اللهم الى مغفرتك وفدت ، و الى عفوك قصدت ، و الى تجاوزك اشتقت ، و بفضلك وثقت ، و ليس عندى ما يوجب لى مغفرتك ، و لا فى عملى ما أستحق به عفوك ، و ما لى بعد أن حكمت على نفسى الا فضلك ، فصل على محمد و آله ، و تفضل على ؛
خدايا ! به مغفرت و عفو تو روى آورده ام و به گذشت تو مشتاق و به فضل تو اميدوارم و هيچ چيز كه مرا لايق مغفرت تو يا مستحق عفو تو گرداند ، در من و اعمالم نيست ، بلكه پس از وارسى خود ، جز فضل تو هيچ چيز مايه ى اميد نمى بينم ، پس بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و بر من تفضل فرما .
تجلى اوج عظمت حق در نفس امام عليه السلام
در اين فراز شاهد تجلى اوج عظمت خداوند سبحان در نفس مقدس حضرت سيدالساجدين عليه السلام هستيم . اين اشراق آن چنان است كه امام در هيچ يك از مراحل هستى ، خود را نديده انگاشته است ، بلكه هر چه فضل و كمال و نعمت و معرفت و آگاهى است ، همگى را از الطاف حضرت خداوندى – جل جلاله – به شمار آورده است ؛ تا آن جا كه خود را به هيچ وجه مستحق جزا حتى عفو و مغفرت نمى بيند و با ديد توحيدى ناب خود ، آن چه را كه در دست دارد ، جز به فضل حضرت رب منتسب نمى داند .
بر پايه ى اين نگرش ، توفيق بندگى و پيدايش معرفت و زايش تقوا و بالندگى خضوع و عبوديت همگى از الطافى است كه شكر و سپاس از آنها خود ، شكر و سپاس ديگرى را طلب مى كند .
راه شناخت حضرت حق و توانايى افراد
معرفتى كه از شناخت حقيقت هستى سرچشمه گرفته است ، براى هيچ كس جز نوادر دستگاه خلقت – كه نبى اكرم و اهل بيت عليهم السلام و پس از آنان انبيا عليهم السلام هستند – به دست نمى آيد و البته اين شناخت از سنخ شناختى است كه خداوند متعال به حضرت ابراهيم عليه السلام عنايت فرموده است ؛ آن جا كه مى فرمايد :
(و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الأرض) ؛
ما به ابراهيم ملكوت زمين و آسمان را نمايانديم .
اين ارايه كه شناساندن ملكوت موجودات است نه از قبيل شناخت هاى علم حصولى ، بلكه از سنخ علم حضورى مى باشد كه در اثر عروج روح و خروج از نظام جسمانيت و حركت به فراسوى اين عالم و حشر با ملائكه ى كروبين و بلكه در مظهر اسم اعظم خدا بودن عالم حاصل مى گردد و روشن است كه از راه مطالعه و كتاب يا از راه فكر و بحث نمى توان به چنين معرفتى رسيد ، بلكه اين علم ، موهوبى و به بيان ديگر تفضل ويژه اى است كه از طرف حضرت ربوبى افاضه مى شود و كسى جز خدا از چگونگى اين آگاهى ، انواع آن ، روابط اين انواع و حقيقت آنها آگاه نيست مگر آن كه خود او به كسى ياد دهد .
البته برخى از علماى كامل و شاگردان مكتب الهى به بعضى از اين مراتب رسيده اند و اين پس از گذراندن دوران طولانى از آموزش علوم رسمى متعدد و گسترده ، همراه با خلوص نيست و طهارت و پاكى جان بوده است كه زمينه ى آگاهى شهودى را پيدا كرده و بدان پايه رسيده اند كه لسان الغيب ، زبان حال ايشان را اين گونه باز مى گويد :
ساكنان حرم سر عفاف ملكوت
با من راه نشين باده ى مستانه زدند
البته گاهى بعضى از افراد درس ناخوانده نيز به بخشى از كمالات نايل مى شوند ، ولى اگر ايشان نيز بهره اى از علوم رسمى الهى و توحيدى مى داشتند ، به اسرار عظيم ترى دست مى يافتند و از سير كامل ترى برخوردار مى شدند .
نقل است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در دعاهاى خود از خداوند متعال درخواست مى فرمود : «أللهم أرنى الأشياء كما هى» ؛ يعنى حضرت درخواست علم حضورى به حقيقت موجودات را داشتند ، زيرا علم حصولى ، همگانى بوده و با مفاهيم سر و كار دارد ، ولى حقايق عالم را – آن چنان كه هستند – طورى ديگر بايد شناخت و ابزار شناخت آن ، قلب و قواى باطنى است كه در پيوند قوا با خداوند متعال قرار مى گيرد . البته مقدمات بسيارى لازم است كه بايد براى آماده سازى قلب و تطهير و تزكيه ى آن ، از پيش فراهم گردد .
خاستگاه معرفتى و آموزه هاى توحيدى در كلام امام سجاد عليه السلام
امام عليه السلام در اين فراز چهار آموزه ى مثبت را مطرح نموده اند : روى كرد به مغفرت ، توجه به عفو ، اشتياق به گذشت از گناه و سرانجام اطمينان به فضل الهى و در پى آن ، دو درخواست سلبى را – كه علت تأكيد براى درخواست هاى قبل به شمار مى روند – عنوان كرده و مى فرمايد : اين كه مى گويم به عفو و فضل حضرتت پناه مى آورم به دليل آن است كه نزد من چيزى كه موجب مغفرت و گذشت باشد وجود ندارد و باز وقتى خود را وارسى مى كنم ، هر چه مى يابم ، فضل تو است نه استحقاق من .
خاستگاه تمامى اين نكته هاى دقيق معرفتى ، آشنايى با ملكوت عالم است ؛ بدين جهت ، در كلام حضرت ، تمام و كمال ، ستايش ها به مبدأ اصلى معطوف گشته و با ادات استغراق جنس فرموده است : (الحمد لله) . امام خمينى رحمه الله در نامه اى كه به يكى از بستگان خود نگاشته است ، مى فرمايد :
«در : (الحمد لله رب العالمين الرحمن الرحيم) تمامى معارف الهى كه قابل تحمل براى احدى غير از معصومين نيست ، جاى دارد و هيچ نكته ى دقيقى نيست ، مگر آن كه از اين جمله ى كوتاه به دست مى آيد ، زيرا توحيد افعالى كه مترتب بر توحيد ذاتى است ، جامع جميع كمالات و شامل تمامى حقايق هستى است و در اين جمله توحيد افعالى و صفاتى گنجانده شده و بدين ترتيب آيه ى شريفه همه ى حقايق از مبدأ تا معاد را پوشش داده است.»
اللهم و أنطقنى بالهدى ، و ألهمنى التقوى ، و وفقنى للتى هى أزكى ، و استعملنى بما هو أرضى . اللهم اسلك بى الطريقة المثلى ، واجعلنى على ملتك أموت و أحيا ؛
خدايا ! زبانم را به هدايت مردم گويا گردان و تقوا را به قلبم الهام فرما و به نيكوترين كارها موفقم بدار و در پسنديده ترين كارها بگمار . خدايا ! منش و سيره ى مرا در عالى ترين و روشن ترين راه ها قرار ده ؛ آن چنان كه در مسير دين و آيين تو بميرم و زنده گردم .
قدرت بيان و تأثير آن در هدايت مردم
قدرت بيان ، از نعمت هاى بزرگ الهى است كه گاهى قدرت سازندگى و نفوذ آن ، تا سر حد سحر در شنوندگان تصرف مى كند و آنها را در حوزه ى مغناطيس ربايش و طيف خاص خود قرار مى دهد و به اختيار و انتخاب آنان جهت مى دهد ؛ چنان كه در روايت وارده شده است : «ان من البيان لسحرا ؛ برخى از سخنان ، همانند افسون تأثيرگذار هستند.» از اين رو ، امام عليه السلام در عبارت «اللهم و أنطقنى بالهدى.» دو چيز را درخواست نموده است :الف) اوج قدرت بيان ؛
ب) قرار گرفتن قدرت بيان در خدمت هدايت مردم .
البته اين كمال در پيامبر اكرم و اهل بيت گرامى او عليهم السلام در بالاترين حد ممكن ، تحقق يافته است و نظيرى براى آن نمى توان يافت .
درخواست پاك ترين روش
امام ساجدان و پيشواى عابدان عليه السلام در ادامه ، پاكيزه ترين روش و پسنديده ترين رفتار را از خداوند متعال طلب مى كند . درجات «برتر» و «برترين» با يكديگر فاصله ى بسيار دارند و در واقع ، آن چه با واژه ى برتر يا «بهتر» مطرح مى شود ، شامل طيفى است كه مرز معينى ندارد ، ولى فضاى درخواست امام عليه السلام يك درجه ى معين از كرامت و فضيلت است ، آن هم بالاترين درجه و در حد اعجاز .
اين درخواست قطعا به اجابت رسيده است ، زيرا عطاياى خداوند به حضرات معصومان عليهم السلام آن چنان چشم گير است كه حتى دشمنان را به اقرار روا داشته است و آثار به جاى مانده از آن حضرات به خوبى گواه بر اين اين است كه آنان در هر كمال و كرامتى سرآمد هستند ؛ نظير نهج البلاغه و صحيفه ى سجاديه و دعاى عرفه ى سيدالشهدا عليه السلام و زيارت جامعه ى كبيره ى امام هادى عليه السلام و بسيارى از خطبه هاى توحيدى اميرمؤمنان و حضرت امام رضا عليهماالسلام كه در فصاحت و بلاغت ، ممتاز و در دقت و صحت ، در عالى ترين مرتبه قرار دارند و پر محتواترين معانى را در كوتاه ترين جملات به امت ارزانى مى دارند .
اخلاص ، بهترين درجه ى عبوديت
در مقوله ى عبوديت ، درجه ى «بهترين» را بايد به اخلاص از هر شائبه كه نمونه ى آن در حالات مربيان معصوم به خوبى پيدا است ، تعريف كرد . تاريخ برترين مرتبه ى بندگى و عالى ترين مقام قابل وصول را در حيات اين بزرگواران بازشناخته و شاهد بوده است ؛ براى نمونه ، امام سجاد عليه السلام هيچ يك از كمالات خويش را از خود ندانست و فرمود :
و ما لى بعد أن حكمت على نفسى الا فضلك ؛
پس از آن كه تمام وجود را وارسى كردم ، جز فضل تو را نديدم .
در همين فراز نيز ، تقوا را به الهام و عنايت حضرت حق دانسته است و توفيق تقواپيشگان را ناشى از تفضل الهى مى داند .
ثمره ها و نتايج تقوا در آيات قرآن
مرحوم علامه «سيد على خان مدنى» در شرح بسيار شريف خود از بعضى از عارفان نقل فرموده كه نيكى هاى دنيا و آخرت در زير كلمه ى جامعه ى تقوا مندرج است و دوازده مورد را از قرآن كريم برمى شمرد كه بيانگر آثار دنيوى و اخروى متعلق به تقوا است :
1. مدح و ثناى خداى متعال : (و ان تصبروا و تتقوا فان ذلك من عزم الامور ؛ اگر صبر و تقوا ورزيد ، دليل بر نيرومندى اراده ى شما است.)
2. حفظ و حراست : (و ان تصبروا و تتقوا لا يضركم كيدهم شيئا ؛ اگر صبر و تقوا پيشه كنيد ، كيد آنان به شما زيان نمى رساند.)
3. تأييد و نصرت : (ان الله مع الذين اتقوا ؛ خدا با تقواپيشگان است .)
4. نجات از گرفتارى و وسعت روزى : (و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لا يحتسب ؛ هر كس تقوا پيشه كند خدا براى او درى مى گشايد و روزى او را از آن جا كه گمان ندارد ، مى رساند .)
