دعا در حال سختى ، گرفتارى و پيچيدگى امور
فرازهاى اين دعا نمايانگر مقام ويژه ى توحيدى حضرت سجاد عليه السلام است كه نه تنها در حال سختى و بلا و گرفتارى و پيچيدگى و ناملايمات ، بلكه در همه ى حالات تسليم محض حضرت حق است و دگرگونى هاى زمانه كوچك ترين تغييرى در حالات آن حضرت ايجاد نمى كند ، بلكه موجب شعله ور شدن حرارت باطنى و طوفانى شدن وجود مملو از ايمان و يقين او مى گردد .
اللهم انك كلفتنى من نفسى ما أنت أملك به منى ، و قدرتك عليه و على أغلب من قدرتى ، فأعطنى من نفسى ما يرضيك عنى ، و خذ لنفسك رضاها من نفسى فى عافية؛
خداوندا ! مرا به امورى تكليف فرمودى كه تو خود در آنها صاحب اختيارتر از من هستى و بر آن امور و نيز بر من تواناتر از منى، پس كمكم كن كه بتوانم تو را از خويش راضى كنم و تمام وجود مرا با عافيت كامل در طريق خشنودى خود قرار ده.
قانون گذارى و توفيق الهى لازمه ى رشد و تعالى
قدرت انتخاب و تكليف پذيرى از امتيازهاى ويژه ى آدمى به شمار مى رود و همين ويژگى موجب شده كه ملائكه ى خدا او را سجده كنند و همه چيز در عالم هستى در خدمت او قرار گيرد ، چنان كه قرآن مى فرمايد :
(خلق لكم ما فى الأرض جميعا)؛
همه ى آن چه در زمين است ، براى شما آفريده شده است .
خداوند متعال بشر را به حال خود رها نفرموده است ، بلكه همه ى آن چه را كه در زمين است ، از اين جهت براى او آفريده است كه به حيات طيبه راه يابد و به همين دليل ، او را مكلف كرده و دستورهاى معينى براى او صادر فرموده است ؛ اگر خدا انسان را رها مى كرد ، در بى خبرى محض قرار مى گرفت ، چرا كه طبع انسانى حالت منفعت طلبى دارد و پيوسته در صدد جلب سود است و در هيچ شأن و حالى از اين ويژگى صرف نظر نمى كند و برخورد منافع براى وى قطعى است ، ولى اين تزاحم منافع گاه صورت خطرناكى به خود مى گيرد و موجب جنگ هاى خونين و چه بسا موجب انقراض نسل ها مى گردد و براى جلوگيرى از آن ، راهى جز استقرار قانون عادلانه در جامعه نيست . البته در اين مقال بر آن نيستيم كه از تقنين و قانون گذارى بحث كنيم ، ولى به هر روى خرد حكم مى كند كه آفريدگار حكيم كه عالم و آدم را خوب مى شناسد و از آغاز و انجام جهان و پيوند اجزاى آن آگاه است ، طبعا بهترين قانون گذار براى زندگى دنيوى و اخروى انسان خواهد بود و فقط هم او است كه رحمتش اقتضا دارد انسان را رها نكند . از اين رو ، تكاليف براى رشد انسان بسيار لازم است . با اين همه ، امام معصوم عليه السلام براى پيشرفت و رشد ، راه نزديك ترى را از خداوند متعال درخواست مى كند كه عبارت از تأييد و توفيق خاصى است كه به برخى از بندگان خود مرحمت مى فرمايد .
خشنودى از خداوند ، عامل هدايت
افزون بر مطلب گذشته ، امام سجاد عليه السلام در اين جا عامل مهمى را از خداوند سبحان درخواست كرده است كه عبارت است از ايجاد حالتى ويژه از رضاى كامل و پايدار در نفس انسان كه اين خصوصيت اخلاقى در دعاهاى ديگر ادعيه ى امام سجاد عليه السلام نيز مورد توجه قرار گرفته است؛ از جمله در دعاى مكارم الاخلاق:
1. أللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها ، و أبق لنفسى من نفسى ما يصلحها ، فان نفسى هالكة أو تعصمها ؛
خدايا ! از جان من براى خود نگهدارنده اى بگمار كه مرا براى تو خالص گرداند و از نفس من براى خود او اصلاح گرى بگمار ؛ كه اگر مرا رها كنى به هلاكت و نابودى مى گرايم .
2. أللهم ... ألهمنى التقوى ؛
خدايا ! تقوا در باطن جانم به من الهام فرما .
بنابراين ، اين درخواست امام عليه السلام عاملى بنيادين براى هدايت و تدبير امور انسان است ؛ درست مانند پزشكى كه در معالجه ى خود ، سرسرى و سحطى عمل نمى كند و فقط براى دفع درد ، دارو مصرف نمى كند ، بلكه در جست و جوى علت بيمارى ، به كاوشى دقيق دست مى زند ؛ مثلا ممكن است بيمارى از سنگ كليه فرياد كند و پزشك اگر چه ممكن است دارويى براى تسكين موقت درد يا دفع فورى سنگ تجويز كنند ، ولى پس از اين معالجه ديرى نخواهد پاييد كه كليه ى وى ، سنگ ديگرى مى سازد و مرض او به سرعت عود مى كند ، در حالى كه علاج ريشه اى آن است كه پزشك ، علت سنگ سازى كليه را كشف كند كه چه اختلالى در بدن رخ داده كه به اين عارضه ى جان كاه انجاميده است . امام سجاد عليه السلام در اين فراز ، سلامت روح و جان آدمى را اين چنين علاج فرموده است كه خداوند متعال در باطن وجود انسان ، نگهدارنده اى از خود جان بگمارد تا به صلاح و رشد انسان از درون و بن جان كمك كند و اين مأمور الهى درونى آن چنان عمل كند كه مسير حركت را نزديك و پيمودن طريق را آسان گرداند .
