان او آرام مى گيرند و اى كسى كه گنه كاران از ترس او به شدت مى گريند و اى آن كه هر غريب وحشت زده با او انس مى گيرد و هر گرفتار بيچاره با او به گشايش مى رسد واى مدد هر درمانده ى تنها و اى بازوى هر نيازمند آواره!
توسل به اسم متناسب از اسماى الهى
در اين فراز از دعا ، امام معصوم عليه السلام درمان گرفتارى هاى متنوع را اسماى گوناگون خداوند متعال دانسته و رفع هر گرفتارى را در گرو يادكرد اسم متناسب با آن گرفتارى بازگو نموده است ؛ مثلا براى شفاى مريض بايد به اسم شافى متوسل شد نه به اسم ديگرى مانند : منتقم ، يا براى نفرين دشمن به اسم منتقم تمسك جست نه به اسم شافى . بنابراين ، هر اسم در عرصه ى خاصى از نهاد هستى حاكم است و بدين جهت امام عليه السلام آن جا كه مسئله ، به استغاثه ى گنه كاران مربوط است ، به اسم و صفت رحمت متوسل شده است و آن جا كه لابه ى درمانده اى در كار است ، به صفت احسان توجه فرموده است و در مورد اشك ريختن گنه كاران كلمه ى خيفت را ذكر نموده است و براى پناه افراد غريب و مطرود ، دو ويژگى انس گرفتن و عضد بودن بارى تعالى براى بندگان را راهشگا ديده است .
خداوند متعال يگانه ملجأ و معبود
نكته ى جالب ديگر اين است كه امام معصوم يگانه ملجأ و پناه را براى گرفتاران ، مطرودان ، گنه كاران و غربا ، فقط خداوند متعال بر شمرده است و اين به دليل آن است كه اگر انسان مطرود از كسى كمك گيرد و در جايى حاجت روا شود ، در واقع جز از احاطه ى قدرت و صنع حضرت حق مدد نگرفته و حاجت روا نشده است و هر فرد مضطربى به هر كسى اظهار حاجت كند و كسب منفعتى نمايد ، تنها فعل ناشى از اسم حضرت حق به فرياد او رسيده است ، اگر چه خود او نداند . علامه ى طباطبائى رحمه الله مى فرمود :
«اگر بت پرستان به دنبال پرستش بت ها رفته اند ، به توهم آن بوده است كه بت ، در كار مؤثر است و اگر قطعا مى دانستند از او كارى ساخته نيست ، هرگز در مقابل او كرنش نمى كردند . پس بت پرست ، مؤثرپرست است واشتباه او تنها در اين جهت است كه خيال كرده است بت ، مؤثر است ، ولى اگر بفهمد كه از بت كارى ساخته نيست ، آن را دور خواهد انداخت . بدين ترتيب جاى ترديد نيست كه مؤثر تام در همه جا و همه ى زمان ها و مكان ها فقط خداوند – تبارك و تعالى – است .»
بنابراين ، اگر بندگان غافل ، آثار موجود را به منشأ ديگرى نسبت دهند ؛ مثلا پزشك را معالج بدانند ، خداوند سبحان اين خطا را اصلاح مى كند و مى فرمايد : «هو الشافى» و اگر نابود كردن را به بيمارى خاصى نسبت دهند ، خدا خود را محيى و مميت مى خواند و اگر كارگر و كارفرما را فراهم آورنده ى خوراكى بداند ، خداوند متعال مى فرمايد : «هو المطعم» . در هر حال از آن جا كه خداوند سبحان تنها موجود تأثيرگذار است ، بايد حقيقت هر رخدادى را در هستى ، مستند به حق سبحانه دانست و گرنه سؤال هم چنان باقى خواهد ماند كه فلان شى ء چرا و چگونه داراى اثر خاص گرديد ؟
اللهم يا من برحمته يستغيث المذنبون ، و يا من الى ذكر احسانه يفزع المضطرون ، و يا من لخيفته ينتحب الخاطئون ، يا أنس كل مستوحش غريب ، و يا فرج كل مكروب كئيب ، و يا غوث كل مخذول فريد ، و يا عضد كل محتاج طريد ؛
بار الها ! اى آن كه گنه كاران از رحمت او طلب يارى مى كنند و بيچارگان با يادآورى احسان او آرام مى گيرند و اى كسى كه گنه كاران از ترس او به شدت مى گريند و اى آن كه هر غريب وحشت زده با او انس مى گيرد و هر گرفتار بيچاره با او به گشايش مى رسد واى مدد هر درمانده ى تنها و اى بازوى هر نيازمند آواره!
توسل به اسم متناسب از اسماى الهى
در اين فراز از دعا ، امام معصوم عليه السلام درمان گرفتارى هاى متنوع را اسماى گوناگون خداوند متعال دانسته و رفع هر گرفتارى را در گرو يادكرد اسم متناسب با آن گرفتارى بازگو نموده است ؛ مثلا براى شفاى مريض بايد به اسم شافى متوسل شد نه به اسم ديگرى مانند : منتقم ، يا براى نفرين دشمن به اسم منتقم تمسك جست نه به اسم شافى . بنابراين ، هر اسم در عرصه ى خاصى از نهاد هستى حاكم است و بدين جهت امام عليه السلام آن جا كه مسئله ، به استغاثه ى گنه كاران مربوط است ، به اسم و صفت رحمت متوسل شده است و آن جا كه لابه ى درمانده اى در كار است ، به صفت احسان توجه فرموده است و در مورد اشك ريختن گنه كاران كلمه ى خيفت را ذكر نموده است و براى پناه افراد غريب و مطرود ، دو ويژگى انس گرفتن و عضد بودن بارى تعالى براى بندگان را راهشگا ديده است .
خداوند متعال يگانه ملجأ و معبود
نكته ى جالب ديگر اين است كه امام معصوم يگانه ملجأ و پناه را براى گرفتاران ، مطرودان ، گنه كاران و غربا ، فقط خداوند متعال بر شمرده است و اين به دليل آن است كه اگر انسان مطرود از كسى كمك گيرد و در جايى حاجت روا شود ، در واقع جز از احاطه ى قدرت و صنع حضرت حق مدد نگرفته و حاجت روا نشده است و هر فرد مضطربى به هر كسى اظهار حاجت كند و كسب منفعتى نمايد ، تنها فعل ناشى از اسم حضرت حق به فرياد او رسيده است ، اگر چه خود او نداند . علامه ى طباطبائى رحمه الله مى فرمود :
«اگر بت پرستان به دنبال پرستش بت ها رفته اند ، به توهم آن بوده است كه بت ، در كار مؤثر است و اگر قطعا مى دانستند از او كارى ساخته نيست ، هرگز در مقابل او كرنش نمى كردند . پس بت پرست ، مؤثرپرست است واشتباه او تنها در اين جهت است كه خيال كرده است بت ، مؤثر است ، ولى اگر بفهمد كه از بت كارى ساخته نيست ، آن را دور خواهد انداخت . بدين ترتيب جاى ترديد نيست كه مؤثر تام در همه جا و همه ى زمان ها و مكان ها فقط خداوند – تبارك و تعالى – است .»
بنابراين ، اگر بندگان غافل ، آثار موجود را به منشأ ديگرى نسبت دهند ؛ مثلا پزشك را معالج بدانند ، خداوند سبحان اين خطا را اصلاح مى كند و مى فرمايد : «هو الشافى» و اگر نابود كردن را به بيمارى خاصى نسبت دهند ، خدا خود را محيى و مميت مى خواند و اگر كارگر و كارفرما را فراهم آورنده ى خوراكى بداند ، خداوند متعال مى فرمايد : «هو المطعم» . در هر حال از آن جا كه خداوند سبحان تنها موجود تأثيرگذار است ، بايد حقيقت هر رخدادى را در هستى ، مستند به حق سبحانه دانست و گرنه سؤال هم چنان باقى خواهد ماند كه فلان شى ء چرا و چگونه داراى اثر خاص گرديد ؟
اللهم يا من برحمته يستغيث المذنبون ، و يا من الى ذكر احسانه يفزع المضطرون ، و يا من لخيفته ينتحب الخاطئون ، يا أنس كل مستوحش غريب ، و يا فرج كل مكروب كئيب ، و يا غوث كل مخذول فريد ، و يا عضد كل محتاج طريد ؛
بار الها ! اى آن كه گنه كاران از رحمت او طلب يارى مى كنند و بيچارگان با يادآورى احسان او آرام مى گيرند و اى كسى كه گنه كاران از ترس او به شدت مى گريند و اى آن كه هر غريب وحشت زده با او انس مى گيرد و هر گرفتار بيچاره با او به گشايش مى رسد واى مدد هر درمانده ى تنها و اى بازوى هر نيازمند آواره!
توسل به اسم متناسب از اسماى الهى
در اين فراز از دعا ، امام معصوم عليه السلام درمان گرفتارى هاى متنوع را اسماى گوناگون خداوند متعال دانسته و رفع هر گرفتارى را در گرو يادكرد اسم متناسب با آن گرفتارى بازگو نموده است ؛ مثلا براى شفاى مريض بايد به اسم شافى متوسل شد نه به اسم ديگرى مانند : منتقم ، يا براى نفرين دشمن به اسم منتقم تمسك جست نه به اسم شافى . بنابراين ، هر اسم در عرصه ى خاصى از نهاد هستى حاكم است و بدين جهت امام عليه السلام آن جا كه مسئله ، به استغاثه ى گنه كاران مربوط است ، به اسم و صفت رحمت متوسل شده است و آن جا كه لابه ى درمانده اى در كار است ، به صفت احسان توجه فرموده است و در مورد اشك ريختن گنه كاران كلمه ى خيفت را ذكر نموده است و براى پناه افراد غريب و مطرود ، دو ويژگى انس گرفتن و عضد بودن بارى تعالى براى بندگان را راهشگا ديده است .
خداوند متعال يگانه ملجأ و معبود
نكته ى جالب ديگر اين است كه امام معصوم يگانه ملجأ و پناه را براى گرفتاران ، مطرودان ، گنه كاران و غربا ، فقط خداوند متعال بر شمرده است و اين به دليل آن است كه اگر انسان مطرود از كسى كمك گيرد و در جايى حاجت روا شود ، در واقع جز از احاطه ى قدرت و صنع حضرت حق مدد نگرفته و حاجت روا نشده است و هر فرد مضطربى به هر كسى اظهار حاجت كند و كسب منفعتى نمايد ، تنها فعل ناشى از اسم حضرت حق به فرياد او رسيده است ، اگر چه خود او نداند . علامه ى طباطبائى رحمه الله مى فرمود :
«اگر بت پرستان به دنبال پرستش بت ها رفته اند ، به توهم آن بوده است كه بت ، در كار مؤثر است و اگر قطعا مى دانستند از او كارى ساخته نيست ، هرگز در مقابل او كرنش نمى كردند . پس بت پرست ، مؤثرپرست است واشتباه او تنها در اين جهت است كه خيال كرده است بت ، مؤثر است ، ولى اگر بفهمد كه از بت كارى ساخته نيست ، آن را دور خواهد انداخت . بدين ترتيب جاى ترديد نيست كه مؤثر تام در همه جا و همه ى زمان ها و مكان ها فقط خداوند – تبارك و تعالى – است .»
بنابراين ، اگر بندگان غافل ، آثار موجود را به منشأ ديگرى نسبت دهند ؛ مثلا پزشك را معالج بدانند ، خداوند سبحان اين خطا را اصلاح مى كند و مى فرمايد : «هو الشافى» و اگر نابود كردن را به بيمارى خاصى نسبت دهند ، خدا خود را محيى و مميت مى خواند و اگر كارگر و كارفرما را فراهم آورنده ى خوراكى بداند ، خداوند متعال مى فرمايد : «هو المطعم» . در هر حال از آن جا كه خداوند سبحان تنها موجود تأثيرگذار است ، بايد حقيقت هر رخدادى را در هستى ، مستند به حق سبحانه دانست و گرنه سؤال هم چنان باقى خواهد ماند كه فلان شى ء چرا و چگونه داراى اثر خاص گرديد ؟
اللهم يا من برحمته يستغيث المذنبون ، و يا من الى ذكر احسانه يفزع المضطرون ، و يا من لخيفته ينتحب الخاطئون ، يا أنس كل مستوحش غريب ، و يا فرج كل مكروب كئيب ، و يا غوث كل مخذول فريد ، و يا عضد كل محتاج طريد ؛
بار الها ! اى آن كه گنه كاران از رحمت او طلب يارى مى كنند و بيچارگان با يادآورى احسان او آرام مى گيرند و اى كسى كه گنه كاران از ترس او به شدت مى گريند و اى آن كه هر غريب وحشت زده با او انس مى گيرد و هر گرفتار بيچاره با او به گشايش مى رسد واى مدد هر درمانده ى تنها و اى بازوى هر نيازمند آواره!
توسل به اسم متناسب از اسماى الهى
در اين فراز از دعا ، امام معصوم عليه السلام درمان گرفتارى هاى متنوع را اسماى گوناگون خداوند متعال دانسته و رفع هر گرفتارى را در گرو يادكرد اسم متناسب با آن گرفتارى بازگو نموده است ؛ مثلا براى شفاى مريض بايد به اسم شافى متوسل شد نه به اسم ديگرى مانند : منتقم ، يا براى نفرين دشمن به اسم منتقم تمسك جست نه به اسم شافى . بنابراين ، هر اسم در عرصه ى خاصى از نهاد هستى حاكم است و بدين جهت امام عليه السلام آن جا كه مسئله ، به استغاثه ى گنه كاران مربوط است ، به اسم و صفت رحمت متوسل شده است و آن جا كه لابه ى درمانده اى در كار است ، به صفت احسان توجه فرموده است و در مورد اشك ريختن گنه كاران كلمه ى خيفت را ذكر نموده است و براى پناه افراد غريب و مطرود ، دو ويژگى انس گرفتن و عضد بودن بارى تعالى براى بندگان را راهشگا ديده است .
خداوند متعال يگانه ملجأ و معبود
نكته ى جالب ديگر اين است كه امام معصوم يگانه ملجأ و پناه را براى گرفتاران ، مطرودان ، گنه كاران و غربا ، فقط خداوند متعال بر شمرده است و اين به دليل آن است كه اگر انسان مطرود از كسى كمك گيرد و در جايى حاجت روا شود ، در واقع جز از احاطه ى قدرت و صنع حضرت حق مدد نگرفته و حاجت روا نشده است و هر فرد مضطربى به هر كسى اظهار حاجت كند و كسب منفعتى نمايد ، تنها فعل ناشى از اسم حضرت حق به فرياد او رسيده است ، اگر چه خود او نداند . علامه ى طباطبائى رحمه الله مى فرمود :
«اگر بت پرستان به دنبال پرستش بت ها رفته اند ، به توهم آن بوده است كه بت ، در كار مؤثر است و اگر قطعا مى دانستند از او كارى ساخته نيست ، هرگز در مقابل او كرنش نمى كردند . پس بت پرست ، مؤثرپرست است واشتباه او تنها در اين جهت است كه خيال كرده است بت ، مؤثر است ، ولى اگر بفهمد كه از بت كارى ساخته نيست ، آن را دور خواهد انداخت . بدين ترتيب جاى ترديد نيست كه مؤثر تام در همه جا و همه ى زمان ها و مكان ها فقط خداوند – تبارك و تعالى – است .»