5. صلاح در عمل : (اتقوا الله و قولوا قولا سديدا يصلح لكم أعمالكم ؛ تقوا ورزيد و محكم سخن گوييد ، تا اعمال شما را اصلاح فرمايد.)
6. بخشيدن گناهان : (اتقوا الله ... يغفر لكم ؛ تقوا پيشه كنيد ... تا خدا گناهان شما را بيامرزد .)
7. محبت خدا : (ان الله يحب المتقين ؛ خدا متقين را دوست دارد.)
8. پذيرش اعمال : (انما يتقبل الله من المتقين ؛ خدا از تقواپيشگان قبول مى كند.)
9. بزرگداشت و تكريم : (ان أكرمكم عند الله أتقاكم ؛ آن كه متقى تر است نزد خدا گرامى تر است.)
10. بشارت در دنيا و آخرت : (الذين آمنوا و كانوا يتقون لهم البشرى فى الحياة الدنيا و فى الآخرة ؛ آنان كه ايمان آوردند و تقوا ورزيدند ، بشارت در دنيا
و آخرت نصيب آنان است.)
11. نجات از آتش : (ثم ننجى الذين اتقوا ؛ سپس پرهيزگاران را از آتش نجات مى دهيم .)
12. ورود به بهشت : (أعدت للمتقين ؛ بهشت براى تقواپيشگان آماده شده است.)
درخواست بهترين زندگى و بهترين مرگ
امام سجاد عليه السلام در آخرين قسمت از اين فراز از خداوند متعال زندگى و مردن بر ملت اسلام را درخواست مى كند و پر واضح است كه مردن ، آغاز زندگى حقيقى انسانى است و در آيات و ادعيه بر خوب مردن تأكيد شده است كه پيوسته بايد مورد توجه و عنايت ما نيز قرار گيرد .
اللهم و أنطقنى بالهدى ، و ألهمنى التقوى ، و وفقنى للتى هى أزكى ، و استعملنى بما هو أرضى . اللهم اسلك بى الطريقة المثلى ، واجعلنى على ملتك أموت و أحيا ؛
خدايا ! زبانم را به هدايت مردم گويا گردان و تقوا را به قلبم الهام فرما و به نيكوترين كارها موفقم بدار و در پسنديده ترين كارها بگمار . خدايا ! منش و سيره ى مرا در عالى ترين و روشن ترين راه ها قرار ده ؛ آن چنان كه در مسير دين و آيين تو بميرم و زنده گردم .
قدرت بيان و تأثير آن در هدايت مردم
قدرت بيان ، از نعمت هاى بزرگ الهى است كه گاهى قدرت سازندگى و نفوذ آن ، تا سر حد سحر در شنوندگان تصرف مى كند و آنها را در حوزه ى مغناطيس ربايش و طيف خاص خود قرار مى دهد و به اختيار و انتخاب آنان جهت مى دهد ؛ چنان كه در روايت وارده شده است : «ان من البيان لسحرا ؛ برخى از سخنان ، همانند افسون تأثيرگذار هستند.» از اين رو ، امام عليه السلام در عبارت «اللهم و أنطقنى بالهدى.» دو چيز را درخواست نموده است :الف) اوج قدرت بيان ؛
ب) قرار گرفتن قدرت بيان در خدمت هدايت مردم .
البته اين كمال در پيامبر اكرم و اهل بيت گرامى او عليهم السلام در بالاترين حد ممكن ، تحقق يافته است و نظيرى براى آن نمى توان يافت .
درخواست پاك ترين روش
امام ساجدان و پيشواى عابدان عليه السلام در ادامه ، پاكيزه ترين روش و پسنديده ترين رفتار را از خداوند متعال طلب مى كند . درجات «برتر» و «برترين» با يكديگر فاصله ى بسيار دارند و در واقع ، آن چه با واژه ى برتر يا «بهتر» مطرح مى شود ، شامل طيفى است كه مرز معينى ندارد ، ولى فضاى درخواست امام عليه السلام يك درجه ى معين از كرامت و فضيلت است ، آن هم بالاترين درجه و در حد اعجاز .
اين درخواست قطعا به اجابت رسيده است ، زيرا عطاياى خداوند به حضرات معصومان عليهم السلام آن چنان چشم گير است كه حتى دشمنان را به اقرار روا داشته است و آثار به جاى مانده از آن حضرات به خوبى گواه بر اين اين است كه آنان در هر كمال و كرامتى سرآمد هستند ؛ نظير نهج البلاغه و صحيفه ى سجاديه و دعاى عرفه ى سيدالشهدا عليه السلام و زيارت جامعه ى كبيره ى امام هادى عليه السلام و بسيارى از خطبه هاى توحيدى اميرمؤمنان و حضرت امام رضا عليهماالسلام كه در فصاحت و بلاغت ، ممتاز و در دقت و صحت ، در عالى ترين مرتبه قرار دارند و پر محتواترين معانى را در كوتاه ترين جملات به امت ارزانى مى دارند .
اخلاص ، بهترين درجه ى عبوديت
در مقوله ى عبوديت ، درجه ى «بهترين» را بايد به اخلاص از هر شائبه كه نمونه ى آن در حالات مربيان معصوم به خوبى پيدا است ، تعريف كرد . تاريخ برترين مرتبه ى بندگى و عالى ترين مقام قابل وصول را در حيات اين بزرگواران بازشناخته و شاهد بوده است ؛ براى نمونه ، امام سجاد عليه السلام هيچ يك از كمالات خويش را از خود ندانست و فرمود :
و ما لى بعد أن حكمت على نفسى الا فضلك ؛
پس از آن كه تمام وجود را وارسى كردم ، جز فضل تو را نديدم .
در همين فراز نيز ، تقوا را به الهام و عنايت حضرت حق دانسته است و توفيق تقواپيشگان را ناشى از تفضل الهى مى داند .
ثمره ها و نتايج تقوا در آيات قرآن
مرحوم علامه «سيد على خان مدنى» در شرح بسيار شريف خود از بعضى از عارفان نقل فرموده كه نيكى هاى دنيا و آخرت در زير كلمه ى جامعه ى تقوا مندرج است و دوازده مورد را از قرآن كريم برمى شمرد كه بيانگر آثار دنيوى و اخروى متعلق به تقوا است :
1. مدح و ثناى خداى متعال : (و ان تصبروا و تتقوا فان ذلك من عزم الامور ؛ اگر صبر و تقوا ورزيد ، دليل بر نيرومندى اراده ى شما است.)
2. حفظ و حراست : (و ان تصبروا و تتقوا لا يضركم كيدهم شيئا ؛ اگر صبر و تقوا پيشه كنيد ، كيد آنان به شما زيان نمى رساند.)
3. تأييد و نصرت : (ان الله مع الذين اتقوا ؛ خدا با تقواپيشگان است .)
4. نجات از گرفتارى و وسعت روزى : (و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لا يحتسب ؛ هر كس تقوا پيشه كند خدا براى او درى مى گشايد و روزى او را از آن جا كه گمان ندارد ، مى رساند .)
5. صلاح در عمل : (اتقوا الله و قولوا قولا سديدا يصلح لكم أعمالكم ؛ تقوا ورزيد و محكم سخن گوييد ، تا اعمال شما را اصلاح فرمايد.)
6. بخشيدن گناهان : (اتقوا الله ... يغفر لكم ؛ تقوا پيشه كنيد ... تا خدا گناهان شما را بيامرزد .)
7. محبت خدا : (ان الله يحب المتقين ؛ خدا متقين را دوست دارد.)
8. پذيرش اعمال : (انما يتقبل الله من المتقين ؛ خدا از تقواپيشگان قبول مى كند.)
9. بزرگداشت و تكريم : (ان أكرمكم عند الله أتقاكم ؛ آن كه متقى تر است نزد خدا گرامى تر است.)
10. بشارت در دنيا و آخرت : (الذين آمنوا و كانوا يتقون لهم البشرى فى الحياة الدنيا و فى الآخرة ؛ آنان كه ايمان آوردند و تقوا ورزيدند ، بشارت در دنيا
و آخرت نصيب آنان است.)
11. نجات از آتش : (ثم ننجى الذين اتقوا ؛ سپس پرهيزگاران را از آتش نجات مى دهيم .)
12. ورود به بهشت : (أعدت للمتقين ؛ بهشت براى تقواپيشگان آماده شده است.)
درخواست بهترين زندگى و بهترين مرگ
امام سجاد عليه السلام در آخرين قسمت از اين فراز از خداوند متعال زندگى و مردن بر ملت اسلام را درخواست مى كند و پر واضح است كه مردن ، آغاز زندگى حقيقى انسانى است و در آيات و ادعيه بر خوب مردن تأكيد شده است كه پيوسته بايد مورد توجه و عنايت ما نيز قرار گيرد .
اللهم صل على محمد و آله ، و متعنى بالاقتصاد ، و اجعلنى من أهل السداد ، و من أدلة الرشاد ، و من صالح العباد ، و ارزقنى فوز المعاد ، و سلامة المرصاد ، اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها ، و أبق لنفسى من نفسى ما يصلحها ، فان نفسى هالكة أو تعصمها ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از ميانه روى بهره مند ساز و از بندگان شايسته و راهنمايان به سوى رشد و صالحان و رستگاران در قيامت قرار ده و از وارستگان از كمين گاه رستاخيز مقدر فرما . خدايا ! از خودت برايم بهره اى قرار ده كه مرا خالص سازد و از خودم براى نفسم واعظى مقرر
فرما كه آن را اصلاح كند . به درستى كه جان من در هلاكت است ، مگر آن كه تو نگاهش دارى .
ميانه روى در امور
امام عليه السلام پس از درود بر پيامبر و خاندان او ، از خداوند متعال ميانه روى و اعتدال در همه ى امور را درخواست مى كند . اساسا قرآن امت اسلام را ، امت وسط معرفى نموده و مى فرمايد :
(و كذلك جعلناكم أمة وسطا لتكونوا شهداء على الناس)؛
و شما را اين چنين امت وسط قرار داديم تا گواه بر مردمان باشيد .
افراط و تفريط در همه ى امور را هم محكوم مى كند و غير جايز مى داند و آيه ى شريفه ى : (واقصد فى مشيك) كه ترسيم كننده ى صراط مستقيم است ، نيز به همين معنا است .
برخى تعبير اقتصاد در فرمايش امام عليه السلام را بر معناى مصطلح اين عصر ؛ يعنى افزودگى دخل نسبت به خرج يا تعادل بين دخل و خرج دانسته اند ، ولى بايد توجه داشت كه الفاظ روايات و آيات در معناى شايع در عصر صدور ظهور دارد و مترجم يا مفسر بايد الفاظ را بر همان معنى خاص متداول در عصر صدور حمل نمايد .
استقامت در باورها و تصميم ها
در جمله ى بعد ، امام عليه السلام از خداوند سبحان مى خواهد كه او را از صالحان و وارستگانى قرار دهد كه بن مايه ى ايمانى و عقلانى مستحكمى دارند . اين عبارت امام به كسانى كه در كار ، اعتقاد و تصميم گيرى ها دچار تزلزل اند ، درس قاطعيت و پايدارى مى دهد . اين قسمت از كلام امام سجاد عليه السلام آموزش به كسانى است كه در كار و اعتقاد و تصميم گيرى ها متزلزل بوده و همگام با هر حادثه اى در هر زمانى به رنگ همان زمان و به صبغه ى همان حادثه جلوه مى كنند. و هيچ گونه عقد قلبى نسبت به هيچ چيز در وجود آنان نيست . اين پوچى و بى خاصيتى در اسلام سخت مردود است . امام على عليه السلام نيز چنين افراد متزلزلى را مسلمان واقعى نمى داند و در وصف آنان مى فرمايد :
أتباع كل ناعق يميلون مع كل ريح ؛
به دنبال هر صدا راه مى افتند و با هر باد خم مى شوند .