اللهم لا طاقة لى بالجهد ، و لا صبر لى على البلاء ، و لا قوة لى على الفقر ، فلا تحظر على رزقى ، و لا تكلنى الى خلقك ، بل تفرد بحاجتى ، و تول كفايتى ؛
خدايا ! مرا تاب تحمل سختى ها و محنت ها و شكيبايى بر بلاها و توان تحمل تهيدستى و فقر نيست ، پس در روزى دهى بر من سخت مگير و مرا به آفريده هايت وامگذار ، بلكه تو خود حاجتم را روا و نيازم را كفايت فرما .
دعاهاى مستجاب
مديريت عالم هستى را نيرويى غيبى بر عهده دارد كه همه چيز در اختيار او است . آن چه در اين عالم رخ مى دهد از منبعى سرچشمه گرفته است كه تدبير و تنظيم شگرف و معجزآسايى را بر پهنه ى هستى حاكم كرده و آن چنان حكمت و علم را در هم آميخته و تناسب عناصر خرد و كلان هستى را در يك ارتباط دقيق و تنگاتنگ محاسبه كرده است كه اوج هماهنگى و اتقان حاصل از آن ، به راستى حيرت زا است و مطالعه ى عميق نظام هستى نشان مى دهد كه آيه ى كريمه : (و كل شى ء عنده بمقدار ؛ هر چيز اندازه ى خاصى نزد او دارد.) بر تك تك اجزاى اين منظومه ى عظيم حاكم است .
آرى ، پيروان مكتب هاى علمى كه قرن ها در فنون و علوم گوناگونى به تفكر و انديشيدن پرداخت اند ، هر يك در حدود ظرفيت خود از نظم و نظام جهان خلقت دم زده و به كشف رمز و راز آن پرداخته اند و هر يك گوشه اى از حقايق موجود را موضوع بحث خود قرار داده و پس از سال ها تلاش ، حيرت زده از خرمن بى پايان حقايق گيتى خوشه اى چيده اند ، اما تابلوى : (و ما أوتيتم من العلم الا قليلا ؛ از دانش جز اندكى به شما داده نشده است.) هنوز بر سر در تمام حوزه هاى علمى جهان مكتوب است و تنها در صورتى كه نقشه ى زندگى هر فرد هماهنگ و هم سو با نقشه ى جامع خلقت باشد و بر همان نسبت هاى حاكم بر طبيعت عالم منطبق گردد ، آن طرح قابل اجرا خواهد بود ، اما اگر نقشه ى تخيلى ما در زندگى شخصى خود منطبق با نظام هستى عالم نباشد ، آن گاه مسير ما پيوسته مواجه با مانع ها و برخوردها بوده و محكوم به زوال خواهد بود .
دقيقا به اين دليل است كه ما شاهد تلاش هاى بيهوده و مهندسى هاى اجتماعى پر هزينه و نظم هاى سرسام آور مدنيت به بن بست رسيده ى جديد هستيم . خوشا بر احوال آنان كه توانستند به رمز عالم و سر قدر آشنا شوند و با زندگى حكيمانه و هم سو با جهت سير نظام هستى ، هماره در راه رضايت الهى بكوشند و اگر از خداى خود درخواستى مى كنند ، چيزى را طلب كنند كه در مسير جريان خلقت است . اينان كسانى هستند كه خواسته هايشان بر صراط مستقيم منطبق است ، لذا مستجاب الدعوه خواهند بود ، چرا كه دعا و خواسته ى آنان ، هيچ گونه مزاحمتى با نقشه ى سير هستى ندارد و اين به دليل آن است كه مى دانند چگونه حرف بزنند و چه چيزى بخواهند و درخواست خود را در چه شرايط زمانى و مكانى مطرح سازند .
ما در اين دعا ، امام سجاد عليه السلام را اين چنين مى يابيم ؛ حضرتش با رازهاى عالم آشنا است و مى داند كه عناصر نظام هستى در يك شبكه ى سراسرى به هم پيوسته ، از مدير حكيم و مقتدر كارگاه آفرينش دستور مى گيرند . از اين رو ، همه چيز را از او مى طلبد و عرض مى كند : «صبر و طاقت و قوت من بسيار نيست و خلق نيز توانايى برآوردن نيازهاى ديگران را ندارند ، پس تو خود حاجت روايم فرما و نقص و كبمودها را جبران و زندگى مرا كفايت نما» . به راستى كه چنين درخواستى ، پاسخ منفى در پى نخواهد داشت و قطعا حضرت حق به نظر رحمت بر چنين بنده ى راستينى خواهد نگريست .
و انظر الى و انظر الى فى جميع أمورى ، فانك ان وكلتنى الى نفسى عجزت عنها و لم أقم ما فيه مصلحتها ، و ان وكلتنى الى خلقك تجهمونى ، و ان ألجأتنى الى قرابتى حرمونى ، و ان أعطوا أعطوا قليلا نكدا ، و منوا على طويلا ، و ذموا كثيرا ؛
خدايا ! از روى رأفت به من نظر فرما و بر همه ى امورم ناظر باش كه اگر مرا به خويش واگذارى ، از عهده ى كارها برنمى آيم و مصلحت امور از من فوت مى شود و اگر به غير خود واگذارى ، روى از من درهم مى كشند و اگر به خويشاوندانم محتاج سازى ، مرا بيگانه وار محروم مى سازند و اگر هم چيزى به من ببخشايند ، اندك و همراه با منت و سرزنش بسيار خواهد بود .
پيامدهاى توكل بر غيرخدا
در اين فراز ، امام معصوم عليه السلام پس از آن كه توجه خدا را از محضر ربوبى درخواست مى كند ، عواقب سوء و جبران ناپذير اتكاى به غير را بيان مى نمايد . با در نظر داشتن محدوديت ، قدرت ، آگاهى و ضعف طبيعى شخصيت ديگر انسان ها ، بسيار عادى مى نمايد كه در صورت درخواست چيزى از آنان صورت درهم بكشند و در مقام بخشايش ، كم بگذارند و منت نهند . اين بدان جهت است كه رفتار انسان ها غالبا خالى از منافع شخصى و اغراض فردى و گروهى نيست و چه بسا با خود بزرگ بينى و تحقير ديگران همراه است و هم از اين روى ، بخشش ها كمتر با خلوص انجام مى گيرد ؛ بدين جهت ، قرآن كريم مى فرمايد :
(لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الأذى)؛
صدقه هاى خود را با منت گذارى و آزار باطل و بى اثر نكنيد .