بنابراين ، اگر بندگان غافل ، آثار موجود را به منشأ ديگرى نسبت دهند ؛ مثلا پزشك را معالج بدانند ، خداوند سبحان اين خطا را اصلاح مى كند و مى فرمايد : «هو الشافى» و اگر نابود كردن را به بيمارى خاصى نسبت دهند ، خدا خود را محيى و مميت مى خواند و اگر كارگر و كارفرما را فراهم آورنده ى خوراكى بداند ، خداوند متعال مى فرمايد : «هو المطعم» . در هر حال از آن جا كه خداوند سبحان تنها موجود تأثيرگذار است ، بايد حقيقت هر رخدادى را در هستى ، مستند به حق سبحانه دانست و گرنه سؤال هم چنان باقى خواهد ماند كه فلان شى ء چرا و چگونه داراى اثر خاص گرديد ؟
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما ، و أنت الذى جعلت لكل مخلوق فى نعمك سهما ، و أنت الذى عفوه أعلى من عقابه ، و أنت الذى تسعى رحمته أمام غضبه ، و أنت الذى عطاؤه أكثر من منعه ، و أنت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ، و أنت الذى لا يرغب فى جزآء من أعطاه ، و أنت الذى لا يفرط فى عقاب من عصاه ؛
تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته و براى تمام مخلوقات از نعمت هاى خود سهمى قرار داده اى و تويى كه عفوت از عقابت برتر و بالاتر است و پيوسته رحمتت بر غضب چيره است و بخششت از امساك و منعت بيشتر است و سفره ى خلايق همه از خوان رحمت تو گشوده است و تويى كه هرگز از بندگان روزى خوار خود عوضى نخواسته اى و تويى كه در كيفر دادن متخلفان ، از اندازه در نمى گذرى .
چگونگى گسترش نظام هستى از مبدأ علم و رحمت الهى
تبيين هر يك از جمله هاى اين فراز ، مجال بسيار وسيعى را مى طلبد ، تا بيان شود كه چگونه نظام هستى از مبدأ رحمت و علم گسترش يافته است ، اما به اجمال مى توان گفت : رحمت حضرت حق گسترش نظام الهى را ايجاب كرده است و رحمت خود ، بر نظام علم الهى استوار است . بنابراين ، به طور قاطع مى توان گفت كه صحيفه ى گسترده ى وجود ، صورت رحمت و علم فعلى خداوند متعال است و علم و رحمت فعلى خدا پرتويى از رحمت ذاتى او است و رحمت فعلى ربوبى ، همين نظام كثرت است و علم فعلى او صحيفه ى گسترده هستى است كه جملگى در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر هستند . و از اين تفصيل سهم خاصى را براى هر يك از آفريده ها تنظيم فرموده و هر يك از آنها را از نصيب خاصى برخوردار كرده است كه تجاوز از آن ميسور نيست . از اين رو ، به قارون گفت : (و لا تنس نصيبك من الدنيا) ؛ يعنى بايد همه بدانند كه اگر قارون هم باشند ، نصيب مشخص و محدودى خواهند داشت .
اشاره به گستره ى عفو و رحمت خداوند
امام عليه السلام در ادامه مى فرمايد : اگر خداوند متعال بخواهد متخلف را در حد عصيان و متوازن با گردن كشى او عقاب كند ، از مخلوقات كسى باقى نمى ماند ؛ قرآن شريف در اين باره مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة) ؛
اگر خدا مردم را در مقابل كارهايشان مؤاخذه مى كرد ، هيچ جنبده اى بر پشت زمين باقى نمى گذارد .
بنابراين ، ادامه ى زندگى مردم معلول عفو الهى است كه فوق غضب حضرت خداوندى است .
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه اين نكته را گوشزد مى فرمايد كه وسعت و آسايش در زندگى مردم ، مرهون الطاف خاصى است كه در پناه افاضه ها و گشايش هاى رحمت جناب حق شكل مى گيرد و آن گاه مى فرمايد : خداوند متعال هرگز در برابر احسان خود از كسى درخواست پاداش و عوض نمى فرمايد ، غنى مطلق و آن كه عالم موجود در قبضه ى قدرت اوست و ما سوا در بودن خود و نيز در چگونه بودن و چگونه گذراندن و چگونه به دست آوردن و چگونه استفاده كردن ، به وى محتاج اند ، چه نياز به غير ؟! بر اين اساس ، هچ كس نمى تواند نعمت هاى حق را جبران كند و قطعا هيچ راهى براى جبران نيست .
و أنا – يا الهى – عبدك الذى أمرته بالدعاء فقال : لبيك و سعديك . ها أنا ذا ، يا رب ، مطروح بين يديك ، أنا الذى أو قرت الخطايا ظهره ، و أنا الذى أفنت الذنوب عمره ، و أنا الذى بجهله عصاك ، و لم تكن أهلا منه لذاك ؛
و من اى خدا ! بنده اى هستم كه او را به دعا امر فرموده اى و او در مقابل تو ابراز تسليم و فرمان برى قطعى كرد . اكنون من اين جا بر درگاهت افتاده ام . من آن كسى هستم كه لغزش ها بر پشتش سنگينى مى كند و گناهان ، عمر او را به باد داده است . من آنم كه جاهلانه از فرمانت سرپيچى كردم و حال آن كه تو هرگز سزاوار گردن كشى نبوده اى .
لزوم پذيرش دستورهاى خداوند
امام زين العابدين عليه السلام در اين فراز وعده ى آمادگى بندگان را براى تسليم و پذيرش دستورهاى الهى به ايشان خاطر نشان مى سازد ، زيرا لفظ «لبيك» از ماده ى «لب» به معناى پا برجا بودن ، مشتق گرديده و به ظاهر تثنيه است و از آن تأكيد در جواب و در اين جا ، آمادگى براى بندگى استفاده مى شود ؛ مانند كسى كه در برابر فرمانده ى خود ايستاده و بگويد : «آماده ام ، آماده ام» . نيز – چنان كه «سيد على خان» شارح صحيفه ، گفته است – كلمه ى «سعديك» نيز مشتق از «اسعاد» به معناى مساعدت وجواب دادن مى باشد و هميشه به دنبال كلمه ى «لبيك» مى آيد و هيچ گاه به تنهايى استعمال نمى شود .
امام سجاد عليه السلام در ادامه مى فرمايد : «خدايا ! اكنون من بر در خانه ى تو افتاده ام». اين جمله كنايه از آن است كه اقامت من بر در اين خانه ، اقامت ثابت و پا بر جا است .
جهل و نادانى ، ريشه ى عصيان و اشاره به مفهوم جهل
امام عليه السلام سپس به خداى خود عرض مى كند : «گناهان بر دوشم سنگينى مى كند» . اين كلام هشدارى است به كسانى كه از روى غفلت و بى خبرى به طغيان و گناه دست مى يازند و خبرى از كوله بار خود ندارند و پيوسته بارى ديگر بر بارهاى خود مى افزايند و عمر را در اين مسير تباه مى سازند و لحظه به لحظه ، سرمايه ى عمر را كه قيمتى براى آن نمى توان يافت ، با آتش سوزان جهنم معامله مى كنند . تو گويى فرياد حراج عمر سر داده و سلطنت ابد و قرب الهى را به جهنم سوزان و هم جوارى جاودان با شياطين تعويض نموده اند .
سپس امام عليه السلام ريشه ى عصيان را جهل و نادانى برشمرده و مى فرمايد : «اگر معصيت صورت پذيرد ، به سبب جهل است» . البته جهل در اين جا به معناى عدم علم نيست ، بلكه به معناى غفلت از عاقبت كار و غلبه ى هوا و هوس و ناديده گرفتن زيان ها است ؛ قرآن كريم مى فرمايد :
(انما التوبة على الله للذين يعملون السوء بجهالة) ؛
توبه براى كسانى است كه بدى را با غفلت انجام داده اند .
نيز از زبان حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد :
(أعوذ بالله أن أكون من الجاهلين) ؛
به تو پناه مى برم كه از غفلت زدگان باشم .
آنان كه به گناه آلوده شده و سپس با توبه مورد عفو قرار مى گيرند ، يا معصيت را نمى شناسند و يا جاهل مقصرند ؛ يعنى اجمالا مى دانند كه معصيت و اطاعتى وجود دارد ، ولى از يادگيرى آنها غفلت ورزيده اند . از اين رو ، هيچ كس دست به طغيان و عصيان نمى زند ، مگر آن كه نادان است ؛ يعنى نسبت به آينده نمى انديشد و لذت زودگذر را به قيمت شقاوت ابدى مى خرد ، ولى آگاهى و معرفت هرگز اجازه چنين نابخردى را به انسان نمى دهد ، چه انسان فطرتا از زيان ، ناامنى و خطر مى گريزد . بنابراين ، آن كه بى باكانه بدين هلاكت تن در مى دهد و گناه مى كند ، يا سفيه و مجنون است يا غفلت زده و جاهل مى باشد ، اما فرد خرد پيشه و فرزانه هرگز حتى به خود اجازه تصور ورود به پرتگاه گناه را نمى دهد ؛ از اين رو ، قرآن كريم اكثريت مردم را به جهل و نادانى نسبت داده و مى فرمايد : (أكثرهم لا يعلمون) يا : (أكثرهم يجهلون) و بسيارى از آيات ديگر كه همين مضمون را دارد .
و أنا – يا الهى – عبدك الذى أمرته بالدعاء فقال : لبيك و سعديك . ها أنا ذا ، يا رب ، مطروح بين يديك ، أنا الذى أو قرت الخطايا ظهره ، و أنا الذى أفنت الذنوب عمره ، و أنا الذى بجهله عصاك ، و لم تكن أهلا منه لذاك ؛
و من اى خدا ! بنده اى هستم كه او را به دعا امر فرموده اى و او در مقابل تو ابراز تسليم و فرمان برى قطعى كرد . اكنون من اين جا بر درگاهت افتاده ام . من آن كسى هستم كه لغزش ها بر پشتش سنگينى مى كند و گناهان ، عمر او را به باد داده است . من آنم كه جاهلانه از فرمانت سرپيچى كردم و حال آن كه تو هرگز سزاوار گردن كشى نبوده اى .
لزوم پذيرش دستورهاى خداوند
امام زين العابدين عليه السلام در اين فراز وعده ى آمادگى بندگان را براى تسليم و پذيرش دستورهاى الهى به ايشان خاطر نشان مى سازد ، زيرا لفظ «لبيك» از ماده ى «لب» به معناى پا برجا بودن ، مشتق گرديده و به ظاهر تثنيه است و از آن تأكيد در جواب و در اين جا ، آمادگى براى بندگى استفاده مى شود ؛ مانند كسى كه در برابر فرمانده ى خود ايستاده و بگويد : «آماده ام ، آماده ام» . نيز – چنان كه «سيد على خان» شارح صحيفه ، گفته است – كلمه ى «سعديك» نيز مشتق از «اسعاد» به معناى مساعدت وجواب دادن مى باشد و هميشه به دنبال كلمه ى «لبيك» مى آيد و هيچ گاه به تنهايى استعمال نمى شود .
امام سجاد عليه السلام در ادامه مى فرمايد : «خدايا ! اكنون من بر در خانه ى تو افتاده ام». اين جمله كنايه از آن است كه اقامت من بر در اين خانه ، اقامت ثابت و پا بر جا است .
جهل و نادانى ، ريشه ى عصيان و اشاره به مفهوم جهل
امام عليه السلام سپس به خداى خود عرض مى كند : «گناهان بر دوشم سنگينى مى كند» . اين كلام هشدارى است به كسانى كه از روى غفلت و بى خبرى به طغيان و گناه دست مى يازند و خبرى از كوله بار خود ندارند و پيوسته بارى ديگر بر بارهاى خود مى افزايند و عمر را در اين مسير تباه مى سازند و لحظه به لحظه ، سرمايه ى عمر را كه قيمتى براى آن نمى توان يافت ، با آتش سوزان جهنم معامله مى كنند . تو گويى فرياد حراج عمر سر داده و سلطنت ابد و قرب الهى را به جهنم سوزان و هم جوارى جاودان با شياطين تعويض نموده اند .
سپس امام عليه السلام ريشه ى عصيان را جهل و نادانى برشمرده و مى فرمايد : «اگر معصيت صورت پذيرد ، به سبب جهل است» . البته جهل در اين جا به معناى عدم علم نيست ، بلكه به معناى غفلت از عاقبت كار و غلبه ى هوا و هوس و ناديده گرفتن زيان ها است ؛ قرآن كريم مى فرمايد :
(انما التوبة على الله للذين يعملون السوء بجهالة) ؛
توبه براى كسانى است كه بدى را با غفلت انجام داده اند .
نيز از زبان حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد :
(أعوذ بالله أن أكون من الجاهلين) ؛
به تو پناه مى برم كه از غفلت زدگان باشم .
آنان كه به گناه آلوده شده و سپس با توبه مورد عفو قرار مى گيرند ، يا معصيت را نمى شناسند و يا جاهل مقصرند ؛ يعنى اجمالا مى دانند كه معصيت و اطاعتى وجود دارد ، ولى از يادگيرى آنها غفلت ورزيده اند . از اين رو ، هيچ كس دست به طغيان و عصيان نمى زند ، مگر آن كه نادان است ؛ يعنى نسبت به آينده نمى انديشد و لذت زودگذر را به قيمت شقاوت ابدى مى خرد ، ولى آگاهى و معرفت هرگز اجازه چنين نابخردى را به انسان نمى دهد ، چه انسان فطرتا از زيان ، ناامنى و خطر مى گريزد . بنابراين ، آن كه بى باكانه بدين هلاكت تن در مى دهد و گناه مى كند ، يا سفيه و مجنون است يا غفلت زده و جاهل مى باشد ، اما فرد خرد پيشه و فرزانه هرگز حتى به خود اجازه تصور ورود به پرتگاه گناه را نمى دهد ؛ از اين رو ، قرآن كريم اكثريت مردم را به جهل و نادانى نسبت داده و مى فرمايد : (أكثرهم لا يعلمون) يا : (أكثرهم يجهلون) و بسيارى از آيات ديگر كه همين مضمون را دارد .
هل أنت – يا الهى – راحم من دعاك فأبلغ فى الدعاء ؟ أم أنت غافر لمن بكاك فأسرع فى البكاء ؟ أم أنت متجاوز عمن عفر لك وجهه تذللا ؟ أم أنت مغن من شكا اليك ، فقره توكلا ؟ الهى ، لا تخيب من لا يجد معطيا غيرك ، و لا تخذل من لا يستغنى عنك بأحد دونك ؛
خدايا ! آيا تو داعيان درگاهت را مورد رحمت قرار مى دهى تا هم چنان در دعا تلاش كنم ؟ يا آنان را كه بر تقصير خود مى گريند ، مى آمرزى تا با اشك ريختن ، گذشته ها را جبران كنم ؟ يا كسانى كه از روى ذلت و بندگى صورت بر خاك مى گذارند ، عفو مى فرمايى ؟ و يا آنان را كه از فقر و تهى دستى بر تو شكايت مى آورند ، بى نيازشان مى كنى ؟ خدايا ! كسى را كه جز تو كسى را عطابخش نمى شمارد محروم مكن و كسى را كه با پناهنده نشدن به غير تو از تو بى نيازى نمى جويد ، خوار مساز .
درخواست كردن با نهايت خضوع و اشاره به فقر ذاتى خود
امام معصوم عليه السلام در اين فراز در قالب جملات پرسشى ، درخواست هاى خود را از خداوند آگاه به احوال و اسرار درخواست مى نمايد . اين جمله ها بيانگر آن است كه نهايت خضوع و خشوع در عمق وجود آن امام معصوم ريشه دوانيده است و در حالى كه خود مى داند خداوند متعال فرموده است :
(فانى قريب أجيب دعوة الداع) ؛
من نزديكم و دعاى درخواست كنندگان را اجابت مى كنم .