فرد تربيت يافته در مكتب اسلام ، پيوسته از صلابت در شخصيت ، قاطعيت در تحمل حق ، اعتدال در روش و انعطاف در معاشرت برخودار است و دودلى و شك و در هاله ى ابهام زيستن ، شيوه ى مسلمانان نيست و زندگى را به صورت مجادله گذراندن دست دوستى و مسالمت به سوى هر حزب و نحله اى دراز نمودن زيبنده ى شيعه ى راستين نمى باشد ، بلكه نشانه ى بى مايگى درون تهى بودن است . چنين كسى با حيات طيبه كاملا بيگانه بوده و در پليدى مى زيد و مى ميرد .
درخواست نفس ملهمه و واعظ نفسانى
نكته ى جالب در بخش پايانى اين فراز : «خذ لنفسك من نقفسى ما يخلصها.» آن است كه امام عليه السلام از خداوند متعال مى خواهد كه در جان خود نشانى از حضرت سبحان داشته باشد تا به نور هدايت او مهتدى گردد و آن نگهدارنده ى باطنى، او را از آلودگى ها و ناشايستى ها خالص كند و پاكيزه بدارد و پيوسته از حضرت حق ملهم گردد و در انتخاب خود به سويى روان شود كه خواسته ى خداوند است . از اين مقام به «نفس ملهمه» تعبير مى كنند و بسيارى از اولياى خاص او ، از اين امتياز برخوردارند .
امام سجاد عليه السلام به دنبال اين جمله ، از خداوند متعال درخواست واعظ نفسانى را فرموده است ؛ يعنى قدرت نفسانى ويژه اى كه به صورت خودجوش در اصلاح جان او مؤثر باشد و دل او را از هر گونه شك و ترديد تطهير كرده و به استقامت و قاطعيت وا دارد . وجود اين واعظ نفسى از آن روى مهم است كه گاهى بايستگى دستورها براى فردى روشن است ، ولى نفس اماره ى فرد وسوسه مى كند و او را به طرف كژراهه مى كشاند ، ولى شخص برخوردار از واعظ درونى به قوه ى بازدارنده اى مجهز است كه در مقابل وسوسه هاى باطل ، به فرد مصونيت مى بخشد و با اندرز و سرزنش و توبيخ او را از ارتكاب بدى ها باز مى دارد . وجود اين مرتبه ى ارزشمند در صقع نفس آدمى ، مقدمه ى پيدايش «نفس مطمئنه» مى باشد .
اللهم صل على محمد و آله ، و متعنى بالاقتصاد ، و اجعلنى من أهل السداد ، و من أدلة الرشاد ، و من صالح العباد ، و ارزقنى فوز المعاد ، و سلامة المرصاد ، اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها ، و أبق لنفسى من نفسى ما يصلحها ، فان نفسى هالكة أو تعصمها ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از ميانه روى بهره مند ساز و از بندگان شايسته و راهنمايان به سوى رشد و صالحان و رستگاران در قيامت قرار ده و از وارستگان از كمين گاه رستاخيز مقدر فرما . خدايا ! از خودت برايم بهره اى قرار ده كه مرا خالص سازد و از خودم براى نفسم واعظى مقرر
فرما كه آن را اصلاح كند . به درستى كه جان من در هلاكت است ، مگر آن كه تو نگاهش دارى .
ميانه روى در امور
امام عليه السلام پس از درود بر پيامبر و خاندان او ، از خداوند متعال ميانه روى و اعتدال در همه ى امور را درخواست مى كند . اساسا قرآن امت اسلام را ، امت وسط معرفى نموده و مى فرمايد :
(و كذلك جعلناكم أمة وسطا لتكونوا شهداء على الناس)؛
و شما را اين چنين امت وسط قرار داديم تا گواه بر مردمان باشيد .
افراط و تفريط در همه ى امور را هم محكوم مى كند و غير جايز مى داند و آيه ى شريفه ى : (واقصد فى مشيك) كه ترسيم كننده ى صراط مستقيم است ، نيز به همين معنا است .
برخى تعبير اقتصاد در فرمايش امام عليه السلام را بر معناى مصطلح اين عصر ؛ يعنى افزودگى دخل نسبت به خرج يا تعادل بين دخل و خرج دانسته اند ، ولى بايد توجه داشت كه الفاظ روايات و آيات در معناى شايع در عصر صدور ظهور دارد و مترجم يا مفسر بايد الفاظ را بر همان معنى خاص متداول در عصر صدور حمل نمايد .
استقامت در باورها و تصميم ها
در جمله ى بعد ، امام عليه السلام از خداوند سبحان مى خواهد كه او را از صالحان و وارستگانى قرار دهد كه بن مايه ى ايمانى و عقلانى مستحكمى دارند . اين عبارت امام به كسانى كه در كار ، اعتقاد و تصميم گيرى ها دچار تزلزل اند ، درس قاطعيت و پايدارى مى دهد . اين قسمت از كلام امام سجاد عليه السلام آموزش به كسانى است كه در كار و اعتقاد و تصميم گيرى ها متزلزل بوده و همگام با هر حادثه اى در هر زمانى به رنگ همان زمان و به صبغه ى همان حادثه جلوه مى كنند. و هيچ گونه عقد قلبى نسبت به هيچ چيز در وجود آنان نيست . اين پوچى و بى خاصيتى در اسلام سخت مردود است . امام على عليه السلام نيز چنين افراد متزلزلى را مسلمان واقعى نمى داند و در وصف آنان مى فرمايد :
أتباع كل ناعق يميلون مع كل ريح ؛
به دنبال هر صدا راه مى افتند و با هر باد خم مى شوند .
فرد تربيت يافته در مكتب اسلام ، پيوسته از صلابت در شخصيت ، قاطعيت در تحمل حق ، اعتدال در روش و انعطاف در معاشرت برخودار است و دودلى و شك و در هاله ى ابهام زيستن ، شيوه ى مسلمانان نيست و زندگى را به صورت مجادله گذراندن دست دوستى و مسالمت به سوى هر حزب و نحله اى دراز نمودن زيبنده ى شيعه ى راستين نمى باشد ، بلكه نشانه ى بى مايگى درون تهى بودن است . چنين كسى با حيات طيبه كاملا بيگانه بوده و در پليدى مى زيد و مى ميرد .
درخواست نفس ملهمه و واعظ نفسانى
نكته ى جالب در بخش پايانى اين فراز : «خذ لنفسك من نقفسى ما يخلصها.» آن است كه امام عليه السلام از خداوند متعال مى خواهد كه در جان خود نشانى از حضرت سبحان داشته باشد تا به نور هدايت او مهتدى گردد و آن نگهدارنده ى باطنى، او را از آلودگى ها و ناشايستى ها خالص كند و پاكيزه بدارد و پيوسته از حضرت حق ملهم گردد و در انتخاب خود به سويى روان شود كه خواسته ى خداوند است . از اين مقام به «نفس ملهمه» تعبير مى كنند و بسيارى از اولياى خاص او ، از اين امتياز برخوردارند .
امام سجاد عليه السلام به دنبال اين جمله ، از خداوند متعال درخواست واعظ نفسانى را فرموده است ؛ يعنى قدرت نفسانى ويژه اى كه به صورت خودجوش در اصلاح جان او مؤثر باشد و دل او را از هر گونه شك و ترديد تطهير كرده و به استقامت و قاطعيت وا دارد . وجود اين واعظ نفسى از آن روى مهم است كه گاهى بايستگى دستورها براى فردى روشن است ، ولى نفس اماره ى فرد وسوسه مى كند و او را به طرف كژراهه مى كشاند ، ولى شخص برخوردار از واعظ درونى به قوه ى بازدارنده اى مجهز است كه در مقابل وسوسه هاى باطل ، به فرد مصونيت مى بخشد و با اندرز و سرزنش و توبيخ او را از ارتكاب بدى ها باز مى دارد . وجود اين مرتبه ى ارزشمند در صقع نفس آدمى ، مقدمه ى پيدايش «نفس مطمئنه» مى باشد .
اللهم أنت عدتى ان حزنت ، و أنت منتجعى ان حرمت ، و بك استغاثتى ان كرثت ، و عندك مما فات خلف ، و لما فسد صلاح ، و فيما أنكرت تغيير ، فامنن على قبل البلآء بالعافية ، و قبل الطلب بالجدة ، و قبل الضلال بالرشاد ، و اكفنى مؤونة معرة العباد ، و هب لى أمن يوم المعاد ، و امنحنى حسن الارشاد ؛
خدايا ! در حزن و اندوهم ، اندوخته ى من تويى و در نوميدى ام ، فريادرس من تويى و در شدت گرفتارى هايم پناه من تويى . آن چه تباه شود ، جايگزينش نزد تو است وآن چه را نپسندى، بر دگرگونى آن توانايى . پس قبل از بلا ، عافيت و پيش از درخواست ، عطا و قبل از گمراهى ، ارشاد و هدايت خود را به من كرامت فرما و مرا مورد عيب جويى و شماتت بندگانت قرار مده و امنيت روز قيامت را نصيبم فرما و بهترين طريق ارشاد را نصيبم ساز .
خداوند ، تنها پناه گاه انسان
امام معصوم عليه السلام در اين فراز از مبدئى خبر مى دهد كه هر كارى از او ساخته است و در همه ى گرفتارى ها و نگرانى ها چاره سازى مى كند ؛ يعنى در غم ها ، محروميت ها ، شكست ها ، سختى ها ، ضررها و فسادها قدرت جايگزينى دارد و نيز بر تغيير حوادث و پيش آمدها توانا است و اگر به اين مبدأ پر قدرت تكيه زنيم به احدى نيازمند نخواهيم بود ، زيرا ثروت هايى كه در اختيار ثروتمندان است ، همگى از آن خدا است و او چند روزى آنها را در اختيار آنان قرار داده است . حال كه واقعيت اين است ، چرا ما از خود خدا درخواست نكنيم و به منشأ و مبدأ اصلى روى نكنيم ؟! بيچاره انسان كه بارها تكيه گاهى براى خود مى يابد و با اعتماد به او سرمايه گذارى مى كند ، اما تكيه گاه مورد نظر در لحظه ى ضرورت فرومى ريزد و آرزوها بر باد مى رود و طوفان يأس و نااميدى طومار زندگى را در هم مى پيچد و تمام رشته هاى اميد را از هم مى گسلد . از نگاه ديگر بايد گفت : پى آمد چنين خطاى عظيمى ، دويدن در پى سراب است . البته اين پى آمد از ديد آگاهان به سنت هاى حاكم بر نظام آفرينش ، حادثه اى اتفاقى و غيرمنتظر نمى نمايد ، بلكه جريانى طبيعى است ، چه اعتماد چنين شخصى غلط بوده و به دنبال سراب مى دويده است و جز مردن از عطش ره آوردى براى او نخواهد داشت ؛ قرآن كريم مى فرمايد :
(و الذين كفروا أعمالهم كسراب بقيعة يحسبه الظمآن ماء حتى اذا جاءه لم يجده شيئا و وجد الله عنده)؛
آنان كه به خدا ايمان ندارند ، كارهايشان همانند سرابى است كه فرد تشنه آن را آب مى پندارد و آن گاه كه بدان مى رسد ، هيچ (آبى) نمى بيند و در آن جا خدا را مى يابد.
به همين جهت ، امام عليه السلام با جمله هاى كوتاه و رسا و زيبا ، يگانه راه را به سرگشته هاى حيرت زده و راه گم كرده ، نمايانده است . امام با مقدم داشتن كلمه ى «أنت» و «بك» و «عندك» در اين فراز ، خداوند متعال را تنها پناه گاه انسان معرفى كرده كه خدايا ! تو تنها يار و پناه هستى ، پس چون چنين است عافيت قبل از بلا و حصول مطلوب پيش از رنج و دورى از شماتت مردم را نصيب من گردان، چرا كه شماتت مردم به هنگام درخواست از ايشان، به خوبى رخ مى نمايد وآن گاه است كه انسان نتيجه ى اعتماد به خدا را نيك درمى يابد.