نيز در دعا مى خوانيم :
لا تكلنى الى الناس فيرفضونى ؛
مرا به مردم وا مگذار ... تا رهايم كنند .
نيز در كتاب شريف كافى روايتى آمده است كه «ابن ابى يعفور» - شاگرد بزرگ حضرت سجاد عليه السلام – نقل مى كند كه ديدم امام صادق عليه السلام دو دست خود را به طرف آسمان بلند كرده بود و اشك از اطراف گونه هايش با سرعت سرازير بود و مى فرمود :
رب لا تكلنى الى نفسى طرفة عين أبدا ؛
پروردگارا ، مرا هيچ گاه حتى به اندازه ى يك چشم بر هم زدن ، به خودم وامگذار.
«ابن ابى يعفور» در حالى كه از آن چه ديده بود ، بهت زده مى نمود ، از امام صادق عليه السلام خواست كه علت اين انقلاب درونى را بيان نمايد . امام صادق عليه السلام فرمود : «اى ابن ابى يعفور ! خدا لحظه اى يونس پيامبر را به خود واگذار كرد و او در آن لحظه ترك اولايى مرتكب شد كه مستوجب محبوس شدن در شكم ماهى گرديد.»
اعتماد به خدا و به نفس
چه خوب است كه امت اسلامى با اين دعاها مأنوس شوند و به مضامين دقيق آن آشنا گردند و درس بگيرند و زندگى را بر اساس تعاليم امامان هدايت گر عليهم السلام پى ريزى كنند كه عزت ، شرافت و تعالى روح در سايه ى اين معارف دستى يافتنى است و به راستى كه فرد مؤمن و متكى به خدا ، در مقابل هيچ گرفتارى زانو نمى زند و در گرفتارى ها نمى لغزد و دست حاجت به سوى هيچ كس دراز نمى كند و خود را به هيچ كس محتاج نمى بيند .
اين غناى روحى كه در روان شناسى «اعتماد به نفس» خوانده مى شود و از عظيم ترين پايه هاى رشد شخصيت انسانى به حساب مى آيد ، حضرت سجاد عليه السلام در سايه ى اعتماد و توكل به خدا قابل دستيابى مى داند . آثار اين توكل در پى ريزى شخصيت انسان و پيدايش شاكله ى متين و استوار از روح و جان آن چنان است كه هرگز با راه كارهاى مورد توصيه روان شناسى نوين قابل مقايسه نيست ، زيرا اين تكنيك هاى علمى نتيجه اى محدود دارد و هرگز از چارچوب وجود فراتر نمى رود ؛ يعنى بر فرض تأثير در ساختار وجودى او ، دامنه ى آن تأثير محدود به حيطه ى وجودى فرد خواهد بود ، ولى توكل فرد به خدا و اعتماد روحى و قلبى به حضرت ربوبى ، فرد را به بى نهايت وصل مى كند و از او جهانى به مراتب بزرگ تر از اين كيهان مشهود مى سازد .
طبق نقل قرآن كريم و تاريخ پيامبران عليهم السلام گاهى به صورت فردى در مقابل قدرتمندترين جباران عالم ايستادگى مى كردند و عاقبت هم پيروزمندانه صفحه ى تاريخ را روشن مى كردند ؛ در تاريخ آمده كه «ابوطالب» به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله عرض كرد : تو به تنهايى ، با نداشتن پول و آذوقه و افراد چگونه در مقابل آن همه مردم قرار مى گيرى و چگونه موفق خواهى شد ؟ ولى تاريخ نشان داد كه فرد به تنهايى مى تواند با اتكا به قدرت لايزال حق سبحانه بر همه ى قدرت هاى اهريمنى پيروز شود .
جناب «ابوطالب» ، پيامبر گرامى اسلام را فاقد اسباب و افزار ظاهرى مى انگاشت ، اما عاقبت پى برد كه تمامى ادوات و افزارهاى جنگى و مالى در مقابل عزم آن پيامبر اولوالعزم كوچك و غيرقابل اعتماد است ؛ از اين رو ، امام عليه السلام فرمود : «ان وكلتنى الى نفسى عجزت عنها.» ؛ يعنى اگر من خودم باشم و تو كمك كارم نباشى ، عاجز و درمانده خواهم بود .
فبفضلك – اللهم – فأغننى ، و بعظمتك فانعشنى ، و بسعتك فابسط يدى ، و بما عندك فاكفنى ؛
خدايا ! به فضل خود توانگرم گردان و به عظمت خود مرا نگاه دار و به خوان گسترده ى رحمتت به من گشايش و آسايش ببخش و به آن چه در خزاين غيبت هست ، نيازهاى مرا برآورده فرما .
بى نيازى مطلق در سايه ى اميد به فضل و عظمت خدا
حضرت در اين جا ، غنا و عظمت واقعى را به امت شناسانده است . برخى بر اين باورند كه با داشتن مال و مقام مى توان بى نيازى را به دست آورد يا آن كه مى توان با عدة و عده به جاه و مقام دست يافت ، ولى چه بسيار توان گرانى كه به واقع محتاج ترند ؛ درست مانند كسى كه مى خواهد تشنگى را با آب شور و تلخ برطرف كند ، كه هر چه بيشتر آب بخورد ، شدت عطش در وجودش فزونى مى يابد تا آن كه جان خود را ببازد و چه بسا انسان با پيوستن به اين و آن ، تلاش مى كند تا خواسته هاى خود را برآورد ، غافل از آن كه برآيند جمع هزاران ضعف و سستى ، چيزى جز فتور و ناپايدارى نيست . نقطه ى اتكا بايد قابل اعتماد و غيرقابل زوال باشد ؛ از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز مى فرمايد : اگر مى خواهيد به غناى مطلق و عظمت تمام نايل شويد ، بايد به فضل خدا و به عظمت او پناه بريد .
هم از اين رو ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : «اگر قريش خورشيد و ماه را از آسمان به زمين كشيده و در دستم قرار دهند ، من دست از وظيفه ى ربانى و ايده ى الهى خود برنمى دارم.»