معرفت امام نيز فوق تصور همگان است ، اما با اين حال ، درخواست خود را با نهايت خضوع اظهار مى دارد تا در جلب رحمت حضرت سبحان مؤثرتر افتد و در عين حال ، نحوه ى رعايت ادب بندگى به هنگام دعا را به امت گوشزد مى كند .
آن قدر در مى زنم اين خانه را
تا ببينم روى صاحب خانه را
سپس روح آن امام معصوم چنان اوج مى گيرد و عظمت جناب رب العزه آن چنان بر قلب و روح مطهرش تجلى مى كند كه در آن ساحت ، خود را به تمام وجود وابسته بلكه فقر محض مى بيند .
اى كه پرسى ز من كيستم من
نيستم نيستم نيستم من
اى كه پرسى نژاد و تبارم
من گدا من گدا من گدايم
آن گاه عرض مى كند : آيا عفو تو كسى را كه از بيم تو جبين بر خاك مى سايد ، شامل مى شود ؟ و آيا كسى را كه فقرش را به درگاه تو عرضه مى دارد و از نيازمندى خود شكوه مى كند ، بى نياز مى كنى ؟ امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؛
خدايا ! من در بى نيازى ام سراپا نيازم ، پس چگونه در نيازمندى هايم فقير و درمانده نباشم ؟!
اين بدان معنا است كه فقر ما ذاتى و در اصل هستى ما نهفته است و ما آن چنان وابسته ايم كه در حدوث و بقا به عطاى حضرت حق برقراريم .
امام عليه السلام در اين فراز ، بدين علت پيوند حاجت آدمى از يك سو و متن هستى عالم را از ديگر سو بيان كرد كه در فرازهاى قبل ، از سر اين نكته ى بسيار عميق پرده برداشته و آشكارا فرموده بود : )أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما».
از اين رو ، در اين فراز به جا است كه بفرمايد : به غير خدا وابسته نيستم و خدا نيز اميد آن كس را كه جز حضرتش را نمى شناسد ، هرگز به يأس و نوميدى تبديل نخواهد فرمود و كسى كه خود را از حق سبحانه بى نياز نبيند ، بلكه غناى خود را در سايه ى بندگى بارى تعالى بداند ، به ديگرى واگذار نخواهد شد .فراز پنجم
هل أنت – يا الهى – راحم من دعاك فأبلغ فى الدعاء ؟ أم أنت غافر لمن بكاك فأسرع فى البكاء ؟ أم أنت متجاوز عمن عفر لك وجهه تذللا ؟ أم أنت مغن من شكا اليك ، فقره توكلا ؟ الهى ، لا تخيب من لا يجد معطيا غيرك ، و لا تخذل من لا يستغنى عنك بأحد دونك ؛
خدايا ! آيا تو داعيان درگاهت را مورد رحمت قرار مى دهى تا هم چنان در دعا تلاش كنم ؟ يا آنان را كه بر تقصير خود مى گريند ، مى آمرزى تا با اشك ريختن ، گذشته ها را جبران كنم ؟ يا كسانى كه از روى ذلت و بندگى صورت بر خاك مى گذارند ، عفو مى فرمايى ؟ و يا آنان را كه از فقر و تهى دستى بر تو شكايت مى آورند ، بى نيازشان مى كنى ؟ خدايا ! كسى را كه جز تو كسى را عطابخش نمى شمارد محروم مكن و كسى را كه با پناهنده نشدن به غير تو از تو بى نيازى نمى جويد ، خوار مساز .
درخواست كردن با نهايت خضوع و اشاره به فقر ذاتى خود
امام معصوم عليه السلام در اين فراز در قالب جملات پرسشى ، درخواست هاى خود را از خداوند آگاه به احوال و اسرار درخواست مى نمايد . اين جمله ها بيانگر آن است كه نهايت خضوع و خشوع در عمق وجود آن امام معصوم ريشه دوانيده است و در حالى كه خود مى داند خداوند متعال فرموده است :
(فانى قريب أجيب دعوة الداع) ؛
من نزديكم و دعاى درخواست كنندگان را اجابت مى كنم .
معرفت امام نيز فوق تصور همگان است ، اما با اين حال ، درخواست خود را با نهايت خضوع اظهار مى دارد تا در جلب رحمت حضرت سبحان مؤثرتر افتد و در عين حال ، نحوه ى رعايت ادب بندگى به هنگام دعا را به امت گوشزد مى كند .
آن قدر در مى زنم اين خانه را
تا ببينم روى صاحب خانه را
سپس روح آن امام معصوم چنان اوج مى گيرد و عظمت جناب رب العزه آن چنان بر قلب و روح مطهرش تجلى مى كند كه در آن ساحت ، خود را به تمام وجود وابسته بلكه فقر محض مى بيند .
اى كه پرسى ز من كيستم من
نيستم نيستم نيستم من
اى كه پرسى نژاد و تبارم
من گدا من گدا من گدايم
آن گاه عرض مى كند : آيا عفو تو كسى را كه از بيم تو جبين بر خاك مى سايد ، شامل مى شود ؟ و آيا كسى را كه فقرش را به درگاه تو عرضه مى دارد و از نيازمندى خود شكوه مى كند ، بى نياز مى كنى ؟ امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؛
خدايا ! من در بى نيازى ام سراپا نيازم ، پس چگونه در نيازمندى هايم فقير و درمانده نباشم ؟!
اين بدان معنا است كه فقر ما ذاتى و در اصل هستى ما نهفته است و ما آن چنان وابسته ايم كه در حدوث و بقا به عطاى حضرت حق برقراريم .
امام عليه السلام در اين فراز ، بدين علت پيوند حاجت آدمى از يك سو و متن هستى عالم را از ديگر سو بيان كرد كه در فرازهاى قبل ، از سر اين نكته ى بسيار عميق پرده برداشته و آشكارا فرموده بود : )أنت الذى وسعت كل شى ء رحمة و علما».
از اين رو ، در اين فراز به جا است كه بفرمايد : به غير خدا وابسته نيستم و خدا نيز اميد آن كس را كه جز حضرتش را نمى شناسد ، هرگز به يأس و نوميدى تبديل نخواهد فرمود و كسى كه خود را از حق سبحانه بى نياز نبيند ، بلكه غناى خود را در سايه ى بندگى بارى تعالى بداند ، به ديگرى واگذار نخواهد شد .فراز پنجم
الهى ، فصل على محمد و آله ، و لا تعرض عنى و قد أقبلت عليك ، و لا تحرمنى و قد رغبت اليك ، و لا تجبهنى بالرد و قد انتصبت بين يديك ، أنت الذى وصفت نفسك بالرحمة ، فصل على محمد و آله و ارحمنى ، و أنت الذى سميت نفسك بالعفو فاعف عنى ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و از من روى مگردان ، زيرا من به تو رو آورده ام و محروم نفرما ، زيرا من به تو مشتاقم و دست رد بر پيشانى ام مزن كه در پيشگاه تو ايستاده ام . تويى كه خود را به رحمت ستوده اى ، پس بر پيامبر و خاندان او درود فرست و بر من رحم كن و تويى كه خود را به عفو ستوده اى ، پس عفو را شامل حالم بفرما .
اعراض از خدا ، سخت ترين وضعيت انسان و راه رهايى از آن
روى گردانى خدا از بنده سخت ترين وضعيت را در زندگى انسان به دنبال مى آورد ، چه آن كه در اين صورت هيچ پناه گاه مطمئن و مركز امنى براى او وجود ندارد و از شش جهت هدف تمام بلاها و گرفتارى هاى دنيوى قرار مى گيرد و در انجام محرمات و ترك واجبات ، توفيق از كف مى دهد و دست به كارهايى مى زند كه خطر دنيا و آخرت و ناخشنودى مردمان را در پى دارد .
شايد نتوان هيچ در به درى و بيچارگى را هم سنگ آن دانست . حتى اگر فرض شود اربابى ، برده ى ناتوانى را از خدمت خود براند و او به هر سوى كه روى كند ، رانده شود و افتان و خيزان و با تن خاك آلود و خون چكان ، به كنجى بخزد و در چنگال مرگ جان سپرد ، حال اين برده ى ناتوان هرگز قابل مقايسه با كسى كه خداوند سبحان او را به خود واگذارد كرده است ، نخواهد بود .
آن كه از درگاه خدا طرد شده است ، تمام عناصر نظام هستى با او در تضاد خواهد بود ، چون اجزاى هستى از خرد و كلان ، همگى ، به سوى حضرت حق روان اند و سر در خط فرمان هستى بخشى دارند كه هندسه ى وجودى و جغرافياى آغاز و پايان همه چيز را ترسيم فرموده است . از اين رو ، انسان بايد با علم و اختيار همان طريق را كه فلك و ملك و عالم عناصر سالك آن بوده و بر حسب آن شاكله ى دستگاه صنع شكل پذيرفت است ، برگزيند و به همان سوى روان گردد .
ولى كسى كه در خط طغيان و كج راهى و بر خلاف تمامى موجودات سير مى كند و مسير او با راه همگان تفاوت دارد ، اگر به ظاهر زندگى را ادامه مى دهد ، ولى در وضعيتى قرار دارد كه هر لحظه مورد تهديد است و هيچ فريادرسى ندارد.
از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز لحن دعا را چنان قرار داده كه رحمت حق را جلب كند و از اين بلا در امان باشد ، لذا عرض مى كند : من به تو گراييده ام ، پس دست رد بر پيشانى من مزن و در برابر تو به نياز ايستاده ام و نام تو غفور و رحيم است ؛ پس رحمتت را شامل حالم نما . در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است : «اگر كسى رابطه ى خود را با خالق قطع كند و به مخلوق متوجه كند ، خداوند متعال درباره ى او مى فرمايد : «قطعت أسباب السماوات و أسباب الأرض من دونه». اين بدان معنا است كه نه تنها رابطه ى او با خدا قطع مى شود ، بلكه به فرمان الهى تمامى عناصر هستى او را رها مى كنند و در دايره ى وجود ، غريب و تنها مى ماند .
الهى ، فصل على محمد و آله ، و لا تعرض عنى و قد أقبلت عليك ، و لا تحرمنى و قد رغبت اليك ، و لا تجبهنى بالرد و قد انتصبت بين يديك ، أنت الذى وصفت نفسك بالرحمة ، فصل على محمد و آله و ارحمنى ، و أنت الذى سميت نفسك بالعفو فاعف عنى ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و از من روى مگردان ، زيرا من به تو رو آورده ام و محروم نفرما ، زيرا من به تو مشتاقم و دست رد بر پيشانى ام مزن كه در پيشگاه تو ايستاده ام . تويى كه خود را به رحمت ستوده اى ، پس بر پيامبر و خاندان او درود فرست و بر من رحم كن و تويى كه خود را به عفو ستوده اى ، پس عفو را شامل حالم بفرما .
اعراض از خدا ، سخت ترين وضعيت انسان و راه رهايى از آن
روى گردانى خدا از بنده سخت ترين وضعيت را در زندگى انسان به دنبال مى آورد ، چه آن كه در اين صورت هيچ پناه گاه مطمئن و مركز امنى براى او وجود ندارد و از شش جهت هدف تمام بلاها و گرفتارى هاى دنيوى قرار مى گيرد و در انجام محرمات و ترك واجبات ، توفيق از كف مى دهد و دست به كارهايى مى زند كه خطر دنيا و آخرت و ناخشنودى مردمان را در پى دارد .
شايد نتوان هيچ در به درى و بيچارگى را هم سنگ آن دانست . حتى اگر فرض شود اربابى ، برده ى ناتوانى را از خدمت خود براند و او به هر سوى كه روى كند ، رانده شود و افتان و خيزان و با تن خاك آلود و خون چكان ، به كنجى بخزد و در چنگال مرگ جان سپرد ، حال اين برده ى ناتوان هرگز قابل مقايسه با كسى كه خداوند سبحان او را به خود واگذارد كرده است ، نخواهد بود .
آن كه از درگاه خدا طرد شده است ، تمام عناصر نظام هستى با او در تضاد خواهد بود ، چون اجزاى هستى از خرد و كلان ، همگى ، به سوى حضرت حق روان اند و سر در خط فرمان هستى بخشى دارند كه هندسه ى وجودى و جغرافياى آغاز و پايان همه چيز را ترسيم فرموده است . از اين رو ، انسان بايد با علم و اختيار همان طريق را كه فلك و ملك و عالم عناصر سالك آن بوده و بر حسب آن شاكله ى دستگاه صنع شكل پذيرفت است ، برگزيند و به همان سوى روان گردد .
ولى كسى كه در خط طغيان و كج راهى و بر خلاف تمامى موجودات سير مى كند و مسير او با راه همگان تفاوت دارد ، اگر به ظاهر زندگى را ادامه مى دهد ، ولى در وضعيتى قرار دارد كه هر لحظه مورد تهديد است و هيچ فريادرسى ندارد.
از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز لحن دعا را چنان قرار داده كه رحمت حق را جلب كند و از اين بلا در امان باشد ، لذا عرض مى كند : من به تو گراييده ام ، پس دست رد بر پيشانى من مزن و در برابر تو به نياز ايستاده ام و نام تو غفور و رحيم است ؛ پس رحمتت را شامل حالم نما . در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است : «اگر كسى رابطه ى خود را با خالق قطع كند و به مخلوق متوجه كند ، خداوند متعال درباره ى او مى فرمايد : «قطعت أسباب السماوات و أسباب الأرض من دونه». اين بدان معنا است كه نه تنها رابطه ى او با خدا قطع مى شود ، بلكه به فرمان الهى تمامى عناصر هستى او را رها مى كنند و در دايره ى وجود ، غريب و تنها مى ماند .
قد ترى – يا الهى – فيض دمعى من خيفتك ، و وجيب قلبى من خشيتك ، و انتقاض جوارحى من هيبتك ، كل ذلك حياء منك لسوء عملى ، و لذاك خمد صوتى عن الجأر اليك ، و كل لسانى عن مناجاتك ؛
اى معبود من ! مى نگرى كه چگونه سرشكم از ترس تو روان و دلم از بيم تو هراسان و اندامم از هيبت حضرتت لرزان است ، اينها همگى ره آورد شرمسارى من از بدى اعمالم مى باشد و از اين سبب صدايم گرفته و زبانم در مناجات با تو كند شده است .