پيدايش گشايش امور در نتيجه ى اعتماد به حضرت حق سبحانه ، گذشته از آيات و روايات ، نشانه هاى عينى بسيار دارد كه اگر كسى بخواهد كرامت ها و الطاف بزرگى را كه در اثر توكل و تسليم ، نصيب بندگان صالح خدا شده و مشكلات آنان را مرتفع ساخته است ، جمع آورى كرده و با سندهاى معتبر نقل كند ، حجم عظيمى را مى طلبد . اين گونه كرامت ها كم نيست ، اما شرط آن توكل دقيق و معقول است كه اگر كسى بدان توفيق يابد ، قطعا پى آمدهاى حيرت انگيز و اعجاب آور صنع حضرت ربوبى را به عيان خواهد ديد .
اللهم صل على محمد و آله ، وادرأ عنى بلطفك ، و اعذنى بنعمتك ، و أصلحنى بكرمك ، و داونى بصنعك ، و أظلنى فى ذراك ، و جللنى رضاك ، و وفقنى اذا اشتكلت على الأمور لأهداها ، و اذا تشابهت الأعمال لأزكاها ، و اذا تناقضت الملل لأرضاها ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و ناگوارى ها را به لطف خود از من دور گردان و به نعمت خود مرا پرورش ده (در نعمت هاى خود پناهم بده) و به كرمت اصلاحم كن و به صنع حكيمانه ات مرض جهل و تباهى مرا مداوا فرما و در سايه ى رحمت خود پناهم ده و با خشنودى خود بزرگ دار و در مشكل ترين امور توفيق انتخاب بهترين را مرحمت كن و در بين رفتارها و كارهاى متشابه به پاك ترين روش رهنمون باش و آن گاه كه مذاهب گوناگون بر خلاف يكديگر برخيزند ، مرا به آن كه پسنديده تر است ، هدايت فرما .
درخواست عافيت
ناگوارى هاى زندگى قابل شمارش نيست و بعضى هم قابل پيش بينى نيست .امام عليه السلام در نخستين جمله ى اين فراز فرمود : «وادرأ عنى بلطفك ؛ از من به لطف خود دور كن» . ولى آن چه را كه بايد دور شود در كلام نياورده است . در واقع ، هدف امام اين است كه : «خدايا بدى ها را به لطف خود از من دور كن» و حذف مفعول علامت عموم و اطلاق است ؛ بنابراين ، امام از خدا خواسته است كه تمام بدى ها و گرفتارى ها را از ساحت زندگى دور نمايد . سپس مى فرمايد : «أصلحنى ؛ خدايا مرا اصلاح كن» . و نمى فرمايد چه چيز را در من اصلاح فرما و افزون بر اين ، اصلاح را به ذات شخص نسبت مى دهد ، اما بايد توجه كرد كه اين فرمايش امام مانند آيه ى شريفه ى : (حرمت عليكم أمهاتكم ؛ مادران شما بر شما حرام اند.) نيست ، زيرا آيه مى فرمايد : فقط ازدواج با مادران حرام است ، نه امور ديگر مانند : نگاه ، معاشرت و گفت و گو ، اما فرموده ى امام در اين فراز ، شمول دارد و بدان معنا است كه هر كاستى در من وجود دارد و هر كمالى را كه ندارم ، تو خود جبران بفرما .
صلاح انسانى گذشته از عافيت بدنى و مادى او در اين جهان ، يك سلسله از كمالات و فضايل است كه مى بايد در همين دنيا كسب شود و انسان از رهگذر آن ، خود را براى سازش با آينده ى ابدى آماده سازد ؛ بنابراين ، اين گونه صلاح ، به مقدمات ويژه اى نيازمند است كه امام عليه السلام در جمله بعد ، اين مقدمات را درخواست فرموده است .
هماهنگى دين با نظام هستى
خداوند متعال در هندسه ى هستى ، حكيمانه ترين نقشه ها را ترسيم فرموده است و در نظام تشريع نيز هماهنگ با عالم تكوين ، عالى ترين و آسان ترين فرمان ها را به وسيله ى بهترين بندگان خود در هر عصر براى ارشاد انسان ها فرو فرستاده است . بنابراين ، آن چه در نظام مقدرات تكوينى و دستورهاى تشريعى رقم خورده ، به صلاح مردم و مطابق با نيازهاى واقعى آنان است .
بر اين پايه ، اگر ما دستورهاى الهى را در تمامى برنامه هاى زندگى خود حاكم كنيم و خداوند متعال را بر اين امور شاهد و ناظر بدانيم ، بى شك در اصلاح و مداواى خود قدم كاملا مؤثرى برداشته ايم ، ولى اگر انحراف يا مسامحه در عمل رخ دهد ، انسان از مصونيت لازم برخوردار نخواهد بود و در سايه ى لطف الهى و تشريف رضا و خرسندى خداوند متعال قرار نمى گيرد ؛ به عبارت ديگر ، زندگى صحيح در اين جهان آن گاه شكل مى گيرد كه نظام زندگى درست بر نظام قانون مند تكوينى اين عالم منطبق باشد . اين انطباق بايد از ساده ترين امور مثل هماهنگ شدن ما با سرما و گرماى كره ى زمين تا پيچيده ترين دستورالعمل هاى تربيتى و ارتقاى درجات روحى و معنوى را فراگيرد . اگر اين هم خوانى تشريعى – تكوينى در زندگى انسانى صورت گرفت ، كم ترين گزند و زيانى متوجه او نخواهد شد ، بلكه او در هر پيشامدى به سود كلان و جزاى فراوان خواهد رسيد ؛ چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود : «از مؤمن در حيرتم كه هر چه براى او پيش آيد ، به خير او خواهد بود» .
دستورهاى آيين مقدس اسلام از سوى همان خدايى است كه قانون مندى را در نهاد هستى جاى داده و مطابقت دين و نظام هستى را در بنياد هدايت خود ، ملاحظه فرموده است ؛ از اين رو ، طبعا پاى بندى به احكام و قوانين نورانى آن ، تضمين كننده ى آسايش و سعادت حقيقى فرد خواهد بود .
تحكيم مبانى اعتقادى راه نجات از ابهام ها
امام سجاد عليه السلام در سه جمله ى اخير از خدا مى خواهد كه در متشابهات و امور مبهم كه راه درست مشخص نيست و روشنى طريق با غبارانگيزى و دسيسه ى نااهلان و هواپرستان به تيرگى گراييده است ، انسان را با معيار درست و آشكار هدايت فرمايد تا به كژراهه نرود .
با مراجعه به تاريخ ، به راحتى مى توان دريافت كه چگونه يك باره امواج شبهات و ابهام آفرينى ها متوجه جامعه مى شود و چونان طوفانى سهمگين ، هر بار دسته ى عظيمى از مردم نادان را در كام خود فرو مى برد و اصول اعتقادى و مقدسات قطعى افراد را گرفته و به صورت پوسته اى پوچ و بى مغز رهايشان سازد ؛ از اين رو ، اولياى دين درباره ى اين طوفان ها هشدار داده اند و به مردم سفارش كرده اند كه به سفينه ى نجات ولايت اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام پناه آورند . پس ، بر مؤمنان است كه با استمداد از الطاف حق سبحانه به تحكيم مبانى اعتقادى خود بپردازند ، چرا كه انسان بى اعتقاد همانند پر كاه سبكى است كه دست خوش امواج هوا مى شود و هيچ گونه استقرارى ندارد و بنا به فرمايش علوى: «يميلون مع كل ريح ؛ با هر بادى به سويى ميل مى كنند.»
اللهم صل على محمد و آله ، و توجنى بالكفاية ، و سمنى حسن الولاية ، و هب لى صدق الهداية ، و لا تفتنى بالسعة ، و امنحنى حسن الدعة ، و لا تجعل عيشى كدا كدا ، و لا ترد دعائى على ردا ، فانى لا أجعل لك ضدا ، و لا أدعو معك ندا ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و تاج بى نيازى از غير خود را بر سرم نه و امتياز پيروزى در زندگى را نصيبم گردان و هدايت راستين و واقعى را به من ارزانى دار و هرگز مرا به ثروت گرفتار مگردان و به من توفيق آسايش در زندگى را كرامت بفرما و زندگى ام را سخت و پريشان مكن و دعايم را مردود مگردان ، كه من هرگز براى تو ضد و مثل قرار نداده ام .
مفهوم كفايت در زندگى
كفايت در زندگى ؛ يعنى بهره مندى از حيات معقول و بى نياز از ديگران كه خود ، از زينت هاى زندگى انسانى است . در مقابل ، كسى كه براى گذراندن عمر ناچار است از آبروى خود بگذرد و با درخواست از ديگران ، دست خود را به سوى آنان دراز كند ، لطافت و شرافت زندگى را به پستى و ذلت تبديل خواهد كرد .
مفهوم صدق هدايت
صدق هدايت كه در كلام امام عليه السلام وارد شده است ، داراى مراتب و درجاتى است . از جمله به معناى ثبات در هدايت است ؛ نيز به معناى بهترين نوع هدايت – كه منجر به بلندترين مقام بندگى مى گردد – مى آيد ؛ هم چنان كه به معناى صدق گفتار در هدايت ديگران و افكار آنان هم وارد شده است .
ثروت و مكنت از سخت ترين امتحان ها
امام عليه السلام در عين حال كه كفايت در زندگى و عدم احتياج به ديگران را درخواست فرموده است ، از نكبت ها و گرفتارى هاى ثروت نيز به خدا پناه برده است واز خداوند سبحان درخواست نموده است كه او را از آثار شوم رفاه زدگى – مانند خودباختن و اشتغال به امور غيرضرورى و احيانا استكبارى زيستن و بزه كارى ها – بر حذر دارد ؛ چرا كه ثروت و مكنت از سخت ترين امتحان هاى الهى است و چه بسا براى اكثر افراد از عهده ى اين نوع امتحان برآمدن ، مشكل تر از آزمايش در فقر باشد .
رابطه ى اعمال ناروا با سرنوشت سخت
در پايان اين فراز ، امام معصوم عليه السلام رابطه ى ويژه اى ميان افعال و اعمال ناروا از يك سو و سرنوشت سخت و بسيار مشكل بدكاران از سوى ديگر ارايه داده و چنين تعبير نموده است كه : «خداى من ! زندگى مرا سخت و مشكل قرار مده ، كه من براى تو ضد و مثلى قرار نداده ام» . چرا كه بازتاب اين خطاى بزرگ دست شستن از هر گونه اميد و فرو رفتن در گرداب اسفل السافلين است و فرد مشرك آينده اى بسيار سخت و مشكل در پى خواهد داشت كه در آيات كريمه ى قرآن هم بارها مورد اشاره قرار گرفته است و از بسيارى از آيات قرآن كريم چنين برمى آيد كه عذاب و بلاهاى امت هاى گذشته ، همگى در اثر تمرد و طغيان و ناسازگارى مردم با دستورهاى الهى واقع شده است ؛ خداوند سبحان مى فرمايد:
(و ما كان ربك مهلك القرى حتى يبعث فى أمها رسولا يتلوا عليهم آياتنا و ما كنا مهلكى القرى الا و أهلها ظالمون)؛
هلاكت ، دامن گير هيچ ديارى نشد ، مگر آن كه خداوند سبحان رسول مهربانى را براى آنان فرستاد تا پيام الهى را ابلاغ فرمايد و هلاكت نصيب هيچ ديارى نشد ، جز آن كه مردمانش به ستمگرى دست يازيدند .