آرى ، فقط خدا و هر كس كه به او وابسته است ، پيروز خواهد بود و عناصرى چون طلا و نقره هرگز قدرت و شخصيت به دنبال نمى آورند ؛ بايد در پى چيزى بود كه داراى عظمت و قدرت ذاتى است و مى تواند انسان را اشباع كند و او را به درجات فوق تصور برساند و چه بسا زر و زور غيرمعقول كه انسان را از درجه ى انسانيت ساقط كرده و به سر حد پست ترين حيوانات تنزل داده است . سيدالشهدا عليه السلام در بغرنج ترين موقعيت خود فرمود :
ان الدعى بن الدعى قد ركز بين اثنتين، بين السلة و الذلة، هيهات منا الذلة؛
ناپاك فرزند ناپاك مرا بين دو چيز ؛ كشته شدن يا پذيرش و ذلت ، محصور ساخته است ؛ غافل از آن كه گرد ذلت هرگز به دامن ما نمى نشيند !
در ماجراى شهادت «مسلم بن عقيل» «ابن زياد» ، «محمد بن اشعث» را چنين سرزنش مى كند كه خدا مرگتان دهد از دست يك نفر فرار مى كرديد كه هيچ گونه عده و عده اى نداشت ؟! او در جواب مى گويد : سنگ در زير دندانت باد !؟ تو خيال كردى كه ما با بقال هاى كوفه جنگيديم ، ما با كسى در نبرد بوديم كه اگر گرفتار مى شديم ، ما را خرد مى كرد و هيچ چاره اى جز فرار يا اجتماع بر كشتن او نداشتيم .
آرى ! قرآن بهتر از همه فرموده است : (ولله العزة و لرسوله و للمؤمنين)؛ يعنى عزت فقط از آن خدا و رسول او و مؤمنان وابسته به خدا مى باشد و ساير افراد خوار و اسير ديگران يا اسير نفس و هواهاى شيطانى خودو ابليس هاى همانند خود مى باشند و از آزادگى و آزاد مردى بويى نبرده اند .
اللهم صل على محمد و آله ، و خلصنى من الحسد ، و احصرنى عن الذنوب ، و ورعنى عن المحارم ، و لا تجرئنى على المعاصى ، و اجعل هواى عندك ، و رضاى فيما يرد على منك ، و بارك لى فيما رزقتنى و فيما خولتنى و فيما أنعمت به على ، و اجعلنى فى كل حالاتى محفوظا مكلوءا مستورا ممنوعا معاذا مجارا ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و مرا از حسد رها كن و از گناهان بازدار و به محرمات بى رغبتم ساز و بر گناهان دليرم مگردان و ميلم را به سوى خود و خشنودى ام را در مقدرات خود قرار ده و آن چه به من كرامت فرموده و روزى ام گردانيده اى و از نعمت خود ارزانى داشته اى ، گوارايم گردان و مرا در هر حال از بلاها و سختى ها ، مصون و محفوظ و پوشيده و نگاه دار و در حفظ و پناه خود قرار ده .
امام على بن الحسين عليهماالسلام در اين دعا به چند مسئله ى بسيار مهم اشاره فرموده است كه هر كدام از اصول حيات انسانى است .
2. حسد و پيامد آن
مسئله ى نخست عبارت است از بيزارى از حسد و گناهان و پناه به خدا از پرده درى و تجرى بر گناهان . هر كدام از اين امور آفتى است كه تباهى و تيره بختى به دنبال مى آورد ؛ مثلا حسد يكى از صفات رذيله اى است كه زيان آن قبل از هر كس متوجه خود شخص حسود مى شود . گاه ديده شده است شخص حسود – مانند شخص تب دارى كه سوخت و ساز درون سلولى بافت هاى بدنش چندين برابر شده و بسيارى از بافت ها آسيب ديده و عمل كردشان مختل شده است – دچار آشفتگى فزاينده ى ذهنى مى گردد ؛ به گونه اى كه تمام سطوح ادراكى و عاطفى شخصيت وى درگير خنثاسازى يا شبيه سازى رفتار فرد مورد حسد مى شود و مجالى براى تصميم گيرى صحيح نمى گذارد . از اين رو ، در روايت آمده است :
الحسود لا يسود ؛
حسود هرگز به سيادت و آقايى نمى رسد .
سر اين مطلب آن است كه حسود عجولانه به كارهاى نابخردانه دست مى زند .
در روايت ديگر از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وارد شده است :
ان الحسد يأكل الايمان كما يأكل النار الحطب ؛
حسد ، ايمان را مى سوزاند همانند آتشى كه هيزم را نابود مى كند .
البته گاهى پيدايش حسد اختيارى نيست ، ولى دستور اكيد آن است كه نبايد به فرمان نفس در حال حسد اعتنايى نمود .
2. ارتكاب گناه و آثار آن
نيز امام سجاد عليه السلام در اين فراز ، از گناهان به خدا پناه برده است ، زيرا بر حضرتش كه طبيب روح است ، پوشيده نيست كه گناه كار ، به شدت بيمار و از سلامت نفس به دور و از رحمت بى دريغ حضرت حق محروم است . وجدان فرد معصيت پيشه – مانند بيمارى كه بدنش در اثر بيمارى مزمن و دير پا نسبت به عفونت ها و انحراف مزاج ، به نوعى غير حساس شده و از پرهيز و تداوى دست برداشته است – نسبت به زشتى و پليدى گناهان ، واكنش منفى نشان نمى دهد ؛ از اين رو ، با گستاخى و بى باكى به هر جنايتى دست مى زند .
امام عليه السلام از جرأت بر معاصى و عادى دانستن خطا و گناه نيز به خداوند متعال پناه برده است كه اين حالت ، اميد نجات را به نوميدى تبديل مى كند و تجرى و بى باكى ، غضب و خشم الهى را به دنبال مى آورد .