عوامل جارى شدن اشك
ديده ى انسان اگر چه در ظاهر فقط به يك صورت – آن هم گريستن – واكنش عاطفى از خود بروز مى دهد ، ولى عوامل جارى شدن اشك گوناگون است ؛ گاهى شوق و گاهى طلب حاجت و گاهى پشيمانى از گناه و هنگامى شرمندگى نسبت به عمل و در پاره اى اوقات احساس كمبود و نقصان و در مواقع ديگر ترس از عذاب و گاهى عظمت محضر و خشيت از مقام جلال الهى ، سرشك از ديدگان جارى مى سازد . لسان الغيب مى گويد :
اشك حرم نشين نهان خانه ى مرا
زان سوى هفت پرده ، به بازار مى كشى
و راستى انسان اين اشك حرم نشين را به سادگى بر گونه ها روان نمى سازد . شنيده ايم كه وقتى خبر شهادت مرحوم آيت اله حاج آقا «مصطفى خمينى» - در «نجوف اشرف» به دست عمال خبيث شاه ايران «محمد رضا پهلوى» - را به پدر بزرگوارش ، بنيان گذار جمهورى اسلامى ايران ، آيت الله العظمى ، امام خمينى رحمه الله دادند ، آن مرد عظيم المنزله به هيچ وجه نگريست و حتى در جلسه ى ختم آن شهيد سعيد كه مصيبت هاى اهل بيت بازگو شد ، نگريست ، اگر چه عادت و دأب ايشان در مجالس روضه و سوگوارى چنان بود كه شدت گريه مى كردند ، ولى در آن جلسه به شدت از خود مقاومت نشان دادند ، تا مبادا دشمنان اسلام آن اشك را نشانه ى عجز و ناتوانى در مقابل دشمن خدا تلقى كنند و نقشه ى خود – يعنى شكستن رهبرى انقلاب – را عملى شده بيابند . بنابراين ، اين قطره ى پرده نشين كه بسيار پر ارج و قيمت است ، نبايد به سادگى جز در محضر حضرت حق ظاهر و از سر شوق يا خوف و خشيت و به قيمت رضا و مغفرت مبدأ متعال تقديم محضر حضرت ربوبى گردد .
از اين رو ، امام معصوم عليه السلام مى فرمايد : اگر نفس ، طغيان كرد و شيطان دام ضلالت گسترد و دل به سياهى آلوده شد ، ولى در عين حال اين شرم سارى از محضر تو بود كه قلب را شكست و اشك چشم را روان ساخت و لوح دل با قطرات سوزان شست و شو يافت و كدورت گناه كم رنگ گرديد ، آن گاه سختى دل به تدريح به نرمى گراييد و فرد با صداى لرزان به ساحت رب العزه عرض حاجت برد .
دو نكته ى آموزنده در كلام امام سجاد عليه السلام
1. در محضر غير خدا نبايد اشك ريخت ، زيرا خشوع فقط خاص حضرت حق است و هيچ كس ديگر لايق آن نيست ؛ بنابراين ، تنها محضرى كه سزاوار گونه ى اشك آلود و رازدار قلب شكسته است ، خداى مهربان است كه در مقابل خضوع بندگان ، هر دو جهان را به ايشان مى دهد و غفور و شكور است .
2. بسيارى از كمبودها با تضرع بر در خانه ى حضرت ربوبى – جل و علا – حل مى گردد و بدين سان از آسيب پذيرى انسان در مقابل ديگران جلوگيرى مى كند . واقعا مشكلات روز افزون و تضادهاى زندگى و تعارض هاى جان فرساى پى در پى را بر چه كسى جز خدا مى توان عرضه كرد ؟ مگر آبرو را تا چند و تا كى مى توان خرج كرد ؟ آن هم در برابر مردمانى كه اگر نانى دهند ، منت گذارند و اگر قدمى بردارند ، بايد چشم به راهشان نهى . واى بر ما اگر درگاهى به پهناورى هر دو جهان را ناديده گرفته و چشم بر روزنه ى مورى دوخته باشيم !
قد ترى – يا الهى – فيض دمعى من خيفتك ، و وجيب قلبى من خشيتك ، و انتقاض جوارحى من هيبتك ، كل ذلك حياء منك لسوء عملى ، و لذاك خمد صوتى عن الجأر اليك ، و كل لسانى عن مناجاتك ؛
اى معبود من ! مى نگرى كه چگونه سرشكم از ترس تو روان و دلم از بيم تو هراسان و اندامم از هيبت حضرتت لرزان است ، اينها همگى ره آورد شرمسارى من از بدى اعمالم مى باشد و از اين سبب صدايم گرفته و زبانم در مناجات با تو كند شده است .
عوامل جارى شدن اشك
ديده ى انسان اگر چه در ظاهر فقط به يك صورت – آن هم گريستن – واكنش عاطفى از خود بروز مى دهد ، ولى عوامل جارى شدن اشك گوناگون است ؛ گاهى شوق و گاهى طلب حاجت و گاهى پشيمانى از گناه و هنگامى شرمندگى نسبت به عمل و در پاره اى اوقات احساس كمبود و نقصان و در مواقع ديگر ترس از عذاب و گاهى عظمت محضر و خشيت از مقام جلال الهى ، سرشك از ديدگان جارى مى سازد . لسان الغيب مى گويد :
اشك حرم نشين نهان خانه ى مرا
زان سوى هفت پرده ، به بازار مى كشى
و راستى انسان اين اشك حرم نشين را به سادگى بر گونه ها روان نمى سازد . شنيده ايم كه وقتى خبر شهادت مرحوم آيت اله حاج آقا «مصطفى خمينى» - در «نجوف اشرف» به دست عمال خبيث شاه ايران «محمد رضا پهلوى» - را به پدر بزرگوارش ، بنيان گذار جمهورى اسلامى ايران ، آيت الله العظمى ، امام خمينى رحمه الله دادند ، آن مرد عظيم المنزله به هيچ وجه نگريست و حتى در جلسه ى ختم آن شهيد سعيد كه مصيبت هاى اهل بيت بازگو شد ، نگريست ، اگر چه عادت و دأب ايشان در مجالس روضه و سوگوارى چنان بود كه شدت گريه مى كردند ، ولى در آن جلسه به شدت از خود مقاومت نشان دادند ، تا مبادا دشمنان اسلام آن اشك را نشانه ى عجز و ناتوانى در مقابل دشمن خدا تلقى كنند و نقشه ى خود – يعنى شكستن رهبرى انقلاب – را عملى شده بيابند . بنابراين ، اين قطره ى پرده نشين كه بسيار پر ارج و قيمت است ، نبايد به سادگى جز در محضر حضرت حق ظاهر و از سر شوق يا خوف و خشيت و به قيمت رضا و مغفرت مبدأ متعال تقديم محضر حضرت ربوبى گردد .
از اين رو ، امام معصوم عليه السلام مى فرمايد : اگر نفس ، طغيان كرد و شيطان دام ضلالت گسترد و دل به سياهى آلوده شد ، ولى در عين حال اين شرم سارى از محضر تو بود كه قلب را شكست و اشك چشم را روان ساخت و لوح دل با قطرات سوزان شست و شو يافت و كدورت گناه كم رنگ گرديد ، آن گاه سختى دل به تدريح به نرمى گراييد و فرد با صداى لرزان به ساحت رب العزه عرض حاجت برد .
دو نكته ى آموزنده در كلام امام سجاد عليه السلام
1. در محضر غير خدا نبايد اشك ريخت ، زيرا خشوع فقط خاص حضرت حق است و هيچ كس ديگر لايق آن نيست ؛ بنابراين ، تنها محضرى كه سزاوار گونه ى اشك آلود و رازدار قلب شكسته است ، خداى مهربان است كه در مقابل خضوع بندگان ، هر دو جهان را به ايشان مى دهد و غفور و شكور است .
2. بسيارى از كمبودها با تضرع بر در خانه ى حضرت ربوبى – جل و علا – حل مى گردد و بدين سان از آسيب پذيرى انسان در مقابل ديگران جلوگيرى مى كند . واقعا مشكلات روز افزون و تضادهاى زندگى و تعارض هاى جان فرساى پى در پى را بر چه كسى جز خدا مى توان عرضه كرد ؟ مگر آبرو را تا چند و تا كى مى توان خرج كرد ؟ آن هم در برابر مردمانى كه اگر نانى دهند ، منت گذارند و اگر قدمى بردارند ، بايد چشم به راهشان نهى . واى بر ما اگر درگاهى به پهناورى هر دو جهان را ناديده گرفته و چشم بر روزنه ى مورى دوخته باشيم !
يا الهى ، فلك الحمد فكم من عائبة سترتها على فلم تفضحنى ، و كم من ذنب غطيته على فلم تشهرنى ، و كم من شائبة ألممت بها فلم تهتك عنى سترها ، و لم تقلدنى مكروه شنارها ، و لم تبد سوءآتها لمن يلتمس معايبى من جيرتى ، و حسدة نعمتك عندى ، ثم لم ينهنى ذلك عن أن جريت الى سوء ما عهدت منى ؛
اى معبود من ! حمد فقط تو را سزا است ، چه بسيار عيب هايى كه بر من پوشاندى و مرا رسوا نساختى و چه بسيار گناهانى كه پنهان داشتى و مرا به آنها ميان مردم مشهور نكردى و چه خلاف احتياطها كه مرتكب شدم و تو پرده درى نفرمودى و عيب و عار آن را بر دوش من نگذاردى و حريم مرا در برابر همسايگان عيب جوى و حسودانى كه بر موهبت هاى تو رشك مى برند حفظ فرمودى ، ولى تمام اين رحمت ها و عنايات مانع آن نشد كه من از بدى هايى كه تو مى دانى ، خوددارى كنم .
لزوم پرده پوشى و گذشت در مناسبات اجتماعى
آن چه در بين مردم به طور طبيعى جريان دارد ، عدم تحمل و نابردبارى نسبت به يكديگر است . عادت مردمان اين است كه يك يا حداكثر دو سه بار زشتى و بدى را تحمل و مخفى مى كنند ، ولى پس از آن ، طرف را رسوا مى كنند و او را به لقب متناسب با رفتار و كردارش مى خوانند و از انسان محدود نمى توان بيش از اين توقع داشت و اين كه در روايات بر عفو و پوشش عيب تأكيد شده است و اجر و پاداش بسيار براى رعايت آن در نظر گرفته شده است . به خاطر سختى كار و جبران همين محدوديت و كم صبرى و بى حوصلگى ها است كه در بين مردم حاكم است .
از سوى ديگر اگر بنا باشد يكديگر را تحمل و پرده پوشى نكنيم ، زندگى اجتماعى بسيار مشكل خواهد شد و بخش عمده اى از جامعه نسبت به ديگران بدبين و بدگمان مى شوند .
پرده پوشى خداوند با وجود گناه و خطاى آدمى
با اين كه حضرت حق عالم به اسرار است و باطن و ظاهر انسان و هر چيز در اختيار او است ، خطا و عصيان آدمى را همواره در خفا و حجاب خاصى قرار مى دهد ، تا از ديد ديگران مخفى بماند و گذشته از اين ، با خود فرد گناه كار آن چنان معامله مى كند كه گويا از اسرار او بى خبر بوده و هرگز گناه و بدكردارى از او سراغ نداشته است و بر اين اساس ، هيچ گاه خطاكاران را با نشان بدنامى در بين مردم ، رسوا نمى كند كه اگر چنين كارى صورت مى پذيرفت ، زندگى انسان ها با مشكلات بزرگ روبه رو مى شد و هيچ كس به ديگرى اعتماد و اعتنا نمى كرد و قهرا جامعه از هم مى گسيخت ، چرا كه شرم و حيا يك باره فرو مى ريخت و گستاخى و جرأت ها فزونى مى يافت و هيچ كس ملاحظه ى ديگرى را نمى كرد و احترام متقابل رعايت نمى شد و اعتماد و حسن ظن كه كهن ترين و مهم ترين پايه و عامل زندگى اجتماعى و تعامل در حيات معقول جمعى است ، از بين مى رفت ، ولى با كمال تأسف ما به اين الطاف بى شائبه ى حضرت حق بى اعتنا يا كم توجه هستيم ، با اين حال خداوند متعال باز هم به خيره سرى و طغيان و سركشى هاى ما نمى نگرد و از بنده نوازى خود دست بر نمى دارد .
يا الهى ، فلك الحمد فكم من عائبة سترتها على فلم تفضحنى ، و كم من ذنب غطيته على فلم تشهرنى ، و كم من شائبة ألممت بها فلم تهتك عنى سترها ، و لم تقلدنى مكروه شنارها ، و لم تبد سوءآتها لمن يلتمس معايبى من جيرتى ، و حسدة نعمتك عندى ، ثم لم ينهنى ذلك عن أن جريت الى سوء ما عهدت منى ؛
اى معبود من ! حمد فقط تو را سزا است ، چه بسيار عيب هايى كه بر من پوشاندى و مرا رسوا نساختى و چه بسيار گناهانى كه پنهان داشتى و مرا به آنها ميان مردم مشهور نكردى و چه خلاف احتياطها كه مرتكب شدم و تو پرده درى نفرمودى و عيب و عار آن را بر دوش من نگذاردى و حريم مرا در برابر همسايگان عيب جوى و حسودانى كه بر موهبت هاى تو رشك مى برند حفظ فرمودى ، ولى تمام اين رحمت ها و عنايات مانع آن نشد كه من از بدى هايى كه تو مى دانى ، خوددارى كنم .
لزوم پرده پوشى و گذشت در مناسبات اجتماعى
آن چه در بين مردم به طور طبيعى جريان دارد ، عدم تحمل و نابردبارى نسبت به يكديگر است . عادت مردمان اين است كه يك يا حداكثر دو سه بار زشتى و بدى را تحمل و مخفى مى كنند ، ولى پس از آن ، طرف را رسوا مى كنند و او را به لقب متناسب با رفتار و كردارش مى خوانند و از انسان محدود نمى توان بيش از اين توقع داشت و اين كه در روايات بر عفو و پوشش عيب تأكيد شده است و اجر و پاداش بسيار براى رعايت آن در نظر گرفته شده است . به خاطر سختى كار و جبران همين محدوديت و كم صبرى و بى حوصلگى ها است كه در بين مردم حاكم است .
از سوى ديگر اگر بنا باشد يكديگر را تحمل و پرده پوشى نكنيم ، زندگى اجتماعى بسيار مشكل خواهد شد و بخش عمده اى از جامعه نسبت به ديگران بدبين و بدگمان مى شوند .
پرده پوشى خداوند با وجود گناه و خطاى آدمى
با اين كه حضرت حق عالم به اسرار است و باطن و ظاهر انسان و هر چيز در اختيار او است ، خطا و عصيان آدمى را همواره در خفا و حجاب خاصى قرار مى دهد ، تا از ديد ديگران مخفى بماند و گذشته از اين ، با خود فرد گناه كار آن چنان معامله مى كند كه گويا از اسرار او بى خبر بوده و هرگز گناه و بدكردارى از او سراغ نداشته است و بر اين اساس ، هيچ گاه خطاكاران را با نشان بدنامى در بين مردم ، رسوا نمى كند كه اگر چنين كارى صورت مى پذيرفت ، زندگى انسان ها با مشكلات بزرگ روبه رو مى شد و هيچ كس به ديگرى اعتماد و اعتنا نمى كرد و قهرا جامعه از هم مى گسيخت ، چرا كه شرم و حيا يك باره فرو مى ريخت و گستاخى و جرأت ها فزونى مى يافت و هيچ كس ملاحظه ى ديگرى را نمى كرد و احترام متقابل رعايت نمى شد و اعتماد و حسن ظن كه كهن ترين و مهم ترين پايه و عامل زندگى اجتماعى و تعامل در حيات معقول جمعى است ، از بين مى رفت ، ولى با كمال تأسف ما به اين الطاف بى شائبه ى حضرت حق بى اعتنا يا كم توجه هستيم ، با اين حال خداوند متعال باز هم به خيره سرى و طغيان و سركشى هاى ما نمى نگرد و از بنده نوازى خود دست بر نمى دارد .