نيز در آيه ى ديگر مى فرمايد :
(و من أعرض عن ذكرى فان له معيشة ضنكا)؛
هر كس از ياد من روى بگرداند ، زندگى سختى نصيبش خواهد شد .
آرى ، مردم بى ايمان يا سست باور هميشه چنين مى پندارند كه فرار از مشكلات ، فقط با پيدا كردن مال ، ممكن است و از اين رو ، تمام كوشش خود را در اين نقطه متمركز كرده اند ، در صورتى كه گاهى تكاثر در اموال ، خود موجب مشكلات بغرنج است . يكى از موجبات براندازى امت ها ، رونق زر و زيور دنيايى بوده است كه قرآن كريم و تاريخ بر اين مسئله ، گواهى صادق اند و قصه ى نمرود و قارون و فرعون در قرآن كريم از اين دست است .
اللهم صل على محمد و آله ، و امنعنى من السرف ، و حصن رزقى من التلف ، و وفر ملكتى بالبركة فيه ، و أصب بى سبيل الهداية للبر فيما أنفق منه ، اللهم صل على محمد و آله ، و اكفنى مؤونة الاكتساب ، و ارزقنى من غير احتساب ، فلا أشتغل عن عبادتك بالطلب ، و لا أحتمل اصر تبعات المكسب ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از اسراف بازدار و روزى مرا در دژ مستحكم خود از هر گونه تلف محفوظ بدار و در اموالم بركت و فزونى عطا كن و چون از آن انفاق كنم ، راه خير پيش پايم نه . خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و زحمت كسب مال را از عهده ى من بردار و بدون حساب روزى ام ده تا به جاى بندگى و عبادت تو ، سرگرم درخواست از حضرتت نشوم و متحمل وبال كسب و كار نگردم .
اسراف و پيامدهاى آن
در اين دعا ، امام عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است كه بنده ى خود را از افراط و تفريط در صرف اموال و نيز تلاش بيش از حد در امر معاش حفظ كند ، چرا كه اسراف يكى از عوامل تهى دستى است ، هر چند به دست آوردن مال مشكل است، ولى نگهدارى از آن و تعديل در هزينه ، از تحصيل مال مشكل تر است.
در بسيارى از موارد ، اسراف بدان معنا است كه آن چه به دست مى آيد ، كمتر از آن مقدارى است كه از دست مى رود و پيامد قهرى آن ، كسرى بودجه ى خانواده و بدهكارى و سختى خواهد بود ؛ بدين ترتيب مى توان گفت : جلوگيرى از اسراف ، خود نقش مهمى در فقرزدايى دارد . البته گاهى علت هاى آسمانى و غيراختيارى در كار است كه از ابتدا مانع پيدايش مال و تكاثر ثروت يا سبب نابودى اموال گردآمده مى شود كه بر طرف شدن آن نياز به دعا و توسل است و اصولا نبايد در خانه ى حضرت حق را در هيچ حال – چه در حال فقر و چه در حال غنا – رها ساخت .
مفهوم بركت در مال
در ادامه ، امام عليه السلام از خدا بركت در مال را طلب نموده است . بركت ، زيادى مال نيست ، زيرا بسيارى از افراد اموال زيادى را ذخيره مى كنند ، ولى مال آنان مبارك نيست ؛ يعنى با عمرى تلاش دست خالى از جهان مى روند و از اموال بى شمار خود ، بهره اى براى سراى جاودان برنمى دارند ، بلكه اموالشان را باقى مى گذارند تا نصيب عده اى شود كه در بدترين مصارف ، آن را هزينه كنند . بركت در مال آن جا است كه بتوان آبروى خود را به خوبى حفظ كرد و محتاج ديگرى نشد و به ضعيفان نيز كمك نمود و مقدارى را هم براى آينده ذخيره كرد .
مبادا در دهر دير زيستى
كه مصيبت بود پيرى و نيستى
عقل اقتصادى ، سرمايه ى بسيار مهمى است كه با وجود آن ، كمى و زيادى سرمايه چندان اهميت نخواهد داشت ، چه بسيار ديده شده است كه كسانى با وضع مالى متوسط و يا كمتر از متوسط زندگى بسيار آرام و خوشى را مى گذرانند و در مقابل ، بسيارى از ثروتمندان مال اندوز كه نه خود مى خورند و نه به ديگرى مى دهند و جز انباردارى در زندگى ، كار ديگرى نمى كنند و از اين عالم با دست تهى به سراى ديگر مى روند .
اميرمؤمنان عليه السلام فرمود :
آن كه بيش از مقدار ضرورى بيندوزد ، امانت دار ديگران خواهد بود .
شايد مراد از جمله ى بعد كه امام عليه السلام فرمود : «و أصب بى سبيل الهداية للبر ...»
نيز همان معنا از بركت باشد ؛ يعنى بداند كه چگونه انفاق كند و به جا و مناسب و با سليقه و هنر خاص ، به بهترين مصرف برساند ، زيرا گاهى ناآگاهى هاى مردم موجب مى شود صدقات و مبرات را در مواردى هزينه كنند كه نه تنها مفيد نيست ، بلكه پيامدهاى منفى نيز در بر دارد ؛ از اين رو ، صرف وجوه بايد با تدبير و هدايت صورت گيرد .
درخواست روزى آسان
امام عليه السلام در جمله ى بعد رزقى را طلب فرموده است كه مشقت در آن نباشد و اين نه بدان معنا است كه بنده اصلا طلب روزى نكند ، زيرا تقدير برخى چنين است كه در پست ترين و پرزحمت ترين كارها ، روزى خود را كسب كنند و برخى هم با كمال سهولت ، زندگى خوبى را تأمين مى كنند . امام عليه السلام آن روزى را مى خواهد كه انسانيت انسان در راه كسب آن ، تلف نشود ؛ پس آن مال و ثروتى كه پيدايش آن به قيمت صرف وقت و ذهن انسانى تمام شود و همه ى وجود انسان خرج شود تا مقدارى زر و سيم به دست آيد ، به هيچ وجه به صلاح انسان نيست و معامله اى زيان بار ، بلكه سفهى است .
آرى ، نبايد تمام وجود و وقت انسان در خدمت تحصيل مال قرار گيرد ، زيرا اشتغال فراگير ، مانع حضور در محضر عبوديت است ؛ كسى كه در تمام وقت و ذهنش مشغول امر روزى باشد ، فرصت براى ذكر و ياد و عبادت و بندگى حضرت حق در عمر او باقى نخواهد ماند . راستى مال و ثروت آن قدر ارزش ندارد كه انسانيت انسان در خدمت آن تلف شود ؛ اين انسان است كه بايد مال را در خدمت خود درآورد و از رهگذر اين زندگى آرام ، به كسب كمال و كرامت انسانى خود بپردازد ، نه آن كه تمام وقت و عافيت و همه ى كمالاتى را كه بايد در عمر خود به دست مى آورد ، به فداى متاعى كند كه بايد در خدمت او قرار گيرد .
اللهم صل على محمد و آله ، و امنعنى من السرف ، و حصن رزقى من التلف ، و وفر ملكتى بالبركة فيه ، و أصب بى سبيل الهداية للبر فيما أنفق منه ، اللهم صل على محمد و آله ، و اكفنى مؤونة الاكتساب ، و ارزقنى من غير احتساب ، فلا أشتغل عن عبادتك بالطلب ، و لا أحتمل اصر تبعات المكسب ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از اسراف بازدار و روزى مرا در دژ مستحكم خود از هر گونه تلف محفوظ بدار و در اموالم بركت و فزونى عطا كن و چون از آن انفاق كنم ، راه خير پيش پايم نه . خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و زحمت كسب مال را از عهده ى من بردار و بدون حساب روزى ام ده تا به جاى بندگى و عبادت تو ، سرگرم درخواست از حضرتت نشوم و متحمل وبال كسب و كار نگردم .
اسراف و پيامدهاى آن
در اين دعا ، امام عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است كه بنده ى خود را از افراط و تفريط در صرف اموال و نيز تلاش بيش از حد در امر معاش حفظ كند ، چرا كه اسراف يكى از عوامل تهى دستى است ، هر چند به دست آوردن مال مشكل است، ولى نگهدارى از آن و تعديل در هزينه ، از تحصيل مال مشكل تر است.
در بسيارى از موارد ، اسراف بدان معنا است كه آن چه به دست مى آيد ، كمتر از آن مقدارى است كه از دست مى رود و پيامد قهرى آن ، كسرى بودجه ى خانواده و بدهكارى و سختى خواهد بود ؛ بدين ترتيب مى توان گفت : جلوگيرى از اسراف ، خود نقش مهمى در فقرزدايى دارد . البته گاهى علت هاى آسمانى و غيراختيارى در كار است كه از ابتدا مانع پيدايش مال و تكاثر ثروت يا سبب نابودى اموال گردآمده مى شود كه بر طرف شدن آن نياز به دعا و توسل است و اصولا نبايد در خانه ى حضرت حق را در هيچ حال – چه در حال فقر و چه در حال غنا – رها ساخت .
مفهوم بركت در مال
در ادامه ، امام عليه السلام از خدا بركت در مال را طلب نموده است . بركت ، زيادى مال نيست ، زيرا بسيارى از افراد اموال زيادى را ذخيره مى كنند ، ولى مال آنان مبارك نيست ؛ يعنى با عمرى تلاش دست خالى از جهان مى روند و از اموال بى شمار خود ، بهره اى براى سراى جاودان برنمى دارند ، بلكه اموالشان را باقى مى گذارند تا نصيب عده اى شود كه در بدترين مصارف ، آن را هزينه كنند . بركت در مال آن جا است كه بتوان آبروى خود را به خوبى حفظ كرد و محتاج ديگرى نشد و به ضعيفان نيز كمك نمود و مقدارى را هم براى آينده ذخيره كرد .
مبادا در دهر دير زيستى
كه مصيبت بود پيرى و نيستى
عقل اقتصادى ، سرمايه ى بسيار مهمى است كه با وجود آن ، كمى و زيادى سرمايه چندان اهميت نخواهد داشت ، چه بسيار ديده شده است كه كسانى با وضع مالى متوسط و يا كمتر از متوسط زندگى بسيار آرام و خوشى را مى گذرانند و در مقابل ، بسيارى از ثروتمندان مال اندوز كه نه خود مى خورند و نه به ديگرى مى دهند و جز انباردارى در زندگى ، كار ديگرى نمى كنند و از اين عالم با دست تهى به سراى ديگر مى روند .
اميرمؤمنان عليه السلام فرمود :
آن كه بيش از مقدار ضرورى بيندوزد ، امانت دار ديگران خواهد بود .
شايد مراد از جمله ى بعد كه امام عليه السلام فرمود : «و أصب بى سبيل الهداية للبر ...»
نيز همان معنا از بركت باشد ؛ يعنى بداند كه چگونه انفاق كند و به جا و مناسب و با سليقه و هنر خاص ، به بهترين مصرف برساند ، زيرا گاهى ناآگاهى هاى مردم موجب مى شود صدقات و مبرات را در مواردى هزينه كنند كه نه تنها مفيد نيست ، بلكه پيامدهاى منفى نيز در بر دارد ؛ از اين رو ، صرف وجوه بايد با تدبير و هدايت صورت گيرد .
درخواست روزى آسان
امام عليه السلام در جمله ى بعد رزقى را طلب فرموده است كه مشقت در آن نباشد و اين نه بدان معنا است كه بنده اصلا طلب روزى نكند ، زيرا تقدير برخى چنين است كه در پست ترين و پرزحمت ترين كارها ، روزى خود را كسب كنند و برخى هم با كمال سهولت ، زندگى خوبى را تأمين مى كنند . امام عليه السلام آن روزى را مى خواهد كه انسانيت انسان در راه كسب آن ، تلف نشود ؛ پس آن مال و ثروتى كه پيدايش آن به قيمت صرف وقت و ذهن انسانى تمام شود و همه ى وجود انسان خرج شود تا مقدارى زر و سيم به دست آيد ، به هيچ وجه به صلاح انسان نيست و معامله اى زيان بار ، بلكه سفهى است .