3. درخواست مقام رضا
مسئله ى سوم ، درخواست مقام رضا است ؛ امام زين العابدين عليه السلام از خدا درخواست نموده است كه مقام رضا و تمكين را به او عطا فرمايد كه بالاترين مقام ممكن براى بشر است . حضرت موسى عليه السلام به خداوند متعال عرض كرد : خداوندگارا ! به من دستورى ابلاغ فرما كه با انجام آن ، خشنودى و رضاى تو را جلب كنم . وحى آمد كه از عهده ى آن برنخواهى آمد ، حضرتش به سجده و زارى افتاد تا آن كه از عرش الهى نويد آمد كه اى موسى ! رضاى من ، در رضاى تو به قضاى من نهفته است . به همين جهت ، امام معصوم عليه السلام درخواست نموده است : «و اجعل هواى عندك و رضاى فيما يرد على منك.»
4. درخواست نعمت هاى گوارا
حضرت سجاد عليه السلام گوارا بودن موهبت هاى ربوبى و خوش عاقبت بودن برخوردارى از آنها را از درگاه احدى درخواست نموده است ، زيرا گاه مال و مكنت ، نقش عامل سيه روزى و براندازى را در زندگى فرد بازى مى كند ؛ از اين رو ، مردم مى گويند اگر فلانى ماشين نداشت ، تصادف نمى كرد . يا فلانى اگر ثروت مند نبود ، به فلان عمل دست نمى زد ، يا اگر از اين جاه و مقام برخوردار نبود ، كشته نمى شد . به اين دليل ، امام عليه السلام از خداوند متعال خواسته است كه با خاطر آرام از نعمت هاى او استفاده كند ، زيرا اگر عافيت با نعمت هاى الهى همراه نباشد ، انسان از آن همه كرامت ها و عطاها طرفى نخواهد بست .
3. درخواست حفظ آبرو و سلامتى
حضرت زين العابدين عليه السلام از حضرت حق خواسته است كه او را در حصن خود قرار دهد ؛ به طورى كه آبروى او در امان و سلامتى وى تضمين شده باشد و در امان و پناه خدا جاى گيرد . نفس انسانى آن گاه از آرامش و طمأنينه برخوردار خواهد شد كه خود را در دژى محكم بيابد و گزند و ناامنى را از خويش دور ببيند . امام هم در اين راستا درخواست نموده است كه با عنايت ربوبى از بلاها محفوظ و از خطرها پوشيده بماند و در برابر آسيب ها و نامرادى هاى زندگى صيانت و حفاظت كامل داشته باشد . به راستى كه آسايش در زندگى فقط در سايه ى ثروت و مال و قدرت ، فرا چنگ نمى آيد ، بلكه هزاران سبب دارد كه ثروت و قدرت تنها بخشى از آنها است ، اما بسيارى از مردم مى پندارند كه در پناه ثروت و قدرت ، همه چيز فراهم است ؛ از اين رو ، با سرعت هر چه تمام تر به سوى كسب قدرت و ثروت روان اند ، اما پس از سعى بى حاصل درمى يابند كه عمرى را در مقدمات زندگى طى كرده اند و هرگز به خود زندگى نرسيده اند .
اللهم صل على محمد و آله ، و اقض عنى كل ما ألزمتنيه و فرضته على لك فى وجه من وجوه طاعتك ، أو لخلق من خلقك و ان ضعف عن ذلك بدنى ، و وهنت عنه قوتى ، و لم تنله مقدرتى ، و لم يسعه مالى و لا ذات يدى ، ذكرته أو نسيته ؛
بار الها ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و آن چه را كه بر عهده ى من گذاشته اى ، خواه طاعت خودت يا خدمت گذارى يكى از بندگانت ، توفيق عمل بدان را به من كرامت فرما و برائت عهده ى مرا مقرر نما ، اگر چه تنم از آن ناتوان و قدرتم بر آن اندك باشد و در وسع من نباشد يا دست و دستمايه ام بدان پايه نرسد ، چه آن تكليف را به ياد داشته باشم و چه فراموش كرده باشم.
نكات و درس هاى آموزنده
1. گاه انسان از جانب خدا مكلف مى گردد كه در خدمت خلق باشد ؛ مانند همه ى دستورهايى كه خداوند متعال به بندگان ابلاغ فرموده است كه در راه آسايش خلق انجام دهند و اين دستورهاى الزامى، جامعه را ازآسيب هاى بسيار نگاه مى دارد.
2. خداوند متعال گاه از بندگان خود اداى تكاليف را درخواست فرموده است و براى اداى اين تكاليف ، ثواب و جزاى فراوان تدارك ديده است ؛ به طورى كه غفلت ورزيدن و از دست دادن تكاليف ، از دست دادن مصالح و منافع و فضايل بسيار را در پى خواهد داشت و اگر آدمى بداند چه چيزهايى را از كف داده است ، آن چنان نگران و ناراحت مى شود كه جبران آن را ميسور نمى بيند ، اما فضل الهى چنان است كه نقص و عيب در اداى تكاليف را ، كه از سستى و ضعف بندگان نشأت مى گيرد ، به حساب نياورده و پاداش اعمال را به تمامى ، به بندگان خود عطا مى فرمايد و عذر تقصير و قصور آنان را مى پذيرد .
3. تكاليفى كه خداوند متعال به ما ابلاغ فرموده است و ما از ياد برده ايم ، نزد او معلوم و روشن است و حساب رس دقيق و سريع ، همگى را ثبت و ضبط كرده است و در قيامت – كه يوم الحساب است – بازخواست و در آن جا كه تن به لرزه مى افتد و عقل از سر مى پرد و مردمان چونان مستان مدهوش بدين
سوى و آن سوى مى روند ؛ از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در دعايى پر التهاب عرضه مى دارد : )نمى دانم تو با ما چگونه معامله مى كنى ، در حالى كه همه چيز را مى دانى و هيچ چيز را فراموش نمى كنى و كاتبان گرامى تو همه چيز را در نامه ى اعمال من رقم زده اند . تو چه طور رفتار مى كنى با بنده اى كه بسيار غافل است و همه چيز را از ياد مى برد ؟».