فمن أجهل منى – يا الهى – برشده ؟ و من أغفل منى عن حظه ؟ و من أبعد منى من استصلاح نفسه حين أنفق ما أجريت على من رزقك فيما نهيتنى عنه من معصيتك ؟ و من أبعد غورا فى الباطل وأشد اقداما على السوء منى حين أقف بين دعوتك ودعوة الشيطان فأتبع دعوته على غير عمى منى فى معرفة به و لا نسيان من حفظى له ؟؛
اى معبود من ! چه كسى از من به رشد خود ناآگاه تر است ؟ و چه كسى از من به بهره ى خويش غافل تر است ؟ و چه كسى از اصلاح جان خود دورتر از من است ؛ آن گاه كه با كفران نعمت ، رزق تو را در معصيتى كه از آن نهى كرده اى ، صرف مى كنم ؟ و چه كسى بيش از من در عمق باطل فرو رفته است و چه كسى در بدى كردن از من كوشاتر است ، آن گاه كه بر سر دو راهى انتخاب بين فرمان تو و دعوت شيطان قرار مى گيرم و به دنبال شيطان روان مى شوم ، با آن كه ديده ى عقلم بر شناخت وى بسته نبود و نسبت به كيد او غافل نبودم .
جهل و غفلت ، خميرمايه ى تمام بدى ها
نادانى و غفلت دو زنجير مستحكم شيطان است كه با آن دو به مشكل ترين هدف خود مى رسد ، زيرا هرگاه بتواند فكر را ببندد و راه عقل را تيره و تار سازد ، هيچ مشكل ديگرى بر سر راه خود نخواهد داشت و اگر كسى به كورى فكر و بسته شدن عقل گرفتار گردد ، با تمام وجود در اختيار شيطان قرار مى گيرد و آماده ترين طعمه اى است كه در هاضمه ى اين دشمن ديرينه ى انسان گوارش مى يابد و هدايت گران براى بيرون آوردن او از تسلط شيطان به سادگى راهى نمى يابند و چه بسا چنين فردى خود در وجود شيطان ذوب شود و در سلك اعوان و انصار او درآيد و غافل ترين و دورترين فرد از رحمت الهى گردد . بدا به حال انسانى كه رحمت و نعمت الهى را كه مى بايست در راه سعادت خود هزينه كند ، در راه پيروى از شيطان خرج كند و از ابواب گشوده ى رحمت بگريزد و به سوى دام ناگسستنى دشمن روى نهد .
بنابراين ، غفلت از خدا و نادانى به دستورهاى او ، خميرمايه ى تمامى بدى ها است و شيطان براى غافل ساختن آدمى ، سرمايه گذارى هنگفتى مى كند . از اين روى ، توجه به توصيه هاى مكرر خداوند سبحان به لزوم احتراز از اين دشمن قسم خورده ، بسيار حياتى است .
در واقع ، شخص غافل ، همانند مسافرى است كه راه افتاده است ، در حالى كه نه مسير را مى شناسد و نه مقصد را مى داند و نه از وجود دشمن و كيستى او آگاهى دارد . با چنين شب تاريك و بيم موج و گرداب سخت ، انجام كار وى بدان جا ختم مى گردد كه ديگر اصلاح حال وى از دست طبيبان نفوس نيز خارج شده و درهاى اميد به روى او بسته و در حرمان ابدى غوطه ور خواهد شد .
صلاح كار كجا و من خراب كجا
ببين تفاوت راه از كجاست تا به كجا
از اين رو ، چنين فردى از هدايت گران الهى ، بيگانه است و در جهنم فرياد مى زند : (يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا ؛ كاش با پيامبر همگام مى شدم !) و چون از دشمن شناسى غفلت ورزيده است ، بانگ برمى دارد : (ليتنى لم أتخذ فلانا خليلا ؛ كاش با فلان (فاسد) دوستى نداشتم !) زيرا نه به راهنما گوش هوش سپرده ، و نه كتاب سعادت جاودانى را ارج نهاده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرياد برمى آورد : (ان قومى اتخذوا هذا القرآن مهجورا؛ پروردگارا ، قوم من اين قرآن را رها كرده اند.)
با اين حال ، طبيعى است كه در ارتكاب گناه ، زشت تر و در پى جويى باطل كوشاتر و پيوسته پوينده ى كژ راهه ها باشد و در تمامى عمر خود يك روز در نيك بختى چشم باز نكرده و آفتاب هدايت و سعادت را نديده و يك آن در فضاى انسانيت تنفس نكرده باشد .
اشاره به مفهوم جهل و غفلت
چنان كه پيش از اين گفته شد ، مراد از غفلت و جهل در اين جا ندانستن نيست ، بلكه به معناى توجه نكردن است كه با فرض غفلت ، چشم كور و ديده ى باز يكسان است ؛ قرآن كريم مى فرمايد :
(و لهم أعين لا يبصرون بها و لهم آذان لا يسمعون بها أولئك كالأنعام) ؛
چشمانى دارند كه با آن نمى نگرند و گوش هايى دارند كه با آن نمى شنوند ، آنان چون چهارپايان هستند .
چندين چراغ دارد و بى راهه مى رود
بگذار تا بيفتد و بيند سزاى خويش
و أنا حينئذ موقن بأن منتهى دعوتك الى الجنة ، و منتهى دعوته الى النار ، سبحانك ما أعجب ما أشهد به على نفسى ، و أعدده من مكتوم أمرى ، و أعجب من ذلك أناتك عنى ، و ابطاؤك عن معاجلتى ، و ليس ذلك من كرمى عليك ، بل تأنيا منك لى ، و تفضلا منك على لأن أرتدع عن معصيتك المسخطة ، و أقلع عن سيئاتى المخلقة ، و لأن عفوك عنى أحب اليك من عقوبتى ؛
و من در اين هنگام مى دانم كه سرانجام دعوت تو به سوى بهشت و پايان دعوت شيطان به سوى دوزخ است . منزهى تو ، چه شگفت است كه من به زيان خود شهادت مى دهم و تمام مكنونات قبلى خود را آشكارا برمى شمرم ، ولى عجيب تر صبر تو در برابر من و به تأخير انداختن عقوبت من است و اين نه براى آن است كه من پيش تو گرامى و عزيزم ، بلكه از جهت حلم و تفضل تو بر من است كه با من اين چنين معامله مى كنى ، تا شايد از نافرمانى خشم آور باز ايستم و از گناهانى كه آبرو را مى برد ، پشيمان شوم ، زيرا مى دانم تو عفو را بيشتر از عقوبتم دوست دارى .انسان در كشاكش معنويت و ماديت
از سويى ، خداوند متعال طبيعت آدمى را با گوهر فطرت ، كه چون قطب نمايى حقيقت ياب است ، در هم سرشت ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : (فأقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها) و انسان بر پايه ى آن در عالم ذر ، به نداى (ألست بربكم) پاسخ مثبت داد . اين مكالمه مربوط به عالم تكوين است ؛ يعنى فطرت انسانى خداجو است و باور ندارد كه در عالم وجود پديده اى خود به خود و بدون علت يافت شود .
از سوى ديگر انسان داراى طبيعى كام جو است ، كه او را پيوسته به طرف اميال و خواسته هاى مادى سوق مى دهد ، چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : (ان النفس لأمارة بالسوء).
انسان هموراه بين اين دو كشش در نوسان است ؛ گاهى به آسمان كرامت و معنويت پر مى كشد و گاه سوى خاكدان طبيعت روان مى گردد . خداوند متعال كه خود اين موجود پيچيده و عجيب را آفريده است ، از اين تاب و تب و كشاكش در قرآن كريم با عبارت ذيل تعبير فرموده است :
(يا أيها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه)؛
اى انسان ، تو با زحمت فراوان به سوى پروردگارت در تلاشى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد .
حكمت و رأفت خداوند ، اصلى بنيادين در سامان يابى زندگى انسان ها
تا آن جا كه حكمت الهى ايجاب كند حضرت حق نسبت به انسان صبر و مدارا فرموده و گناهان وى را ناديده مى انگارد ؛ همان گناهانى كه بندگان خود بدان ها اقرار دارند و از آنها شرمندگى و پشيمانى مى كنند ، بلكه رحمت ربوبى چنان است كه گاهى بندگان دست به طغيان مى زنند و به سرپيچى و تعدى روى مى آورند ، اما باز هم آن خداى كريمى كه رحمتش بر غضبش پيشى گرفته است ، با عفو و رحمت خود به آنها مى نگرد و در عقوبتشان تعجيل روا نمى دارد ؛ چنان كه مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة)؛
اگر خدا مى خواست مردمان را به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند مؤاخذه فرمايد ، جنبده اى را بر روى زمين رها نمى ساخت .
نيز در قرآن كريم مى خوانيم :
(و لو يعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى اليهم أجلهم)؛
اگر خداوند متعال همانند امور خير ، زمينه هاى شتاب در شر مردمان را فراهم مى آورد ، به سرعت به مسلخ فنا رهسپار مى گرديدند .
بنابراين ، حكمت و رأفت حضرت رب العالمين ، اصلى بنيادين در سامان يابى زندگى انسان ها است ، هر چند غالب بندگان از اين عطوفت حضرت خداوندى بى خبر هستند .
و أنا حينئذ موقن بأن منتهى دعوتك الى الجنة ، و منتهى دعوته الى النار ، سبحانك ما أعجب ما أشهد به على نفسى ، و أعدده من مكتوم أمرى ، و أعجب من ذلك أناتك عنى ، و ابطاؤك عن معاجلتى ، و ليس ذلك من كرمى عليك ، بل تأنيا منك لى ، و تفضلا منك على لأن أرتدع عن معصيتك المسخطة ، و أقلع عن سيئاتى المخلقة ، و لأن عفوك عنى أحب اليك من عقوبتى ؛
و من در اين هنگام مى دانم كه سرانجام دعوت تو به سوى بهشت و پايان دعوت شيطان به سوى دوزخ است . منزهى تو ، چه شگفت است كه من به زيان خود شهادت مى دهم و تمام مكنونات قبلى خود را آشكارا برمى شمرم ، ولى عجيب تر صبر تو در برابر من و به تأخير انداختن عقوبت من است و اين نه براى آن است كه من پيش تو گرامى و عزيزم ، بلكه از جهت حلم و تفضل تو بر من است كه با من اين چنين معامله مى كنى ، تا شايد از نافرمانى خشم آور باز ايستم و از گناهانى كه آبرو را مى برد ، پشيمان شوم ، زيرا مى دانم تو عفو را بيشتر از عقوبتم دوست دارى .انسان در كشاكش معنويت و ماديت
از سويى ، خداوند متعال طبيعت آدمى را با گوهر فطرت ، كه چون قطب نمايى حقيقت ياب است ، در هم سرشت ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : (فأقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها) و انسان بر پايه ى آن در عالم ذر ، به نداى (ألست بربكم) پاسخ مثبت داد . اين مكالمه مربوط به عالم تكوين است ؛ يعنى فطرت انسانى خداجو است و باور ندارد كه در عالم وجود پديده اى خود به خود و بدون علت يافت شود .
از سوى ديگر انسان داراى طبيعى كام جو است ، كه او را پيوسته به طرف اميال و خواسته هاى مادى سوق مى دهد ، چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : (ان النفس لأمارة بالسوء).
انسان هموراه بين اين دو كشش در نوسان است ؛ گاهى به آسمان كرامت و معنويت پر مى كشد و گاه سوى خاكدان طبيعت روان مى گردد . خداوند متعال كه خود اين موجود پيچيده و عجيب را آفريده است ، از اين تاب و تب و كشاكش در قرآن كريم با عبارت ذيل تعبير فرموده است :
(يا أيها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه)؛
اى انسان ، تو با زحمت فراوان به سوى پروردگارت در تلاشى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد .
حكمت و رأفت خداوند ، اصلى بنيادين در سامان يابى زندگى انسان ها
تا آن جا كه حكمت الهى ايجاب كند حضرت حق نسبت به انسان صبر و مدارا فرموده و گناهان وى را ناديده مى انگارد ؛ همان گناهانى كه بندگان خود بدان ها اقرار دارند و از آنها شرمندگى و پشيمانى مى كنند ، بلكه رحمت ربوبى چنان است كه گاهى بندگان دست به طغيان مى زنند و به سرپيچى و تعدى روى مى آورند ، اما باز هم آن خداى كريمى كه رحمتش بر غضبش پيشى گرفته است ، با عفو و رحمت خود به آنها مى نگرد و در عقوبتشان تعجيل روا نمى دارد ؛ چنان كه مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة)؛
اگر خدا مى خواست مردمان را به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند مؤاخذه فرمايد ، جنبده اى را بر روى زمين رها نمى ساخت .
نيز در قرآن كريم مى خوانيم :
(و لو يعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى اليهم أجلهم)؛
اگر خداوند متعال همانند امور خير ، زمينه هاى شتاب در شر مردمان را فراهم مى آورد ، به سرعت به مسلخ فنا رهسپار مى گرديدند .
بنابراين ، حكمت و رأفت حضرت رب العالمين ، اصلى بنيادين در سامان يابى زندگى انسان ها است ، هر چند غالب بندگان از اين عطوفت حضرت خداوندى بى خبر هستند .
و أنا حينئذ موقن بأن منتهى دعوتك الى الجنة ، و منتهى دعوته الى النار ، سبحانك ما أعجب ما أشهد به على نفسى ، و أعدده من مكتوم أمرى ، و أعجب من ذلك أناتك عنى ، و ابطاؤك عن معاجلتى ، و ليس ذلك من كرمى عليك ، بل تأنيا منك لى ، و تفضلا منك على لأن أرتدع عن معصيتك المسخطة ، و أقلع عن سيئاتى المخلقة ، و لأن عفوك عنى أحب اليك من عقوبتى ؛
و من در اين هنگام مى دانم كه سرانجام دعوت تو به سوى بهشت و پايان دعوت شيطان به سوى دوزخ است . منزهى تو ، چه شگفت است كه من به زيان خود شهادت مى دهم و تمام مكنونات قبلى خود را آشكارا برمى شمرم ، ولى عجيب تر صبر تو در برابر من و به تأخير انداختن عقوبت من است و اين نه براى آن است كه من پيش تو گرامى و عزيزم ، بلكه از جهت حلم و تفضل تو بر من است كه با من اين چنين معامله مى كنى ، تا شايد از نافرمانى خشم آور باز ايستم و از گناهانى كه آبرو را مى برد ، پشيمان شوم ، زيرا مى دانم تو عفو را بيشتر از عقوبتم دوست دارى .انسان در كشاكش معنويت و ماديت
از سويى ، خداوند متعال طبيعت آدمى را با گوهر فطرت ، كه چون قطب نمايى حقيقت ياب است ، در هم سرشت ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : (فأقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها) و انسان بر پايه ى آن در عالم ذر ، به نداى (ألست بربكم) پاسخ مثبت داد . اين مكالمه مربوط به عالم تكوين است ؛ يعنى فطرت انسانى خداجو است و باور ندارد كه در عالم وجود پديده اى خود به خود و بدون علت يافت شود .
از سوى ديگر انسان داراى طبيعى كام جو است ، كه او را پيوسته به طرف اميال و خواسته هاى مادى سوق مى دهد ، چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : (ان النفس لأمارة بالسوء).
انسان هموراه بين اين دو كشش در نوسان است ؛ گاهى به آسمان كرامت و معنويت پر مى كشد و گاه سوى خاكدان طبيعت روان مى گردد . خداوند متعال كه خود اين موجود پيچيده و عجيب را آفريده است ، از اين تاب و تب و كشاكش در قرآن كريم با عبارت ذيل تعبير فرموده است :
(يا أيها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه)؛
اى انسان ، تو با زحمت فراوان به سوى پروردگارت در تلاشى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد .
حكمت و رأفت خداوند ، اصلى بنيادين در سامان يابى زندگى انسان ها
تا آن جا كه حكمت الهى ايجاب كند حضرت حق نسبت به انسان صبر و مدارا فرموده و گناهان وى را ناديده مى انگارد ؛ همان گناهانى كه بندگان خود بدان ها اقرار دارند و از آنها شرمندگى و پشيمانى مى كنند ، بلكه رحمت ربوبى چنان است كه گاهى بندگان دست به طغيان مى زنند و به سرپيچى و تعدى روى مى آورند ، اما باز هم آن خداى كريمى كه رحمتش بر غضبش پيشى گرفته است ، با عفو و رحمت خود به آنها مى نگرد و در عقوبتشان تعجيل روا نمى دارد ؛ چنان كه مى فرمايد :
(و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة)؛
اگر خدا مى خواست مردمان را به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند مؤاخذه فرمايد ، جنبده اى را بر روى زمين رها نمى ساخت .
نيز در قرآن كريم مى خوانيم :
(و لو يعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى اليهم أجلهم)؛
اگر خداوند متعال همانند امور خير ، زمينه هاى شتاب در شر مردمان را فراهم مى آورد ، به سرعت به مسلخ فنا رهسپار مى گرديدند .
بنابراين ، حكمت و رأفت حضرت رب العالمين ، اصلى بنيادين در سامان يابى زندگى انسان ها است ، هر چند غالب بندگان از اين عطوفت حضرت خداوندى بى خبر هستند .
بل أنا – يا الهى – أكثر ذنوبا ، و أقبح آثارا ، و أشنع أفعالا ، و أشد فى الباطل تهورا ، و أضعف عند طاعتك تيقظا ، و أقل لوعيدك انتباها و ارتقابا من أن أحصى لك عيوبى ، أو أقدر على ذكر ذنوبى ، و انما أوبخ بهذا نفسى طمعا فى رأفتك التى بها صلاح المذنبين ، و رجاء لرحمتك التى بها فكاك رقاب الخاطئين ؛
بلكه معبودا ! گناهان من از اين هم بيشتر و آثارم از اين هم زشت تر و كردارم به مراتب ناپسنديده تر است و خود در باطل سخت بى باك ترم و در فرمان بردارى تو ، خواب غفلتم عميق تر و نسبت به هشدارهاى تو كم هوش تر و فراموش كارتر از آنم كه بتوانم كاستى هايم را برايت بشمارم يا گناهانم را بر زبان آورم و اكنون تنها براى جهت جلب رأفت تو خود را توبيخ مى كنم و مى دانم كه راه اصلاح امور تبه كاران ، پناه آوردن به رأفت و رحمت حضرتت مى باشد و نيز به جهت اميدوارى به رحمتت – كه رهايى بخش خطاكاران از آتش است – خود را سرزنش مى كنم .
ناتوانى از اعتراف و شمول رحمت حق
بنده ى هوشيار هنگام اقرار و اعتراف ، مى داند كه هرگز در مقام عذرخواهى ، از عهده ى جبران تقصيرها و كوتاهى ها بر نخواهد آمد و هميشه كمتر از آن چه بايد ، كوشيده است .
اصولا عذر در خطاهاى كوچك و بدون تكرار پذيرفتنى است ، ولى اگر كسى يك عمر در حق ديگرى ستم و جفا روا داشته و حتى از مداراى او سوءاستفاده كرده باشد ، خود نيك مى داند كه عذرخواهى ، هيچ تأثيرى در جبران خطاهايش نخواهد داشت و كمتر از آن است كه كم ترين خطايش را جبران كند ، اما در رحمت الهى – بر خلاف تمام رابطه هاى شناخته شده و معادلات بشرى – هماره گشوده است و خداوند متعال از خود گناه كار به او مهربان تر است و سحاب رأفت و رحمت او بر هر خطايى مى بارد و هر گناهى را مى شويد . بنابراين ، كسى را نرسد كه از رحمت خدا مأيوس شود و خود را ناچار از تن دادن به عواقب و پى آمد گناه ببيند . نظام تربيتى ، كيفرى الهى هرگز چونان نظام هاى كيفرى بشرى – كه مجرم چاره اى جز تسليم شدن به حكم صادر شده و عقوبت و مرگ ندارد – نيست ، بلكه رحمت واسعه ى پروردگار به هر يك از بندگان خود – بر حسب برخى روايات – بيش از پانصد هزار برابر رأفت مادر نسبت به فرزند است .
بنابرانى ، اگر عصيان گر پس از بررسى اعمال خود ، به سرزنش و توبيخ خويش بپردازد و خود را بدبخت و شقى و كارهاى خود را غيرقابل بخشش ببيند ، اين جا است كه رحمت حضرت حق با اوج شمول و همه ى گنجايش ، دست اين ناتوان را گرفته و او را از وادى حيرت به سوى عفو بى كران خود برمى كشد و به يمن رحمت رحمانى با پاكان و نيكان محشور مى گرداند ، زيرا خداوند سبحان ، دل شكستگى و خودشكنى بندگان را بيش از هر عمل ديگرى مى پسندد .
بر اين اساس ، اگر فرد تبه كار نه تنها رفتار خود را زشت و سرزنش بار بداند، بلكه از خود نيز متنفر و بى زار گردد ، در واقع به حقيقت توبه دست يافته است كه بيش از هر چيزى قابليت جلب رحمت را دارد و توجه حضرت الهى را به خود معطوف مى سازد.
شتاب و تلاش در جلب رحمت خداوند متعال از بزرگ ترين ويژگى هاى بندگان صالح حضرت حق است و تمام زندگى آنان را مى توان در كلمه ى «بندگى» خلاصه كرد . اينان به هيچ رفتارى مبادرت نمى ورزند ، مگر آن كه رضايت و خواسته حضرت حق – جل و علا – را در آن به دست آورده باشند و با آن كه عبوديت بر سراسر زندگى آنان سايه افكن است ، خود را لحظه اى بى نياز از توجه و رحمت و مغفرت خداوند متعال نمى بينند و پيوسته دست طلب به سوى درگاه بى نياز دراز مى كنند و از او تأييد و توفيق روز افزون مى طلبند و اگر حال صالحان چنين باشد ، وظيفه ى غافلان روشن است .
بل أنا – يا الهى – أكثر ذنوبا ، و أقبح آثارا ، و أشنع أفعالا ، و أشد فى الباطل تهورا ، و أضعف عند طاعتك تيقظا ، و أقل لوعيدك انتباها و ارتقابا من أن أحصى لك عيوبى ، أو أقدر على ذكر ذنوبى ، و انما أوبخ بهذا نفسى طمعا فى رأفتك التى بها صلاح المذنبين ، و رجاء لرحمتك التى بها فكاك رقاب الخاطئين ؛
بلكه معبودا ! گناهان من از اين هم بيشتر و آثارم از اين هم زشت تر و كردارم به مراتب ناپسنديده تر است و خود در باطل سخت بى باك ترم و در فرمان بردارى تو ، خواب غفلتم عميق تر و نسبت به هشدارهاى تو كم هوش تر و فراموش كارتر از آنم كه بتوانم كاستى هايم را برايت بشمارم يا گناهانم را بر زبان آورم و اكنون تنها براى جهت جلب رأفت تو خود را توبيخ مى كنم و مى دانم كه راه اصلاح امور تبه كاران ، پناه آوردن به رأفت و رحمت حضرتت مى باشد و نيز به جهت اميدوارى به رحمتت – كه رهايى بخش خطاكاران از آتش است – خود را سرزنش مى كنم .
ناتوانى از اعتراف و شمول رحمت حق
بنده ى هوشيار هنگام اقرار و اعتراف ، مى داند كه هرگز در مقام عذرخواهى ، از عهده ى جبران تقصيرها و كوتاهى ها بر نخواهد آمد و هميشه كمتر از آن چه بايد ، كوشيده است .
اصولا عذر در خطاهاى كوچك و بدون تكرار پذيرفتنى است ، ولى اگر كسى يك عمر در حق ديگرى ستم و جفا روا داشته و حتى از مداراى او سوءاستفاده كرده باشد ، خود نيك مى داند كه عذرخواهى ، هيچ تأثيرى در جبران خطاهايش نخواهد داشت و كمتر از آن است كه كم ترين خطايش را جبران كند ، اما در رحمت الهى – بر خلاف تمام رابطه هاى شناخته شده و معادلات بشرى – هماره گشوده است و خداوند متعال از خود گناه كار به او مهربان تر است و سحاب رأفت و رحمت او بر هر خطايى مى بارد و هر گناهى را مى شويد . بنابراين ، كسى را نرسد كه از رحمت خدا مأيوس شود و خود را ناچار از تن دادن به عواقب و پى آمد گناه ببيند . نظام تربيتى ، كيفرى الهى هرگز چونان نظام هاى كيفرى بشرى – كه مجرم چاره اى جز تسليم شدن به حكم صادر شده و عقوبت و مرگ ندارد – نيست ، بلكه رحمت واسعه ى پروردگار به هر يك از بندگان خود – بر حسب برخى روايات – بيش از پانصد هزار برابر رأفت مادر نسبت به فرزند است .
بنابرانى ، اگر عصيان گر پس از بررسى اعمال خود ، به سرزنش و توبيخ خويش بپردازد و خود را بدبخت و شقى و كارهاى خود را غيرقابل بخشش ببيند ، اين جا است كه رحمت حضرت حق با اوج شمول و همه ى گنجايش ، دست اين ناتوان را گرفته و او را از وادى حيرت به سوى عفو بى كران خود برمى كشد و به يمن رحمت رحمانى با پاكان و نيكان محشور مى گرداند ، زيرا خداوند سبحان ، دل شكستگى و خودشكنى بندگان را بيش از هر عمل ديگرى مى پسندد .
بر اين اساس ، اگر فرد تبه كار نه تنها رفتار خود را زشت و سرزنش بار بداند، بلكه از خود نيز متنفر و بى زار گردد ، در واقع به حقيقت توبه دست يافته است كه بيش از هر چيزى قابليت جلب رحمت را دارد و توجه حضرت الهى را به خود معطوف مى سازد.
شتاب و تلاش در جلب رحمت خداوند متعال از بزرگ ترين ويژگى هاى بندگان صالح حضرت حق است و تمام زندگى آنان را مى توان در كلمه ى «بندگى» خلاصه كرد . اينان به هيچ رفتارى مبادرت نمى ورزند ، مگر آن كه رضايت و خواسته حضرت حق – جل و علا – را در آن به دست آورده باشند و با آن كه عبوديت بر سراسر زندگى آنان سايه افكن است ، خود را لحظه اى بى نياز از توجه و رحمت و مغفرت خداوند متعال نمى بينند و پيوسته دست طلب به سوى درگاه بى نياز دراز مى كنند و از او تأييد و توفيق روز افزون مى طلبند و اگر حال صالحان چنين باشد ، وظيفه ى غافلان روشن است .
اللهم و هذه رقبتى قد أرقتها الذنوب ، فصل على محمد و آله ، و أعتقها بعفوك ، و هذا ظهرى قد أثقلته الخطايا ، فصل على محمد و آله ، و خفف عنه بمنك ، يا الهى ، لو بكيت اليك حتى تسقط أشفار عينى ، و انتحبت حتى ينقطع صوتى ، و قمت لك حتى تتنشر قدماى ، و ركعت لك حتى ينخلع صلبى ، و سجدت لك حتى تتفقأ حدقتاى ، و أكلت تراب الأرض طول عمرى ، و شربت ماء الرماد آخر دهرى ، و ذكرتك فى خلال ذلك حتى يكل لسانى ، ثم لم أرفع طرفى الى آفاق السماء استحياء منك ، ما استوجبت بذلك محو سيئة واحدة من سيئاتى ؛
خداوندا ! گناهان گردنم را در بند كرده اند ، پس بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به عفو خود آزادش گردان و گناهان بسيار بر دوشم سنگينى مى كنند ، پس بر حضرت محمد و دودمان او درود فرست و به فضل خود پشتم را سبك بار گردان . معبود من ! اگر آن قدر بگريم كه مژگانم بريزد و آن قدر فرياد زنم تا صدايم قطع شود و آن قدر در محضرت بايستم تا پاهايم متورم گردد و آن چنان برايت ركوع كنم كه كمرم بشكند و آن قدر سجده كنم كه ديدگانم از حدقه برون شود و در تمام عمرم خوراكم خاك و نوشيدنى ام آب خاكستر باشد و پيوسته تا زبان از كار بايستد تو را بخوانم و از شرم محضرت چشم به سوى آسمان بر ندارم ، هرگز شايسته زدودن يكى از گناهانم نخواهم بود .
بخشش گناهان با فضل خدا
در اين جا امام معصوم عليه السلام از خدا طلب بخشش مى كند و عرض مى كند كه گناه چنان بر من مسلط و آزادى را از من سلب كرده است ، كه در بند آن قرار گرفته ام .
آرى ، كسى كه اين سخن ، بيان حال او است ، به تمرد و طغيان خو كرده و پيوسته به نفس اماره اجازه سرپيچى مى دهد و نمى داند كه همين نفس اماره به حيوان سركشى مبدل خواهد شد كه از سوار خود سلب اختيار كرده و او را بدون مقصد به اين سو و آن سو خواهد برد و به صخره ها خواهد كوفت ، تا سرانجام عمرش در اين كشمكش سپرى شود و در آخرت به پى آمد آن گرفتار شود .
حقيقت حال هواپرستان كه نه نصحيت پذيراند و نه طالب صلاح ، جز اين نيست . اينان پيوسته از حقيقت جويى گريزان اند ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :
(و اذا ذكر الله وحده اشمأزت قلوب الذين لا يؤمنون بالآخرة)
و چون خداوند متعال به يكتايى ياد شود ، دل هاى معاد ناباوران از تنفر لبريز مى گردد .
نيز حضرت نوح عليه السلام از امت خد به درگاه الهى چنين شكوه نموده و عرض مى كند :
(و انى كلما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا أصابعهم فى آذانهم و استغشوا ثيابهم و أصروا و استكبروا استكبارا)؛
و من هر چه ايشان را به سوى تو خواندم ، تا بيامرزيشان ، انگشتان خويش بر گوش ها نهادند و جامه بر سر كشيدند و بر لجاجت خود پاى فشردند و سخت تكبر ورزيدند .
انسان در اثر رفتار و كردارهاى ناهنجار گاهى آن چنان استعداد پذيرش را از دست مى دهد كه ديگر هيچ عامل رشد و هدايت در وى كارگر نمى افتد ؛ همانند مريضى كه عفونت تمام وجود او را فرا گرفته و ديگر از طبيب و طبابت و دارو ، كارى ساخته نيست و همه چيز در او تأثير ندارد و تنها راه ، آن است كه خود را تسليم مرگ كند . سركشى ، رذيلت را ملكه ى راسخ نفس فرد مى كند و به انسان صورت كريهى مى بخشد كه حتى پيامبر اولوالعزم خدا هم نمى تواند وى را نجات بخشد . اين ، بدان جهت است كه او در بند ناگسستنى شهوت و گناه خود براى ابد زندانى شده است . از اين رو ، حضرت سجاد عليه السلام عرض مى كند : خدايا ! مرا از اسارت گناه رهايى بخش و بار سنگين غل و زنجير معصيت را از دوشم بردار .