آرى ، نبايد تمام وجود و وقت انسان در خدمت تحصيل مال قرار گيرد ، زيرا اشتغال فراگير ، مانع حضور در محضر عبوديت است ؛ كسى كه در تمام وقت و ذهنش مشغول امر روزى باشد ، فرصت براى ذكر و ياد و عبادت و بندگى حضرت حق در عمر او باقى نخواهد ماند . راستى مال و ثروت آن قدر ارزش ندارد كه انسانيت انسان در خدمت آن تلف شود ؛ اين انسان است كه بايد مال را در خدمت خود درآورد و از رهگذر اين زندگى آرام ، به كسب كمال و كرامت انسانى خود بپردازد ، نه آن كه تمام وقت و عافيت و همه ى كمالاتى را كه بايد در عمر خود به دست مى آورد ، به فداى متاعى كند كه بايد در خدمت او قرار گيرد .
اللهم فأطلبنى بقدرتك ما أطلب ، و أجرنى بعزتك مما أرهب ، الهم صل على محمد و آله ، و صن وجهى باليسار ، و لا تبتذل جاهى بالاقتار ، فأسترزق أهل رزقك ، و أستعطى شرار خلقك ، فأفتتن بحمد من أعطانى ، و أبتلى بذم من منعنى ، و أنت من دونهم ولى الاعطاء و المنع ؛
بار الها ! به قدرت خود حاجتم را روا ساز و به عزتت ، مرا از آن چه مى ترسم ، پناه ده . خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و با گشايش در روزى ، آبروى مرا حفظ نما و عزت و كرامتم را با تنگدستى مگير ، مبادا كه از روزى خواران تو روزى طلبم و از بدسرشتان خلق عطا خواهم و گرفتار سپاس گويى آن شوم كه به من چيزى بخشيده اند و يا نكوهش آنان كه از من دريغ كرده است ، با آن كه فيض و بخشش و منع و دريغ تنها به دست تو است .
آراستگى و رفاه و آثار فقر
در اين جا نيز امام معصوم عليه السلام از خداوند سبحان آراستگى ظاهرى زندگى را – كه با كرامت انسانى نيز پيوند دارد – درخواست فرموده است ، زيرا خداوند متعال كه خلاق هر دو جهان است و براى بندگان خود سعادت همه جانبه را مى خواهد ، هرگز براى او چيزى كه خلاف كرامت بنده اش باشد ، نمى پسندد ؛ از اين رو ، امام معصوم عليه السلام به امت آموزش داده است كه از خداوند متعال حسن ظاهر زندگى را نيز طلب كنند كه نماد بى نيازى از ديگران است و اصولا از آن جا كه احتياج ، مستلزم نوعى فرومايگى و خوارى در مقابل فرد توانمند است ، ناگزير كرامت انسانى را خدشه دار مى سازد .
پيش از اين روايتى را نقل شد كه : روزى امام صادق عليه السلام ملاحظه فرمود فردى از اصحابش مقدارى لوازم براى منزل تهيه كرده و با وضع نامناسبى آن را شخصا حمل مى كنند . امام عليه السلام از ديدن اين منظره مكدر شده و فرمود : «شما شيعيان كه دشمن بسيار داريد ، بكوشيد كه خود را تباه نكنيد و آبروى خود را به هدر ندهيد ، پولى به باربر بدهيد تا بار شما را حمل كند كه اين كار براى شما سبك و ناروا است.»
در هر حال ، بايستگى رفاه نسبى زندگى مؤمنان ، يكى از پيش فرض هاى اساسى مديريت اجتماعى اسلام است كه شارع مقدس به مقتضاى آن ، مقرر فرموده است كه مسلمانان در بهبود وضع اقتضادى خود تلاش كنند ، زيرا در دنيا دشمنان بسيارى داريم كه دوست دارند از ضعف ما سوءاستفاده كنند و بر همين نقطه ضعف هاى ما انگشت بگذارند و به عنوان نقاط آسيب پذير جهان اسلام ، حداكثر بهره بردارى را از آن به عمل آورند ؛ از اين رو ، بايد مصونيت خود را در مقابل آنها كامل سازيم تا ضربه پذير نباشيم و نقطه هاى ضعف و راه هاى ورود و توطئه هاى شياطين را مسدود كرده و راه را براى سوءاستفاده ى آنان ببنديم و بدانيم كه خداوند متعال هرگز خوارى را براى بندگان صالح خود نمى پسندد . بنابراين ، بر مؤمنان و صالحان است كه عزت حتمى را نصيب خود سازند ؛ چنان كه اميرالمؤمنين عليه السلام به پسر خود «محمد حنفيه» فرمود :
فان الفقر منقصة للدين ، مدهشة للعقل ، داعية للمقت ؛
فقر هم در دين نقصان ايجاد مى كند و هم موجب حيرت و سرگردانى عقل و كم حوصلگى مى شود و هم مردم نسبت به فقر بى اعتنايى مى كنند .
بنابراين ، فقر عامل بى دينى نيز مى شود و حفظ دين خود ايجاب مى كند كه اين روزنه ى بسيار خطرناك به طور قاطع سد شود ؛ بدين جهت ، امام در همين فراز اشاره فرموده است كه چه بسا فقر عامل دست نياز دراز كردن به سوى كسانى شود كه خضوع در مقابل آنان هرگز جايز نيست .
نيز بايد توجه كرد كه فقر موجب بى حوصلگى و خشم بى مورد و غيرجايز نيز مى شود ، زيرا فرد تهى دست نسبت به كسانى كه به درخواست او توجه نكنند ، واكنش نامناسب نشان مى دهد و اين براى تقوا و ارزش هاى الهى دنيايى انسان بسيار زيان بار است ، از اين رو ، صبر و بردبارى در برابر ناملايمات زندگى ، نشانه ى شخصيت متين و استوار است و خودباختگى و زمام خويشتن از كف دادن ، گوياى كم ظرفيتى و محدوديت شخصيت و عجز و ناتوانى است . به راستى كه تباه كردن خود از هر اسرافى ناشايست تر و مصيبت آن به مراتب از اصل فقر و تهى دستى ، گريبان گيرتر و غيرقابل تحمل تر است .
اللهم فأطلبنى بقدرتك ما أطلب ، و أجرنى بعزتك مما أرهب ، الهم صل على محمد و آله ، و صن وجهى باليسار ، و لا تبتذل جاهى بالاقتار ، فأسترزق أهل رزقك ، و أستعطى شرار خلقك ، فأفتتن بحمد من أعطانى ، و أبتلى بذم من منعنى ، و أنت من دونهم ولى الاعطاء و المنع ؛
بار الها ! به قدرت خود حاجتم را روا ساز و به عزتت ، مرا از آن چه مى ترسم ، پناه ده . خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و با گشايش در روزى ، آبروى مرا حفظ نما و عزت و كرامتم را با تنگدستى مگير ، مبادا كه از روزى خواران تو روزى طلبم و از بدسرشتان خلق عطا خواهم و گرفتار سپاس گويى آن شوم كه به من چيزى بخشيده اند و يا نكوهش آنان كه از من دريغ كرده است ، با آن كه فيض و بخشش و منع و دريغ تنها به دست تو است .
آراستگى و رفاه و آثار فقر
در اين جا نيز امام معصوم عليه السلام از خداوند سبحان آراستگى ظاهرى زندگى را – كه با كرامت انسانى نيز پيوند دارد – درخواست فرموده است ، زيرا خداوند متعال كه خلاق هر دو جهان است و براى بندگان خود سعادت همه جانبه را مى خواهد ، هرگز براى او چيزى كه خلاف كرامت بنده اش باشد ، نمى پسندد ؛ از اين رو ، امام معصوم عليه السلام به امت آموزش داده است كه از خداوند متعال حسن ظاهر زندگى را نيز طلب كنند كه نماد بى نيازى از ديگران است و اصولا از آن جا كه احتياج ، مستلزم نوعى فرومايگى و خوارى در مقابل فرد توانمند است ، ناگزير كرامت انسانى را خدشه دار مى سازد .
پيش از اين روايتى را نقل شد كه : روزى امام صادق عليه السلام ملاحظه فرمود فردى از اصحابش مقدارى لوازم براى منزل تهيه كرده و با وضع نامناسبى آن را شخصا حمل مى كنند . امام عليه السلام از ديدن اين منظره مكدر شده و فرمود : «شما شيعيان كه دشمن بسيار داريد ، بكوشيد كه خود را تباه نكنيد و آبروى خود را به هدر ندهيد ، پولى به باربر بدهيد تا بار شما را حمل كند كه اين كار براى شما سبك و ناروا است.»
در هر حال ، بايستگى رفاه نسبى زندگى مؤمنان ، يكى از پيش فرض هاى اساسى مديريت اجتماعى اسلام است كه شارع مقدس به مقتضاى آن ، مقرر فرموده است كه مسلمانان در بهبود وضع اقتضادى خود تلاش كنند ، زيرا در دنيا دشمنان بسيارى داريم كه دوست دارند از ضعف ما سوءاستفاده كنند و بر همين نقطه ضعف هاى ما انگشت بگذارند و به عنوان نقاط آسيب پذير جهان اسلام ، حداكثر بهره بردارى را از آن به عمل آورند ؛ از اين رو ، بايد مصونيت خود را در مقابل آنها كامل سازيم تا ضربه پذير نباشيم و نقطه هاى ضعف و راه هاى ورود و توطئه هاى شياطين را مسدود كرده و راه را براى سوءاستفاده ى آنان ببنديم و بدانيم كه خداوند متعال هرگز خوارى را براى بندگان صالح خود نمى پسندد . بنابراين ، بر مؤمنان و صالحان است كه عزت حتمى را نصيب خود سازند ؛ چنان كه اميرالمؤمنين عليه السلام به پسر خود «محمد حنفيه» فرمود :
فان الفقر منقصة للدين ، مدهشة للعقل ، داعية للمقت ؛
فقر هم در دين نقصان ايجاد مى كند و هم موجب حيرت و سرگردانى عقل و كم حوصلگى مى شود و هم مردم نسبت به فقر بى اعتنايى مى كنند .
بنابراين ، فقر عامل بى دينى نيز مى شود و حفظ دين خود ايجاب مى كند كه اين روزنه ى بسيار خطرناك به طور قاطع سد شود ؛ بدين جهت ، امام در همين فراز اشاره فرموده است كه چه بسا فقر عامل دست نياز دراز كردن به سوى كسانى شود كه خضوع در مقابل آنان هرگز جايز نيست .
نيز بايد توجه كرد كه فقر موجب بى حوصلگى و خشم بى مورد و غيرجايز نيز مى شود ، زيرا فرد تهى دست نسبت به كسانى كه به درخواست او توجه نكنند ، واكنش نامناسب نشان مى دهد و اين براى تقوا و ارزش هاى الهى دنيايى انسان بسيار زيان بار است ، از اين رو ، صبر و بردبارى در برابر ناملايمات زندگى ، نشانه ى شخصيت متين و استوار است و خودباختگى و زمام خويشتن از كف دادن ، گوياى كم ظرفيتى و محدوديت شخصيت و عجز و ناتوانى است . به راستى كه تباه كردن خود از هر اسرافى ناشايست تر و مصيبت آن به مراتب از اصل فقر و تهى دستى ، گريبان گيرتر و غيرقابل تحمل تر است .