البته خداوند متعال بندگان خود را به دليل فراموشى ها و غفلت ها بازخواست و مؤاخذه نمى كند ، اما امام معصوم عليه السلام در مقام بندگى از اين كوتاهى نيز عذرخواهى مى فرمايد .
بنابراين ، از مجموع اين فراز ، سه نكته را درمى يابيم :
4. خداوند متعال در دستورهاى متعالى اسلامى ، امت را به صورت يك واحد مرتبط به هم ، برخى را در خدمت بعضى ديگر قرار داده است و اين طور نيست كه مردمان نسبت به يك ديگر هيچ گونه مسئوليتى نداشته باشند . خداوند سبحان انسان بى ثمرى را كه در اين جهان فقط از ديگران استفاده مى برد ، اما خود در خدمت ديگران قرار نمى گيرد ، دوست نمى دارد . چنين فردى حتى از گل و گچ اين عالم پست تر است ، زيرا ديوار هم سايه اى دارد كه چه بسا خسته اى را در پناه او مى آرامد .
هرگز به سايه ى تو نياسود خسته اى
دنياپرست دون ، تو ز ديوار كمترى
2. خداوند منان با بندگان خود چنان مهربان است كه گاه كار مغفول واقع شده و انجام نگرفته را انجام شده محاسبه مى فرمايد و بر آن جزاى خير عطا مى فرمايد و بندگان شايسته ى خويش را از پاداش ويژه محروم نمى كند . يكى از بزرگان و علماى نجف اشرف كه از رجال علمى بود ، به نگارنده فرمود : «در رؤيايى به من گفته شد كه اگر قبل از طلوع آفتاب وضو گرفته و دوگانه اى بگذارى ، اين باغ از آن تو خواهد شد . چون بدان نگريستم ، باغى ديدم به غايت عظمت و زيبايى و شكوه و غرق در نعمت كه در عمرم از خيالش هم ناتوان بودم . بارى در جست و جوى آفتاب ، روان شدم كه ناگاه در ميان آن تكاپوى پر هيجان قسمتى از پرتو آفتاب را كه بر ديوارى افتاده بود ، ديدم و از شدت نگرانى از خواب پريدم و در بستر نشستم ؛ به طورى كه رو به داخل حياط خانه بودم و همان مقدار آفتاب را كه در خواب يده بودم ، بر لب ديوار مشاهده كردم و دانستم كه نماز صبح من قضا شده است و اين باغ مربوط به نماز صبح بود كه از دستم رفت.» اين نمونه اى از خسارتى است كه امام سجاد عليه السلام جبران آن را از خداوند متعال خواسته است .
3. كوركورانه زيستن غير از غفلت از اداى تكليف است ، چرا كه جهل هرگز از مسئوليت انسان نمى كاهد و اين فكر غلط است كه «بگذار ندانيم تا مسئوليت نداشته باشيم» زيرا از ما سؤال خواهد شد و چنان چه بگوييم : «نمى دانستم» در جواب خواهند گفت : «أفلا تعلمت ؟» ؛ يعنى چرا به دنبال فراگيرى نرفتى ؟ و چرا با وظايف خود آشنا نشدى ؟ چنين فردى دو جرم مرتكب شده است : اول ، آن كه تكاليف خود را نياموخته است و دوم ، آن كه دستورهاى الهى را به جا نياورده است .
هو – يا رب – مما قد أحصيته على و أغفلته أنا من نفسى ، فأده عنى من جزيل عطيتك و كثير ما عندك ، فانك واسع كريم ، حتى لا يبقى على شى ء منه تريد أن تقاصنى به من حسناتى ، أو تضاعف به من سيأتى يوم ألقاك يا رب ؛
پروردگارا ، آن تكليف كه من فراموش كرده و از آن غفلت ورزيدم ، در علم تو ثبت شده است ، پس از فضل سترگ و خزانه ى بزرگ و بى پايان خويش ، تكاليفى را كه بر من است ، ادا فرما ، تا آن كه چيزى كه به واسطه ى آن مؤاخذه ام مى فرمايى ، باقى نماند و از حسناتم به جبران گناهنم نكاهى و بر گناهانم نيفزايى . اى پروردگار من !
علت حبط و تقاص اعمال
امام عليه السلام در اين فراز اين نكته را گوشزد فرموده كه ممكن است مسامحه اى كه به غفلت انجاميده ، از حسنات بكاهد و بر سيئات بيفزايد ؛ به گونه اى كه اعمال حسنه را از بين ببرد يا در بخشش گناهان چنين بنده اى تأخير و تهديدى صورت گيرد . البته معلوم است كه اگر فرد غافل گناه كار با فرد صالح متقى مقايسه شود ، روشن خواهد شد كه اين يك ، مسامحه كار و متجرى و بى قيد و آن يك ، اهل احتياط و حساب رسى و نظارت بر كردار خويش است .
در واقع ، امام معصوم عليه السلام از اين راز بزرگ پرده برمى دارد و هشدار مى دهد كه بايد در رعايت ادب بندگى كوشيد و از غفلت و نسيان پرهيز كرد ، چرا كه هر چند ممكن است فرد غافل مورد سرزنش قرار نگيرد ، اما اين بى ادبى ها در ميزان محاسبات قطعا بى تأثير نخواهد بود و حداقل رنگ و بوى جرم و گناه در پرونده ى اعمال فرد بيشتر جلوه گرى خواهد كرد . جالب آن كه امام عليه السلام در اين فراز از خداوند متعال مى خواهد آن چنان كاستى ها را ناديده انگارد كه هيچ گونه كاهشى در حسنات يا فزونى در سيئات صورت نگيرد .
قرآن كريم نيز در زمينه ى اعمال ، بيان هاى گوناگونى دارد كه شايسته ى عنايت و دقت است . البته بايد توجه داشت كه مسئله «تحابط و تباطل» كه متكلمان گفته اند ، غير از «حبط و احباط» است ، زيرا كفر ، ارتداد و شرك عامل حبط عمل اند ، در حالى كه تحابط در مورد اعمال فرد مؤمن موحد رخ مى دهد ؛ بدين ترتيب كه برخى اعمال نيكو ، اعمال بد را جبران مى كند يا اعمال ناپسند ، عمل خير را باطل مى كند يا پاره اى از گناهان رابطه ى بين عبوديت و ربوبيت را قطع مى كند ؛ خداوند سبحان مى فرمايد :
(من كان يريد الحياة الدنيا و زينتها نوف اليهم أعمالهم فيها)؛
هر كس تنها زندگى دنيا و زيور آن را بخواهد ، در همين دنيا ثمره ى اعمالش را به وى خواهيم داد .