امام عليه السلام اين خطر را آن چنان هلاك كننده مى داند كه حاضر است بهاى بسيار سنگينى براى جبران آن بپردازد و بدين لحاظ عرض مى كند : «خدايا ! اگر من آن قدر گريه كنم كه مژگانم بريزد و آن قدر فرياد بزنم كه صدايم قطع شود و بر پا بايستم تا پاهايم ورم كند و ... باز هم شايستگى عفو تو را نخواهم داشت .» البته مى دانيم گفته هاى امام معصوم از هر گونه لفاظى و مبالغه و – نعوذ بالله – دروغ يا سخن عاطفى و احساسى تهى است و عين حقيقت است و امام سجاد عليه السلام با اين بيان ، خطر غيرقابل جبران آلودگى به گناهان را به امت اسلامى گوشزد مى كند .
راستى ، رهبران ما بايد با چه زبانى حرف بزنند تا از خواب غفلت بيدار شويم ؟ مگر نه آن است كه رهبران ما معصوم و از گونه خطا مبرا و از حقايق عوالم هستى و آينده ى پس از مرگ آگاه هستند ؟! آيا به وقوع خطرهايى كه بر سر راه انسان كمين كرده اند ، ايمان نداريم ؟ و در صورت گرفتارى ، چه راهى براى نجات از اين گرداب سخت انديشيده ايم ؟
امام سجاد عليه السلام مى فرمايد : «اگر تمام عمر به خاك افتم و با فرياد زدن پيوسته ، صدايم قطع شود و هماره آب خاكسترآلود ، خوراكم باشد ، لياقت سر بلند كردن را نخواهم داشت .» حال آيا به راستى مى توان با چنين آينده ى محتملى شوخى كرد ؟ آيا مى توان آن را ناديده گرفت ؟ اميرمؤمنان در دعاى كميل مى فرمايد :
و هذا ما لا تقوم له السماوات و الأرض ؛
آسمان ها و زمين را در برابر عذاب قيامت توان پايدارى نيست .
آيا همه ى اين تعبيرها مبالغه است ؟ آيا امام معصوم ، امت خود را از مفاهيم غير واقعى مى ترساند ؟ آيا تمامى آيات كريمه ى قرآن كه درباره ى اهل گناه و خطاكاران و چگونگى كيفر ايشان آمده ، بيانات مسامحى است ؟
هرگز چنين نيست ، اين ماييم كه در خوش خيالى و خواب حيوانى مدهوشيم .
ديدى آن قهقهه ى كبك خرامان حافظ
كه ز سر پنجه ى شاهين قضا غافل بود
آرى ، بايد مآل انديش بود . و از هوا و هوس در زندگى چشم پوشيد . و به بندگى راستين خدا روى آورد . اميد آن كه الطاف حضرت ربوبى – جلت عظمته – شامل حال ما گردد كه البته جاى اميد بسيار است ، زيرا جناب حق هم چنان كه در ذات متعالى اش بى نهايت است ، در تمامى صفات جمال و كمالى خود – از جمله رأفت و رحمت و مغفرت – نيز بى منتها است .
عفو الهى بكند كار خويش
مژده ى رحمت برساند سروش
عفو خدا بيشتر از جرم ما است
نكته ى سر بسته چه گويى ، خموش !
گر چه وصالش نه به كوشش دهند
آن قدر اى دل كه توانى بكوش
رندى حافظ نه گناهى است صعب
با كرم پادشه عيب پوش
اللهم و هذه رقبتى قد أرقتها الذنوب ، فصل على محمد و آله ، و أعتقها بعفوك ، و هذا ظهرى قد أثقلته الخطايا ، فصل على محمد و آله ، و خفف عنه بمنك ، يا الهى ، لو بكيت اليك حتى تسقط أشفار عينى ، و انتحبت حتى ينقطع صوتى ، و قمت لك حتى تتنشر قدماى ، و ركعت لك حتى ينخلع صلبى ، و سجدت لك حتى تتفقأ حدقتاى ، و أكلت تراب الأرض طول عمرى ، و شربت ماء الرماد آخر دهرى ، و ذكرتك فى خلال ذلك حتى يكل لسانى ، ثم لم أرفع طرفى الى آفاق السماء استحياء منك ، ما استوجبت بذلك محو سيئة واحدة من سيئاتى ؛
خداوندا ! گناهان گردنم را در بند كرده اند ، پس بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به عفو خود آزادش گردان و گناهان بسيار بر دوشم سنگينى مى كنند ، پس بر حضرت محمد و دودمان او درود فرست و به فضل خود پشتم را سبك بار گردان . معبود من ! اگر آن قدر بگريم كه مژگانم بريزد و آن قدر فرياد زنم تا صدايم قطع شود و آن قدر در محضرت بايستم تا پاهايم متورم گردد و آن چنان برايت ركوع كنم كه كمرم بشكند و آن قدر سجده كنم كه ديدگانم از حدقه برون شود و در تمام عمرم خوراكم خاك و نوشيدنى ام آب خاكستر باشد و پيوسته تا زبان از كار بايستد تو را بخوانم و از شرم محضرت چشم به سوى آسمان بر ندارم ، هرگز شايسته زدودن يكى از گناهانم نخواهم بود .
بخشش گناهان با فضل خدا
در اين جا امام معصوم عليه السلام از خدا طلب بخشش مى كند و عرض مى كند كه گناه چنان بر من مسلط و آزادى را از من سلب كرده است ، كه در بند آن قرار گرفته ام .
آرى ، كسى كه اين سخن ، بيان حال او است ، به تمرد و طغيان خو كرده و پيوسته به نفس اماره اجازه سرپيچى مى دهد و نمى داند كه همين نفس اماره به حيوان سركشى مبدل خواهد شد كه از سوار خود سلب اختيار كرده و او را بدون مقصد به اين سو و آن سو خواهد برد و به صخره ها خواهد كوفت ، تا سرانجام عمرش در اين كشمكش سپرى شود و در آخرت به پى آمد آن گرفتار شود .
حقيقت حال هواپرستان كه نه نصحيت پذيراند و نه طالب صلاح ، جز اين نيست . اينان پيوسته از حقيقت جويى گريزان اند ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :
(و اذا ذكر الله وحده اشمأزت قلوب الذين لا يؤمنون بالآخرة)
و چون خداوند متعال به يكتايى ياد شود ، دل هاى معاد ناباوران از تنفر لبريز مى گردد .
نيز حضرت نوح عليه السلام از امت خد به درگاه الهى چنين شكوه نموده و عرض مى كند :
(و انى كلما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا أصابعهم فى آذانهم و استغشوا ثيابهم و أصروا و استكبروا استكبارا)؛
و من هر چه ايشان را به سوى تو خواندم ، تا بيامرزيشان ، انگشتان خويش بر گوش ها نهادند و جامه بر سر كشيدند و بر لجاجت خود پاى فشردند و سخت تكبر ورزيدند .
انسان در اثر رفتار و كردارهاى ناهنجار گاهى آن چنان استعداد پذيرش را از دست مى دهد كه ديگر هيچ عامل رشد و هدايت در وى كارگر نمى افتد ؛ همانند مريضى كه عفونت تمام وجود او را فرا گرفته و ديگر از طبيب و طبابت و دارو ، كارى ساخته نيست و همه چيز در او تأثير ندارد و تنها راه ، آن است كه خود را تسليم مرگ كند . سركشى ، رذيلت را ملكه ى راسخ نفس فرد مى كند و به انسان صورت كريهى مى بخشد كه حتى پيامبر اولوالعزم خدا هم نمى تواند وى را نجات بخشد . اين ، بدان جهت است كه او در بند ناگسستنى شهوت و گناه خود براى ابد زندانى شده است . از اين رو ، حضرت سجاد عليه السلام عرض مى كند : خدايا ! مرا از اسارت گناه رهايى بخش و بار سنگين غل و زنجير معصيت را از دوشم بردار .
امام عليه السلام اين خطر را آن چنان هلاك كننده مى داند كه حاضر است بهاى بسيار سنگينى براى جبران آن بپردازد و بدين لحاظ عرض مى كند : «خدايا ! اگر من آن قدر گريه كنم كه مژگانم بريزد و آن قدر فرياد بزنم كه صدايم قطع شود و بر پا بايستم تا پاهايم ورم كند و ... باز هم شايستگى عفو تو را نخواهم داشت .» البته مى دانيم گفته هاى امام معصوم از هر گونه لفاظى و مبالغه و – نعوذ بالله – دروغ يا سخن عاطفى و احساسى تهى است و عين حقيقت است و امام سجاد عليه السلام با اين بيان ، خطر غيرقابل جبران آلودگى به گناهان را به امت اسلامى گوشزد مى كند .
راستى ، رهبران ما بايد با چه زبانى حرف بزنند تا از خواب غفلت بيدار شويم ؟ مگر نه آن است كه رهبران ما معصوم و از گونه خطا مبرا و از حقايق عوالم هستى و آينده ى پس از مرگ آگاه هستند ؟! آيا به وقوع خطرهايى كه بر سر راه انسان كمين كرده اند ، ايمان نداريم ؟ و در صورت گرفتارى ، چه راهى براى نجات از اين گرداب سخت انديشيده ايم ؟
امام سجاد عليه السلام مى فرمايد : «اگر تمام عمر به خاك افتم و با فرياد زدن پيوسته ، صدايم قطع شود و هماره آب خاكسترآلود ، خوراكم باشد ، لياقت سر بلند كردن را نخواهم داشت .» حال آيا به راستى مى توان با چنين آينده ى محتملى شوخى كرد ؟ آيا مى توان آن را ناديده گرفت ؟ اميرمؤمنان در دعاى كميل مى فرمايد :
و هذا ما لا تقوم له السماوات و الأرض ؛
آسمان ها و زمين را در برابر عذاب قيامت توان پايدارى نيست .
آيا همه ى اين تعبيرها مبالغه است ؟ آيا امام معصوم ، امت خود را از مفاهيم غير واقعى مى ترساند ؟ آيا تمامى آيات كريمه ى قرآن كه درباره ى اهل گناه و خطاكاران و چگونگى كيفر ايشان آمده ، بيانات مسامحى است ؟
هرگز چنين نيست ، اين ماييم كه در خوش خيالى و خواب حيوانى مدهوشيم .
ديدى آن قهقهه ى كبك خرامان حافظ
كه ز سر پنجه ى شاهين قضا غافل بود
آرى ، بايد مآل انديش بود . و از هوا و هوس در زندگى چشم پوشيد . و به بندگى راستين خدا روى آورد . اميد آن كه الطاف حضرت ربوبى – جلت عظمته – شامل حال ما گردد كه البته جاى اميد بسيار است ، زيرا جناب حق هم چنان كه در ذات متعالى اش بى نهايت است ، در تمامى صفات جمال و كمالى خود – از جمله رأفت و رحمت و مغفرت – نيز بى منتها است .
عفو الهى بكند كار خويش
مژده ى رحمت برساند سروش
عفو خدا بيشتر از جرم ما است
نكته ى سر بسته چه گويى ، خموش !
گر چه وصالش نه به كوشش دهند
آن قدر اى دل كه توانى بكوش
رندى حافظ نه گناهى است صعب
با كرم پادشه عيب پوش
و ان كنت تغفر لى حين أستوجب مغفرتك ، و تعفو عنى حين أستحق عفوك ، فان ذلك غير واجب لى باستحقاق ، و لا أنا أهل له باستيجاب ، اذ كان جزآئى منك فى أول ما عصيتك النار ، فان تعذبنى فأنت غير ظالم لى ؛
و اگر تو مرا شايسته ى بخشودن بدانى و ببخشايى ، يا سزاوار عفوم دانى و درگذرى ، نه چنين است كه من مستحق اين شايسته انگارى و بخشودگى ام . چون نخستين بار كه جرأت خلاف فرمان را از من ديدى ، جزاى من – همان وقت – جهنم بوده است ، پس اگر هم اكنون مرا عذاب كنى ، هرگز بر من ستم نرانده اى.
عدم استناد عفو الهى به استحقاق بنده
خداوند متعال در نظام بنده پرورى خود ، سياست خاصى را بر حسب مراتب وجودى بندگان اعمال مى كند كه گذشته از جنبه ى فضل و كرم ، در رشد و تعالى بندگان تأثيرى جدى دارد .
توضيح آن كه، اگر چه ذات گناه سبب عذاب است ؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:
(و من يعص الله و رسوله و يتعد حدوده يدخله نارا خالد فيها و له عذاب مهين)؛ و هر كس از خدا و رسولش سرپيچى كند و از مرزهاى الهى تجاوز كند ، خداوند او را جاودانه در آتش مى اندازد و عذابى خواركننده در انتظار وى خواهد بود.
ولى عفو و مغفرت جناب حق مهر و داغ استحقاق عذاب را از چهره ى جان آنان مى زدايد . اصولا خداوند سبحان پيوسته راه انسان ها را به سوى هدف آفرينش هموارتر مى كند ، چه غرض از خلقت ، تكامل انسان ها است ، نه آن كه انسان را بيافريند و هر كس كه تخلف و نافرمانى كند ، حتما مستوجب عقوبت گردد و خداوند در عقوبت وى شتاب روا دارد ، چرا كه اين روش با غرض حكيمانه ى دستگاه الهى متناسب نيست ؛ چنان كه در فراز نهم نيز مفاد آيه ى يازدهم سوره يونس را ياد كرديم .
بنابراين ، آن چه مطلوب حضرت حق است ، رسيدن آدمى به مقصد اعلاى آفرينش است ، تا انسان با تمام ضعف و ناتوانى و نيز دشمنى شيطان و نقش مخرب نفس اماره ، گاهى كندتر و گاهى شديدتر به جوار قرب الهى برسد .
از اين رو ، همواره در ناموس تكوين و منطق تشريع و نظام كيفرى ، اين عفو است كه حكم مى راند ، مگر آن كه گستاخى از حد بگذرد .
بر اين اساس ، بخشش و عفو الهى ، در پرتو الطاف حق شكل مى گيرد و گرنه بندگان فاقد استحقاق اند ، زيرا بنده با نخستين گناهى كه مرتكب مى شود ، مستحق عقوبت و آتش مى گردد ، پس اگر از سوى بنده استحقاقى وجود دارد ، همانا استحقاق عقاب است . بنابراين ، هرگز نمى توان عفو خداوندى را به استحقاق بنده مستند ساخت ، بلكه به عنصرى از ناحيه ى آن كريم خطاپوش مستند مى گردد ، كه همان الطاف خاص و مغفرت عام سبحانى است .
كوتاه سخن آن كه : اگر خداوند متعال با اولين تخلف ، بر بندگان سخت بگيرد ، ظلم بر بنده نخواهد بود ، زيرا طبع گناه همين است ؛ آتشى است كه خود برافروخته است و دودى است كه از همين آتش برمى خيزد :
طبقات جحيم را ديدم
طبقاتش تمام گرديدم
خبر از هيزم و زغال نبود
چيزى از بهر اشتعال نبود
هيچ كس آتشى نمى افروخت
ز آتش خويش هر كس مى سوخت
لزوم استفاده از رحمت حق در راه تكامل روز افزون
توجه به اين نكته نيز ضرورى است كه دل خوشى افراطى و بى جاى بندگان به لطف الهى سخت خطرخيز است ، چرا كه آدمى را به تسويف و پشت هم اندازى توبه گرفتار مى سازد و فرصت بسيار مغتنم را تباه مى گرداند و اين استفاده ى نادرست ، مانع رشد و تكامل انسانى و موجب شرمندگى و سرافكندگى هميشگى مى گردد كه فشار خرد كننده ى حسرت ناشى از آن در روز حشر ، براى هيچ كس قابل تحمل نيست .