اللهم صل على محمد و آله ، و ارزقنى صحة فى عبادة ، و فراغا فى زهادة ، و علما فى استعمال ، و ورعا فى اجمال ، اللهم اختم بعفوك أجلى ، و حقق فى رجاء رحمتك أملى ، و سهل الى بلوغ رضاك سبلى ، و حسن فى جميع أحوالى عملى ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به من سلامتى در عبادت و فراغت در زهد و علم با عمل و پرهيزكارى همراه با ميانه روى كرامت بفرما . پروردگارا ! عمرم را با عفو خود پايان بخش و آرزويم را با اميد به رحمتت جامه ى عمل بپوشان و منش و شيوه هايم را به رضايت خود ختم فرما و تمامى كارهايم را نيكو و خالى از عيب قرار ده .
عافيت جسمى ، زمينه ساز كمال
يكى از عوامل موفقيت در زندگى ، برخوردارى از عافيت همه جانبه است كه عافيت جسمى و سلامتى بدن ، بخشى از آن به شمار مى رود ؛ از اين رو ، در هر كارى پيش از شروع بايد آمادگى عمل را در خود ايجاد كنيم ، زيرا بسيارى از استعدادهاى انسان در اثر نبود سلامت تن ، پس از آغاز به كار ، از ادامه دادن و رشد و ترقى باز مى مانند و شكوفا نمى شوند و بسيارند كسانى كه مى توانستند از اسطوانه هاى علمى و عملى جامعه شوند ، ولى به دليل فقدان سلامت تن در نقطه ى صفر باز مانده اند ؛ از اين رو ، بايد با تضرع تمام از خدا درخواست كنيم كه سلامت جسم را – كه نخستين شرط موفقيت در حيات علمى و تمامى مشاغل به شمار مى آيد – هرگز از ما نستاند ، كه با فقدان سلامتى ، ايام فراغتى براى عبادت و مجالى براى تلاش علمى و فكرى و زمانى براى كسب و كار باقى نخواهد ماند . در حديث است : «از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پرسيده شد كه در شب قدر از خدا چه بخواهيم ؟ آن حضرت فرمود : عافيت را بخواهيد» .
بنابراين ، صحت براى عبادت و فراغت در بى رغبتى به دنيا ، هر دو از اساسى ترين اصول موفقيت انسان است .
علم سودمند و علم زيان بار
علم كاربردى و مؤثر در زندگى آدمى نيز از اركان مقام انسانيت است و مقصود امام عليه السلام از «علما فى استعمال» همين علم كاربردى و سودمند است . كاربردى نبودن علم را دو گونه مى توان تصور كرد :
الف) علمى كه بود و نبودش ، هيچ اثر مثبت يا منفى در زندگى دنيا و آخرت انسان ها نداشته باشد ؛ مانند دانستن شماره ى قبيله هاى موجود در دنيا يا آگاهى از قهرمان فلان داستان يا فلان مسابقه ى ورزشى يا قصه هاى اساطيرى كه نه در آگاه بودن از اين دست معلومات ، كمالى حاصل مى شود و نه با نبود اين اطلاعات نقصان و كمبودى احساس مى شود . اين گونه آگاهى ها به هيچ وجه كاربردى نيست و فقط صحيفه ى ذهن انسان را اشغال كرده و موجب تشويش خاطر بوده و از اين رو ، براى انسان مضر است .
ب) علمى كه هرگز به عمل در نيايد . افراد بسيارى ، از معلومات فراوانى برخوردار بوده اند ، ولى عملا در زندگى از آنها بهره نمى گيرند . سعدى چه نيك سروده است :
علم چندان كه بيشتر خوانى
چون عمل در تو نيست ، نادانى
اين گونه دانش ها اگر چه مسئوليت فرد را دو چندان مى سازد و در نزد حضرت حق – جل و علا – مورد بازخواست قرار مى گيرد ، ولى طرفى از آن نبسته و به كار وى نيامده است .
ورع و تقواى خالصانه
يكى ديگر از درخواست هاى امام عليه السلام در اين فراز ، ورع و تقواى خالصانه است ؛ يعنى همه ى كارها فقط براى خدا صورت گيرد . البته اين بدان معنا نيست كه محرمات را پنهانى ترك كنيم ، ولى اظهار ترك حرام را مهمل بگذاريم ، بلكه تظاهر به فسق حرام است و بايد در جامعه علنا پاسدار حريم احكام شريعت بود و واجبات خود را به جا آورده و محرمات را ترك نمود . مبادا مردم نسبت به انسان دچار توهم مسامحه و سهل انگارى در دين شوند كه اين توهم خود ، موجب پرده درى ، و وهن دين است و موجب جرأت يافتن ديگران براى اقدام به معصيت مى شود .
البته درجه اى از اخلاص و ورع هست كه از ويژگى هاى بندگان كامل و صالحان عالى رتبه ى خدا است كه از وظايف عمومى محسوب نمى شود و بر همه ى مردم واجب نيست و اين گونه سلوك بايد در نهان محض صورت گيرد .
زيرا :
اولا : جذابيت مسئله كه شديدا جلب توجه مى كند و در اين حال حفظ اخلاص براى كاملان بسيار مشكل خواهد بود .
ثانيا : پاره اى از اعمال ويژه ى انسان هاى كامل ، فوق فهم مردم است و خود موجب كژ فهمى ها و سوء تعبيرها و تهمت ها و ... خواهد شد . محى الدين عربى در فتوحات مى گويد : «حوريه هايى كه در آيه ى شريفه : (حور مقصورات فى الخيام ؛ حورانى پرده نشين در خيمه ها) از آنان ياد شده است ، به كسانى كه هيچ كس از اعمال خالصانه و ورع فوق العاده ى ايشان خبر ندارد ، تعلق دارند.»
اللهم صل على محمد و آله ، و ارزقنى صحة فى عبادة ، و فراغا فى زهادة ، و علما فى استعمال ، و ورعا فى اجمال ، اللهم اختم بعفوك أجلى ، و حقق فى رجاء رحمتك أملى ، و سهل الى بلوغ رضاك سبلى ، و حسن فى جميع أحوالى عملى ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به من سلامتى در عبادت و فراغت در زهد و علم با عمل و پرهيزكارى همراه با ميانه روى كرامت بفرما . پروردگارا ! عمرم را با عفو خود پايان بخش و آرزويم را با اميد به رحمتت جامه ى عمل بپوشان و منش و شيوه هايم را به رضايت خود ختم فرما و تمامى كارهايم را نيكو و خالى از عيب قرار ده .
عافيت جسمى ، زمينه ساز كمال
يكى از عوامل موفقيت در زندگى ، برخوردارى از عافيت همه جانبه است كه عافيت جسمى و سلامتى بدن ، بخشى از آن به شمار مى رود ؛ از اين رو ، در هر كارى پيش از شروع بايد آمادگى عمل را در خود ايجاد كنيم ، زيرا بسيارى از استعدادهاى انسان در اثر نبود سلامت تن ، پس از آغاز به كار ، از ادامه دادن و رشد و ترقى باز مى مانند و شكوفا نمى شوند و بسيارند كسانى كه مى توانستند از اسطوانه هاى علمى و عملى جامعه شوند ، ولى به دليل فقدان سلامت تن در نقطه ى صفر باز مانده اند ؛ از اين رو ، بايد با تضرع تمام از خدا درخواست كنيم كه سلامت جسم را – كه نخستين شرط موفقيت در حيات علمى و تمامى مشاغل به شمار مى آيد – هرگز از ما نستاند ، كه با فقدان سلامتى ، ايام فراغتى براى عبادت و مجالى براى تلاش علمى و فكرى و زمانى براى كسب و كار باقى نخواهد ماند . در حديث است : «از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پرسيده شد كه در شب قدر از خدا چه بخواهيم ؟ آن حضرت فرمود : عافيت را بخواهيد» .
بنابراين ، صحت براى عبادت و فراغت در بى رغبتى به دنيا ، هر دو از اساسى ترين اصول موفقيت انسان است .
علم سودمند و علم زيان بار
علم كاربردى و مؤثر در زندگى آدمى نيز از اركان مقام انسانيت است و مقصود امام عليه السلام از «علما فى استعمال» همين علم كاربردى و سودمند است . كاربردى نبودن علم را دو گونه مى توان تصور كرد :
الف) علمى كه بود و نبودش ، هيچ اثر مثبت يا منفى در زندگى دنيا و آخرت انسان ها نداشته باشد ؛ مانند دانستن شماره ى قبيله هاى موجود در دنيا يا آگاهى از قهرمان فلان داستان يا فلان مسابقه ى ورزشى يا قصه هاى اساطيرى كه نه در آگاه بودن از اين دست معلومات ، كمالى حاصل مى شود و نه با نبود اين اطلاعات نقصان و كمبودى احساس مى شود . اين گونه آگاهى ها به هيچ وجه كاربردى نيست و فقط صحيفه ى ذهن انسان را اشغال كرده و موجب تشويش خاطر بوده و از اين رو ، براى انسان مضر است .
ب) علمى كه هرگز به عمل در نيايد . افراد بسيارى ، از معلومات فراوانى برخوردار بوده اند ، ولى عملا در زندگى از آنها بهره نمى گيرند . سعدى چه نيك سروده است :
علم چندان كه بيشتر خوانى
چون عمل در تو نيست ، نادانى
اين گونه دانش ها اگر چه مسئوليت فرد را دو چندان مى سازد و در نزد حضرت حق – جل و علا – مورد بازخواست قرار مى گيرد ، ولى طرفى از آن نبسته و به كار وى نيامده است .
ورع و تقواى خالصانه
يكى ديگر از درخواست هاى امام عليه السلام در اين فراز ، ورع و تقواى خالصانه است ؛ يعنى همه ى كارها فقط براى خدا صورت گيرد . البته اين بدان معنا نيست كه محرمات را پنهانى ترك كنيم ، ولى اظهار ترك حرام را مهمل بگذاريم ، بلكه تظاهر به فسق حرام است و بايد در جامعه علنا پاسدار حريم احكام شريعت بود و واجبات خود را به جا آورده و محرمات را ترك نمود . مبادا مردم نسبت به انسان دچار توهم مسامحه و سهل انگارى در دين شوند كه اين توهم خود ، موجب پرده درى ، و وهن دين است و موجب جرأت يافتن ديگران براى اقدام به معصيت مى شود .
البته درجه اى از اخلاص و ورع هست كه از ويژگى هاى بندگان كامل و صالحان عالى رتبه ى خدا است كه از وظايف عمومى محسوب نمى شود و بر همه ى مردم واجب نيست و اين گونه سلوك بايد در نهان محض صورت گيرد .
زيرا :
اولا : جذابيت مسئله كه شديدا جلب توجه مى كند و در اين حال حفظ اخلاص براى كاملان بسيار مشكل خواهد بود .
ثانيا : پاره اى از اعمال ويژه ى انسان هاى كامل ، فوق فهم مردم است و خود موجب كژ فهمى ها و سوء تعبيرها و تهمت ها و ... خواهد شد . محى الدين عربى در فتوحات مى گويد : «حوريه هايى كه در آيه ى شريفه : (حور مقصورات فى الخيام ؛ حورانى پرده نشين در خيمه ها) از آنان ياد شده است ، به كسانى كه هيچ كس از اعمال خالصانه و ورع فوق العاده ى ايشان خبر ندارد ، تعلق دارند.»
اللهم صل على محمد و آله ، و نبهنى لذكرك فى أوقات الغفلة ، و استعملنى بطاعتك فى أيام المهلة ، و انهج لى الى محبتك سبيلا سهلة ، و أكمل لى بها خير الدنيا و الآخرة ، اللهم و صل على محمد و آله ، كأفضل ما صليت على أحد من خلقك قبله ، و أنت مصل على أحد بعده ، و آتنا فى الدنيا حسنة و فى الآخرة حسنة ، و قنى برحمتك عذاب النار ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به هنگام غفلت با ياد خودت آگاهم كن و در ايام زندگى اين جهان به طاعت خود وادارم ساز و راهى آسان به سوى محبت خود به من ارايه فرما كه خير دنيا و آخرتم با آن كامل گردد .