نيز مى فرمايد :
(أولئك الذين ليس لهم فى الآخرة الا النار و حبط ما صنعوا فيها و باطل ما كانوا يعملون)؛
آنان كسانى هستند كه در آخرت بهره اى جز آتش ندارند و اعمال نيكشان در آن جا محو خواهد شد و در كردارشان باطل تلقى مى گردد .
همچنين در لزوم رعايت ادب در محضر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد :
(أيها الذين آمنوا لا ترفعوا أصواتكم فوق صوت النبى و لا تجهروا له بالقول كجهر بعضكم لبعض أن تحبط أعمالكم)؛
اى كسانى كه ايمان آورده ايد ، صداى خود را از صداى پيامبر بلندتر نكنيد و او را با بانگ بلند مخاطب قرار ندهيد ؛ چنان كه با برخى از خود اين چنين مى كنيد ، مبادا كه كارهاى صالح شما نابود گردد .
بنابراين ، اين گونه اعمال موجب سقوط انسان مى گردد و در نزد خداوند متعال براى او سوء پيشينه به دنبال مى آورد . علامه طباطبائى رحمه الله در مسئله ى حبط ، تحقيق بسيار دقيقى دارند كه اين مختصر را گنجايش آن نازك انديشى ها نيست .
مسئله ى حبط و تقاص از رفتارهاى ناروا ، امرى عقلانى است ؛ چنان كه بين عقلا مرسوم است كه بسيارى از سوابق حسنه ى فرد در اثر رفتار ناپسندش از سوى اجتماع ناديده انگاشته مى شود و مردم سابقه ى مفيد او را ناديده مى گيرند و نسبت به اعمال ناشايست او شدت عمل به خرج مى دهند .
در محكمه ى عدل الهى نيز گاه يك سلسله اعمال پسنديده ، اشتباهات ديگر انسان را جبران مى كند ؛ خداوند سبحان مى فرمايد :
(ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفر عنكم سيئاتكم)؛
اگر از گناهان بزرگ بگذريد خداوند متعال ، بسيارى از گناهان ديگر شما را مى بخشد .
اللهم صل على محمد و آله ، و ارزقنى الرغبة فى العمل لك لآخرتى حتى أعرف صدق ذلك من قلبى ، و حتى يكون الغالب على الزهد فى دنياى ، و حتى أعمل الحسنات شوقا ، و آمن من السيئات فرقا و خوفا ، و هب لى نورا أمشى به فى الناس ، و أهتدى به فى الظلمات ، و أستضى ء به من الشك و الشبهات ؛
بار خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و رغبت در عمل براى آخرت را روزى ام فرما تا آن جا كه اين شوق را در قلب خود احساس كنم و موجب زهد من در دنيا گردد و اعمال نيكو را با شوق تمام به جا آورم و اعمال زشت را با ترس و بيم از عاقبت آن ترك كنم و به من نورى كرامت كن كه با آن در ميان مردمان معاشرت كنم و در تاريكى هاى عالم خاك به وسيله ى آن راه خود را بيابم و با فروغ آن از شك و شبهه ها رها شوم .
نقش سازنده ى گرايش به آخرت
تمام حقيقت و قيمت انسان در گرو قلب او و آن چيزى است كه آن را اشغال كرده است . از طرفى انسان يك دل بيشتر ندارد كه از هر چه پر شود ، جا براى چيز ديگرى نخواهد گذاشت ؛ چنان كه خداوند سبحان فرمود :
(ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه)؛
خداوند در اندرون هيچ كس ، دو قلب قرار نداده است .
از اين رو ، امام عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است كه ميل و رغبت به آخرت را در قلب خويش مشاهده كند ، چه اگر اين شوق ، قلب را فراگيرد ، جا براى شوق ديگرى نمى ماند ؛ در اين صورت ، علاقه ى به دنيا و زخارف آن از صحنه ى جان رخت برمى بندد و زهد و روگردانى از دنيا را به ارمغان مى آورد . البته نشان روشن شوق به آخرت ، كوشش در راه آخرت و عمل صالح و ترسيدن از گناه و سركشى است . آن گاه با يك ترتيب منطقى و گام به گام مى توان اين سير صعودى را ديد كه چنان چه قلب از شوق به آخرت لبريز شود ، ميل و علاقه به زخارف دنيا از صحنه ى دل رخت مى بندد و اگر شوق به دنيا دور شود ، عشق به عبادت و بندگى شدت مى يابد و اگر عشق به بندگى شعله ور گردد ، هرگز عصيان و طغيان به وجود آدمى راه نمى يابد .
درخواست نور روشنايى بخش
نكته ى جالب ديگر آن است كه حضرت سجاد از خداوند متعال نورى را درخواست فرموده است كه در پرتو آن زندگانى و حيات درخشانى را سپرى نمايد . به راستى اگر كسى از اين نور محروم باشد ، زندگى او را نمى توان زندگى خواند ؛ قرآن كريم مى فرمايد :
(أو من كان ميتا فأحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها)؛
آيا كسى كه از حيات انسانى برخوردار است و به او نورى عطا كرده ايم كه بتواند در پرتو آن در بين مردم زندگى كند ، همانند كسى است كه در ظلمات غوطه ور است و هرگز از آن خارج نيست ؟!
آيه ى شريفه ، فرد فاقد اين نور را زنده نمى داند و در بى خاصيتى همانند مرده اى معرفى مى كند كه بى تفاوت در گوشه اى افتاده و لاشه او فضا را بدبو و عفونى كرده و در افق انسانيت ، از حيات بى بهره است و تنها در عالم حيوانيت تنفس مى كند و زندگى حيوانى دارد ، زيرا يك انسان كه رشد عقلانى و فكرى ندارد ، زندگى اش جز عادت حيوانى و خور و خواب نيست ، با اين تفاوت كه نقش حيوانات در رتبه ى خودشان در نظام هستى مثبت مى باشد و اثر مفيد خود را دارند ، ولى اين فرد ، حيوانى است كه آثار لازم و مفيد هيچ يك از حيوانات را ندارد ، بلكه مضر و منشأ فساد است .