بنابراين ، اگر چه با لطف حضرت حق صدها دفتر سياه از غبار گناه شسته مى شود ، ولى نبايد كار بنده به جايى برسد كه خود با قلم عمل در پايان دفتر عمر رسما بنويسد كه نمى خواهم كسى در نوشته هايم تصرف كند !
بر اين اساس ، تلاش آدمى بايد در اين مسير باشد كه از رحمت واسعه ى خداوند كريم در راه تكامل روز افزون و برون رفت از دائره ى طبيعت بهره جويد و بداند كه مسير چنان دراز است كه اگر در تمامى عمر لحظه اى به فراغت نگذراند و قائم الليل و صائم النهار باشد و در سراسر عمر بر اين تصميم پايدارى ورزد و همواره سوز درون در جگر و اشك داغ بر گونه داشته باشد ، هنوز در پيمودن اين طريق ، گام بلندى برنداشته است ؛ چنان كه اميرمؤمنان عليه السلام به همين نكته اشاره فرموده است :
فو الله لو حننتم حنين الوله العجال و دعوتم بهديل الحمام و جأرتم جؤار متبتلى الرهبان و خرجتم الى الله من الأموال و الأولاد التماس القربة اليه فى ارتفاع درجة عنده أو غفران سيئة أحصتها كتبه و حفظتها رسله ، لكان قليلا فيما أرجو لكم من ثوابه و أخاف عليكم من عقابه ؛
به خدا سوگند ، اگر همانند شترانى كه فرزند خود را گم كرده اند ناله كنيد و همانند كبوتران نالان شويد وچون راهبان و زاهدان بريده ازدنيا فرياد بزنيد و از مال و فرزندان در راه خدا ، بگذريد ، تا يك درجه از درجات قرب الهى را دريافت كنيد و يك سيئه كه كاتبان و فرستادگان خداوند متعال ثبت كرده اند ، از شما بخشوده شود ، نسبت به ثوابى كه من اميد آن را براى شما دارم يا عقابى كه من از آن بر شما ترسانم ، بسيار اندك خواهد بود .
الهى ، فاذ قد تغمدتنى بسترك فلم تفضحنى ، و تأنيتنى بكرمك فلم تعاجلنى ، و حلمت عنى بتفضلك فلم تغير نعمتك على ، و لم تكدر معروفك عندى ، فارحم طول تضرعى و شدة مسكنتى ، و سوء موقفى ؛
اى معبود من ! اكنون كه من (سيه روى) را در پس پرده ى خطاپوشت پنهان ساختى و رسوايم نكردى و به كرم خود در عقوبتم درنگ روا داشتى و شتاب نكردى و به فضل و رحمتت با من صبورى كردى و زلال هميشه جارى و دير آشناى احسانت را تيره نساختى ، پس بر زارى دير پاى و اوج درماندگى و جايگاه ناپسندم رحمت آر .
سر عدم شتاب خدا در مجازات گناه كاران و سلب نعمت ها
طبيعت جهانى كه در آن زندگى مى كنيم بر حركت و تدريجى مبتنى است و هيچ پديده اى در بستر اين نظام به طور دفعى تحق نمى يابد و اگر گاهى امرى به صورت ناگهانى تحقق مى يابد ، در واقع مقدمات طبيعى آن از مدت ها پيش فراهم بوده و ما خبر نداشته ايم و اكنون فقط قسمت پايان اين زنجيره و دگرگونى دفعى را ديده ايم .
خداوند سبحان بر پايه ى اين نظام قانون مند تدريجى ، تمهيدات ويژه اى براى تربيت گام به گام انسان منظور داشته است و از آن جا كه رسيدن به نقطه ى كمال ، هرگز به طور دفعى صورت نمى پذيرد ، لذا هرگز در مجازات كردن بندگان شتاب نمى كند ، زيرا بسا فردى در ايام جوانى پى در پى با بى باكى دست به كار ناهنجارى بزند ، ولى پس از مدتى در وضع خود تجديد نظر كرده و به تدريج روى به صلاح كند و عاقبت كارش به وضع متناسب يك انسان تربيت شده مبدل گردد . نيز چه بسا انسانى كه عمرى به عصيان گرى اشتغال داشته است ، ولى يك دفعه بر اثر آگاهى حاصل از عنايت الهى ، دچار انقلاب درونى گردد و مسير خود را عوض كند ؛ چنان كه گاهى پيش آمدهاى ناگوار مانند : فقر ، بيمارى يا تسلط دشمن قوى موجب مى شود كه فرد به ناچار به خداى خود متوسل شود و با دل شكستگى از كردار سابق خود ، توبه كند . نيز گاهى رفتن به مشاهده مشرفه يا ملاقات با علما و اهل دل يا شنيدن حكايت ها و كرامت ها يا مطالعه ى كتاب هاى اخلاق موجب برگشت و توبه مى شود .
از اين رو ، حكمت حضرت رب العالمين به ضميمه ى رحمت و بنده پرورى او ، مانع از آن مى شود كه در پس گرفتن نعمت هاى خود شتاب كند و او را به جزاى اعمالش دچار سازد ، اگر چه ممكن است اين تأخير و تقدير خود موجب طغيان بيشتر و به فعليت درآمدن شقاوت بالقوه در افراد شقى و شرور گردد ، ولى به هر حال حكمت الهى سرعت در انتقام را بر نمى تابد ، بلكه سنت الهى بر اين قرار گرفته است كه طبيعت اين عالم ، ماهيات را در رحم خود چونان جنينى بپروراند و جملگى از رحم همين طبيعت ارتزاق كنند و هر يك به طرف هدف متناسب با خود روان شود و در اين ميان اگر حركت انسان با هدايت پيامبران و اوليا در صراط مستقيم واقع گردد ، به مقام صالحان و مقربان منتهى گردد و اگر حركت وى در راه شياطين واقع شود ، به سقوط در وادى گمراهى و شقاوت پايان پذيرد .
اللهم صل على محمد و آله ، و قنى من المعاصى ، و استعملنى بالطاعة ، و ارزقنى حسن الانابة ، و طهرنى بالتوبة ، و أيدنى بالعصمة ، و استصلحنى بالعافية ، ، و أذقنى حلاوة المغفرة ، و اجعلنى طليق عفوك ، و عتيق رحمتك ، و اكتب لى أمانا من سخطك ، و بشرنى بذلك فى العاجل دون الآجل ، بشرى أعرفها ، و عرفنى فيه علامة أتبينها ، ان ذلك لا يضيق عليك فى وسعك ، و لا يتكأدك فى قدرتك، و لا يتصعدك فى أناتك ، و لا يؤودك فى جزيل هباتك التى دلت عليها آياتك ، انك تفعل ما تشاء ، و تحكم ما تريد ، انك على كل شى ء قدير ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از گناهان نگاه دار و بر اطاعت خود بگمار و بازگشت از گناه را به بهترين وجه نصيبم گردان و با آب توبه پاكم ساز و با حفظ و مصونيت بخشى خود تأييدم فرما و عافيت و سلامت ، از اهل صلاح و سدادم قرار ده و شيرينى مغفرت را به من بچشان و مرا رها شده ى عفو و آزاد شده ى رحمتت قرار ده و خط امانى برايم بنگار تا از غضبت مصون باشم و نويدت را در همين دنيا – نه آخرت – به من برسان ؛ نويدى كه آن را بشناسم و برايم نشانه ى قابل فهمى در آن تعبيه كن تا به درستى آن را بشناسم . اينها كه مى خواهم براى تو مشكل نيست و با وجود قدرت غيرمتناهى تو ، هرگز تو را خسته نمى كند و از حوصله ى حلم تو بيرون نيست و عطاياى فراوان كه با نشان هاى بسيار ظاهر مى شود براى تو خستگى نمى آورد ؛ كه تو هر چه اراده فرمايى ، مى كنى و به هر چه بخواهى فرمان مى دهى ، چرا كه بر همه چيز توانايى .
نكته هاى متنوع فراز پايانى دعاى شانزدهم
1. نيكو انابه و توبه را بايد از خداوند متعال درخواست كرد .
2. گناه ، چرك و آلودگى و توبه ، پاكيزگى از آن است .
3. بايد از خداوند سبحان اصلاح تدريجى را طلب كرد ، چرا كه امام عليه السلام كلمه ى «استصلاح» را در اين قسمت به كار برده است كه در معنا با «اصلاح» فرق دارد و نوعى برون رفت آرام و تدريجى به سوى صلاح را گويند ؛ چنان كه تفاوت «اخراج» و «استخراج» در اين است كه اخراج به صورت دفعى و شديد واقع مى شود، ولى استخراج ، به تدريج به دست آوردن و آرام عمل كردن است و اين به دليل آن است كه گاهى اصلاح سريع نفس خطرناك مى باشد و ممكن است به مرگ بينجامد و هم از اين رو است كه دستورهاى اساتيد فن اخلاق و معارف ، معمولا بسيار ملايم و تدريجى است و هيچ گاه از شاگرد خود توقع ندارند كه مثلا يك روزه صفت پسنديده ى عدالت را در خود ايجاد كنند .
4. مقصود از «عافيت» در اين فراز ، عافيت از گناه و پيدايش اطاعت است كه مراد از آن اصلاح امور نفسانى است . اگر چه با عام بودن معناى عافيت نيز منافات ندارد ، ولى قرائن قبل و بعد آن شايد همان معناى اول را تأييد كند كه مقصود رهايى از گناهان و توفيق بر اطاعت است .
5. بايد از خداوند متعال خواست كه ما را به دريافت بشارت آمرزش و امان در همين دنيا مفتخر سازد و اين نويد را به آخرت موكول نفرمايد ، زيرا :
الف) دريافت اما نامه ى آخرت در اين دنيا ، تنها براى كسى ميسور است كه از آب و خاك اين عالم رهايى يافته و داراى تجرد برزخى و يا احيانا تجرد عقلانى و مصداق فرمايش حضرت امير عليه السلام گردد كه فرمود : «در ايام فترت و رويگردانى مردمان از خداوند ، خداى سبحان را بندگانى است كه با ايشان در نهان نجوا دارد و پيوسته به انديشه ى ايشان الهام مى كند و آنان را هدايت مى فرمايد.» و آيه ى : (لهم البشرى فى الحياة الدنيا) به ايشان اشارت دارد.
ب) اين بشارت، آرامش خاطر در زندگى دنيا را براى ايشان به ارمغان مى آورد.
ج) كرامت فوق العاده اى است كه موجب مى شود انسان با ساختار قيامت و عوالم ديگر آشنا شده و به راحتى آماده ى سفر به آخرت گردد .
از خداى منان درخواست مى كنيم كه اين كرامت عظيم را به همه ى ما مرحمت فرمايد ، بحق محمد و آله .
اللهم صل على محمد و آله ، و قنى من المعاصى ، و استعملنى بالطاعة ، و ارزقنى حسن الانابة ، و طهرنى بالتوبة ، و أيدنى بالعصمة ، و استصلحنى بالعافية ، ، و أذقنى حلاوة المغفرة ، و اجعلنى طليق عفوك ، و عتيق رحمتك ، و اكتب لى أمانا من سخطك ، و بشرنى بذلك فى العاجل دون الآجل ، بشرى أعرفها ، و عرفنى فيه علامة أتبينها ، ان ذلك لا يضيق عليك فى وسعك ، و لا يتكأدك فى قدرتك، و لا يتصعدك فى أناتك ، و لا يؤودك فى جزيل هباتك التى دلت عليها آياتك ، انك تفعل ما تشاء ، و تحكم ما تريد ، انك على كل شى ء قدير ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از گناهان نگاه دار و بر اطاعت خود بگمار و بازگشت از گناه را به بهترين وجه نصيبم گردان و با آب توبه پاكم ساز و با حفظ و مصونيت بخشى خود تأييدم فرما و عافيت و سلامت ، از اهل صلاح و سدادم قرار ده و شيرينى مغفرت را به من بچشان و مرا رها شده ى عفو و آزاد شده ى رحمتت قرار ده و خط امانى برايم بنگار تا از غضبت مصون باشم و نويدت را در همين دنيا – نه آخرت – به من برسان ؛ نويدى كه آن را بشناسم و برايم نشانه ى قابل فهمى در آن تعبيه كن تا به درستى آن را بشناسم . اينها كه مى خواهم براى تو مشكل نيست و با وجود قدرت غيرمتناهى تو ، هرگز تو را خسته نمى كند و از حوصله ى حلم تو بيرون نيست و عطاياى فراوان كه با نشان هاى بسيار ظاهر مى شود براى تو خستگى نمى آورد ؛ كه تو هر چه اراده فرمايى ، مى كنى و به هر چه بخواهى فرمان مى دهى ، چرا كه بر همه چيز توانايى .
نكته هاى متنوع فراز پايانى دعاى شانزدهم
1. نيكو انابه و توبه را بايد از خداوند متعال درخواست كرد .
2. گناه ، چرك و آلودگى و توبه ، پاكيزگى از آن است .
3. بايد از خداوند سبحان اصلاح تدريجى را طلب كرد ، چرا كه امام عليه السلام كلمه ى «استصلاح» را در اين قسمت به كار برده است كه در معنا با «اصلاح» فرق دارد و نوعى برون رفت آرام و تدريجى به سوى صلاح را گويند ؛ چنان كه تفاوت «اخراج» و «استخراج» در اين است كه اخراج به صورت دفعى و شديد واقع مى شود، ولى استخراج ، به تدريج به دست آوردن و آرام عمل كردن است و اين به دليل آن است كه گاهى اصلاح سريع نفس خطرناك مى باشد و ممكن است به مرگ بينجامد و هم از اين رو است كه دستورهاى اساتيد فن اخلاق و معارف ، معمولا بسيار ملايم و تدريجى است و هيچ گاه از شاگرد خود توقع ندارند كه مثلا يك روزه صفت پسنديده ى عدالت را در خود ايجاد كنند .
4. مقصود از «عافيت» در اين فراز ، عافيت از گناه و پيدايش اطاعت است كه مراد از آن اصلاح امور نفسانى است . اگر چه با عام بودن معناى عافيت نيز منافات ندارد ، ولى قرائن قبل و بعد آن شايد همان معناى اول را تأييد كند كه مقصود رهايى از گناهان و توفيق بر اطاعت است .
5. بايد از خداوند متعال خواست كه ما را به دريافت بشارت آمرزش و امان در همين دنيا مفتخر سازد و اين نويد را به آخرت موكول نفرمايد ، زيرا :
الف) دريافت اما نامه ى آخرت در اين دنيا ، تنها براى كسى ميسور است كه از آب و خاك اين عالم رهايى يافته و داراى تجرد برزخى و يا احيانا تجرد عقلانى و مصداق فرمايش حضرت امير عليه السلام گردد كه فرمود : «در ايام فترت و رويگردانى مردمان از خداوند ، خداى سبحان را بندگانى است كه با ايشان در نهان نجوا دارد و پيوسته به انديشه ى ايشان الهام مى كند و آنان را هدايت مى فرمايد.» و آيه ى : (لهم البشرى فى الحياة الدنيا) به ايشان اشارت دارد.
ب) اين بشارت، آرامش خاطر در زندگى دنيا را براى ايشان به ارمغان مى آورد.
ج) كرامت فوق العاده اى است كه موجب مى شود انسان با ساختار قيامت و عوالم ديگر آشنا شده و به راحتى آماده ى سفر به آخرت گردد .
از خداى منان درخواست مى كنيم كه اين كرامت عظيم را به همه ى ما مرحمت فرمايد ، بحق محمد و آله .
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
طلب عفو و آمرزش از درگاه خداوند
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