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست ؛ چونان بهترين درودى كه پيش از اين بر كسى نثار فرموده اى يا پس از اين نثار مى فرمايى و نيكى و خير دنيا و آخرت را روزى ام گردان و به رحمت خود از عذاب آتش در امان بدار .
سر تكرار صلوات بر محمد و آل محمد
در بخش پايانى دعا ، بايد به وعده اى كه قبلا داده ايم ، وفا كنيم و آن ، تبيين سر تكرار صلوات بر محمد و آل محمد در جاى جاى صحيفه ى سجاديه و به ويژه دعاى شريف مكارم الاخلاق است .
حقيقت اين است كه امت اسلام هر بار كه سر به بارگاه قدوسى حضرت رب العالمين بردارد ، رهين منت و وامدار اهل بيت عصمت و طهارت است . اگر نبود رنج ها و زحمات طاقت فرساى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، عالم ناسوت هرگز به عالم لاهوت پيوند نمى خورد و آدمى هرگز توانايى برخاستن از خاكدان دنيا را نمى يافت و نردبانى براى عروج به بام هستى فرا روى خود نمى ديد .
بر اين اساس ، لازم است درود و ثنا بر آن بزرگواران براى قدردانى از مقام رسالت و امامت ، ورد پيوسته و ذكر مدام امت باشد كه اين وفادارى امت ، رحمت و بركات فراوانى را براى امت اسلامى در پى دارد كه يكى از آنها افزايش محبت و يادآورى فضايل پيشوايان دين و فراموش نكردن اطاعت ازآن بزرگواران است.
انسان وقتى معصوم را به عنوان رهبر انتخاب كرد و پيوسته به ياد او بود و محبت به او را با وجود خود درآميخت ، آن محبت در مقام عمل ، اثر خود را بر جاى مى گذارد و آدمى را به سوى محبوب خود هدايت مى كند ، بلكه به آن سمت مى كشاند . بنابراين ، اگر انسان ها با تمام وجود در پى معصومان عليهم السلام حركت كنند ، در عمل معصومانه مشى خواهند نمود ؛ همانند نابينايى كه دست در دست بينايى گذارد و حركت كند . او اگر چه در واقع نابينا است ، اما راه سپردن وى روشن بينانه خواهد بود .
بر اين پايه ، ذكر درود از ناحيه ى حضرت سجاد بر حضرات چهارده معصوم ، يك روى كرد عاطفى معمولى و متعارف نيست ، بلكه محور هدايت از نظر او همين بزرگواران اند كه يادكرد آنان ، زير ساخت هاى معنوى و پايه هاى ايمانى ملت اسلام را نهادينه مى سازد و گذشته از قدرشناسى و بزرگداشت مقامات آن بزرگواران ، خود عبادتى راه گشا است كه اثر آن جلب محبت معصومان عليهم السلام و ازدياد محبت ما به آن بزرگان بشريت خواهد بود .
درخواست آسان ترين راه به سوى محبت خداوند
سپس امام عليه السلام در صدد ارايه ى راه آسان به سوى محبت حضرت حق برآمده و به تبيين ضمنى اين نكته پرداخته است كه مسير هدايت بايد از سوى خود خداوند سبحان فرا روى آدمى گشوده شود ، زيرا گاه و بلكه در بسيارى از مواقع براى ما رسيدن به بسيارى از حقايق با توجه به طبيعت محدود بشرى ، در شرايط عادى ، ممكن نيست و برخاستنن از نظام طبيعى و رفتن به سوى وراى عالم ملك ميسور نمى گردد ، ولى خداوند متعال – جلت قدرته – به آسان ترين وجه ، مسير را آماده و معين مى سازد و طى آن را ميسور مى سازد و ما را به حركت در آن فرا مى خواند .از اين رو ، امام معصوم عليه السلام آسان ترين راه به سوى محبت حضرت رب العزه را درخواست فرموده است ، زيرا اگر اين دعا در مورد بنده اى پذيرفته شود ، مسيرى را كه قافله ى بشرى در طى هزاران سال با حالت افتان و خيزان در حال پيمودنش مى باشد و جز تعداد بسيار نادر ، به پشت سر نهادن آن توفيق نيافته است ، به راحتى خواهد پيمود .
آرى ، تا انسان شرح حال سالكان الى الله را نداند و از مسير پر خطر جان فرساى سلوك خبر نداشته باشد ، نمى تواند بفهمد نعمت عظيمى را كه امام معصوم عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است بفهمد و به راستى كه اين موهبت با هيچ نعمت ديگرى قابل مقايسه نيست و آن گاه است كه انسان لذت حقيقى را مى چشد و از حسنه ى حقيقى برخوردار مى گردد .
اگر به هر دو جهان يك نفس زنم با دو دست
مرا ز هر دو جهان ، حاصل آن نفس باشد
و اين همان حيات طيبه است كه امام سجاد – سلام الله عليه – در دعاى ابوحمزه درخواست فرموده است ؛ تعبير دعاى ابوحمزه چنين است :
أحييته حياة طيبة فى أدوم السرور و أسبغ الكرامة و أتم العيش ؛
خدايا ! مرا در حياتى پاك با پايدارترين خوشحالى ها و عالى ترين كرامت ها و كامل ترين مراتب تنعم ها ، زنده بدار .
اميد آن كه خداوند رئوف و رحيم ، اين سعادت را به ما واماندگان از رشد و عقب افتاده از كاروان معرفت ارزانى داشته و از آن بهره مند گرداند . آمين يا رب العالمين بحق محمد و آله الطاهرين .
اللهم صل على محمد و آله ، و نبهنى لذكرك فى أوقات الغفلة ، و استعملنى بطاعتك فى أيام المهلة ، و انهج لى الى محبتك سبيلا سهلة ، و أكمل لى بها خير الدنيا و الآخرة ، اللهم و صل على محمد و آله ، كأفضل ما صليت على أحد من خلقك قبله ، و أنت مصل على أحد بعده ، و آتنا فى الدنيا حسنة و فى الآخرة حسنة ، و قنى برحمتك عذاب النار ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به هنگام غفلت با ياد خودت آگاهم كن و در ايام زندگى اين جهان به طاعت خود وادارم ساز و راهى آسان به سوى محبت خود به من ارايه فرما كه خير دنيا و آخرتم با آن كامل گردد .
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست ؛ چونان بهترين درودى كه پيش از اين بر كسى نثار فرموده اى يا پس از اين نثار مى فرمايى و نيكى و خير دنيا و آخرت را روزى ام گردان و به رحمت خود از عذاب آتش در امان بدار .
سر تكرار صلوات بر محمد و آل محمد
در بخش پايانى دعا ، بايد به وعده اى كه قبلا داده ايم ، وفا كنيم و آن ، تبيين سر تكرار صلوات بر محمد و آل محمد در جاى جاى صحيفه ى سجاديه و به ويژه دعاى شريف مكارم الاخلاق است .
حقيقت اين است كه امت اسلام هر بار كه سر به بارگاه قدوسى حضرت رب العالمين بردارد ، رهين منت و وامدار اهل بيت عصمت و طهارت است . اگر نبود رنج ها و زحمات طاقت فرساى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، عالم ناسوت هرگز به عالم لاهوت پيوند نمى خورد و آدمى هرگز توانايى برخاستن از خاكدان دنيا را نمى يافت و نردبانى براى عروج به بام هستى فرا روى خود نمى ديد .
بر اين اساس ، لازم است درود و ثنا بر آن بزرگواران براى قدردانى از مقام رسالت و امامت ، ورد پيوسته و ذكر مدام امت باشد كه اين وفادارى امت ، رحمت و بركات فراوانى را براى امت اسلامى در پى دارد كه يكى از آنها افزايش محبت و يادآورى فضايل پيشوايان دين و فراموش نكردن اطاعت ازآن بزرگواران است.
انسان وقتى معصوم را به عنوان رهبر انتخاب كرد و پيوسته به ياد او بود و محبت به او را با وجود خود درآميخت ، آن محبت در مقام عمل ، اثر خود را بر جاى مى گذارد و آدمى را به سوى محبوب خود هدايت مى كند ، بلكه به آن سمت مى كشاند . بنابراين ، اگر انسان ها با تمام وجود در پى معصومان عليهم السلام حركت كنند ، در عمل معصومانه مشى خواهند نمود ؛ همانند نابينايى كه دست در دست بينايى گذارد و حركت كند . او اگر چه در واقع نابينا است ، اما راه سپردن وى روشن بينانه خواهد بود .
بر اين پايه ، ذكر درود از ناحيه ى حضرت سجاد بر حضرات چهارده معصوم ، يك روى كرد عاطفى معمولى و متعارف نيست ، بلكه محور هدايت از نظر او همين بزرگواران اند كه يادكرد آنان ، زير ساخت هاى معنوى و پايه هاى ايمانى ملت اسلام را نهادينه مى سازد و گذشته از قدرشناسى و بزرگداشت مقامات آن بزرگواران ، خود عبادتى راه گشا است كه اثر آن جلب محبت معصومان عليهم السلام و ازدياد محبت ما به آن بزرگان بشريت خواهد بود .
درخواست آسان ترين راه به سوى محبت خداوند
سپس امام عليه السلام در صدد ارايه ى راه آسان به سوى محبت حضرت حق برآمده و به تبيين ضمنى اين نكته پرداخته است كه مسير هدايت بايد از سوى خود خداوند سبحان فرا روى آدمى گشوده شود ، زيرا گاه و بلكه در بسيارى از مواقع براى ما رسيدن به بسيارى از حقايق با توجه به طبيعت محدود بشرى ، در شرايط عادى ، ممكن نيست و برخاستنن از نظام طبيعى و رفتن به سوى وراى عالم ملك ميسور نمى گردد ، ولى خداوند متعال – جلت قدرته – به آسان ترين وجه ، مسير را آماده و معين مى سازد و طى آن را ميسور مى سازد و ما را به حركت در آن فرا مى خواند .از اين رو ، امام معصوم عليه السلام آسان ترين راه به سوى محبت حضرت رب العزه را درخواست فرموده است ، زيرا اگر اين دعا در مورد بنده اى پذيرفته شود ، مسيرى را كه قافله ى بشرى در طى هزاران سال با حالت افتان و خيزان در حال پيمودنش مى باشد و جز تعداد بسيار نادر ، به پشت سر نهادن آن توفيق نيافته است ، به راحتى خواهد پيمود .
آرى ، تا انسان شرح حال سالكان الى الله را نداند و از مسير پر خطر جان فرساى سلوك خبر نداشته باشد ، نمى تواند بفهمد نعمت عظيمى را كه امام معصوم عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است بفهمد و به راستى كه اين موهبت با هيچ نعمت ديگرى قابل مقايسه نيست و آن گاه است كه انسان لذت حقيقى را مى چشد و از حسنه ى حقيقى برخوردار مى گردد .
اگر به هر دو جهان يك نفس زنم با دو دست
مرا ز هر دو جهان ، حاصل آن نفس باشد
و اين همان حيات طيبه است كه امام سجاد – سلام الله عليه – در دعاى ابوحمزه درخواست فرموده است ؛ تعبير دعاى ابوحمزه چنين است :
أحييته حياة طيبة فى أدوم السرور و أسبغ الكرامة و أتم العيش ؛
خدايا ! مرا در حياتى پاك با پايدارترين خوشحالى ها و عالى ترين كرامت ها و كامل ترين مراتب تنعم ها ، زنده بدار .
اميد آن كه خداوند رئوف و رحيم ، اين سعادت را به ما واماندگان از رشد و عقب افتاده از كاروان معرفت ارزانى داشته و از آن بهره مند گرداند . آمين يا رب العالمين بحق محمد و آله الطاهرين .
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
دعاى درخواست مكارم اخلاق و كردارهاى پسندیده - بخش دوم
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