بدين سان ، مى توان گفت كه تاريكى جهل و بى تقوايى از هر ظلمتى بدتر است و اين توهم غلط است كه فقط ظلمت حسى مبصر را تاريكى بدانيم ، زيرا خطر فقدان نور حسى حداكثر بر زمين غلطيدن است ، ولى پى آمد ظلمت جهل و غفلت ، پرتاب شدن از قله ى انسانيت به حضيض نگون بختى و شقاوت است كه براى ابد در ظلمت كده ى عالم ماده محبوس خواهد ماند .
نكته ى جالب در عبارت دعا – و هم چنين فرهنگ وحى – آن است كه «نور» به صورت مفرد و «ظلمات» به صورت جمع آمده است و اين كنايه از آن است كه صراط مستقيم بين دو نقطه ى مبدأ و مقصد زندگى انسانى ، يكى است و خطوط انحرافى كه محل پرتاب به وادى گمراهى است ، بسيارند و انسان آلوده ى بيچاره كه راه مستقيم را رها كرده و در وادى ظلماتى قرار مى گيرد كه اول و آخر آن را نمى شناسد و نمى داند كه در طوفان جهل به كدامين طريق روى آورد ، همانند كورى است كه طوفان جهل هر لحظه او را به نقطه اى دورتر از نقطه ى اول پرتاب مى كند . اللهم أخرجنا من ظلمات الوهم و أكرمنا بنور الفهم بمحمد و آله الطاهرين .
اللهم صل على محمد و آله ، و ارزقنى خوف غم الوعيد ، و شوق ثواب الموعود ، حتى أجد لذة ما أدعوك له ، و كآبة ما أستجير بك منه ؛
خداوندا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و هراسناكى از اندوه وعده هاى عقوبت خود و شوق به پاداش مورد بشارتت را نصيبم فرما ، تا لذت آن چه را كه دوست دارم و از درگاهت طلب كرده ام و سختى آن چه را كه از آن بايد به تو پناهنده شوم ، دريابم .
نقش ميل به لذت و گريز از تلخى ها در رشد انسان
يكى از لوازم ضرورى وجودى انسان ، مسئله ى رغبت به لذات و فرار از تلخى ها و سختى ها است ؛ مسئله اى كه همه ى حركات و فعاليت هاى انسان در تمامى عرصه هاى زندگى بر مدار همين لذت جويى و رنج گريزى دور مى زند ؛ به گونه اى كه اگر اين بعد لذت خواهى را از انسان يا حتى حيوانات بگيرند ، كم ترين تحركى از آنها صادر نخواهد شد ، زيرا دوام هستى براى انسان ها معنا نخواهد داشت و احدى براى ماندن خود توجيهى نمى يابد ، ولى مهم اين است كه از اين نيرو و موتور محرك خدادادى در زمينه هاى مثبت استفاده كرده و به آن ، جهت بخشيم .اشتباه در انتخاب امر شايعى است و مى توان گفت كه سر بعثت انبيا در عالم ، تعديل همين غريزه ى عجيب و غريب است كه افراط و تفريط در آن بسيار خطرناك و اشتباه در آن غيرقابل جبران است ، چه گاهى لذتى آنى ، طومار عمرى را در هم مى پيچد و گاهى ابديت انسانى را تباه مى كند و او را به وادى عذاب جاودان مى كشاند .
اشتباه ديگر آدمى اين است كه لذت را محصور در امور جسمانى مى انگارد مى پندارد كه سير شدن شكم و خوابيدن در بسترى نرم و اشباع شدن شهوات حيوانى اشباع گر آدمى است ، ولى نمى داند كه براى انسان لذت هايى است كه قابل مقايسه با خوشى هاى مادى نيست و اصولا هر چه لذت از ماده دورتر باشد ، هيجان انگيزتر و جالب تر است .
ابن سينا مى گويد : «گاهى انسان به سبب حب فرزند و رسيدگى به حال او ، از خوردن و خوابيدن و از شهوات خود دورى مى گزيند و فرزند خود را از گزندها نجات مى دهد و در عين حال از كار خود عميقا لذت مى برد.»
البته انسان گاهى هم به خاطر رياست و جاه و مقام از فرزند نيز مى گذرد و چه بسيار فرزندانى كه قربانى جاه و مقام پدر گرديده اند .
ليكن حضرت سيدالساجدين عليه السلام در اين فراز به مقامى اشاره مى فرمايد كه اگر كسى لذت و الم آن را درك كند ، حاضر خواهد بود در راه رسيدن بدان از همه چيز خود بگذرد .
در اين باره مى توان به ملاحظه ى شرح احوال اولياى خدا ، امامان ، صالحان و شهدا پرداخت كه حاضر نبودند لذت حضور در : (فى مقعد صدق عند مليك مقتدر ؛ جايگاه راستى ، نزد پادشاه توانمند) را با همه ى جهان و سلطنت بر آن سودا كنند ؛ چنان كه اميرمؤمنان در دعاى شريف «كميل» مى فرمايد :
فهبنى – يا الهى و سيدى – صبرت على عذابك ، فكيف أصبر على فراقك ؛
اى معبود و سرور من، گيرم كه بر عذابت صبر پيشه كنم، با فراقت چگونه بسازم.
و يا مى فرمايد :
فكيف أصبر عن النظر الى كرامتك ؛
چگونه از نگريستن به مهر و كرمت خوددارى ورزم ؟
دل رهاندن ز دست تو مشكل
جان فشاندن به پاى تو آسان
بندگانيم جان و دل بر كف
چشم بر حكم و گوش بر فرمان
گر سر صلح دارى اينك دل
ور سر جنگ دارى اينك جان
«هاتف اصفهانى» در بخشى از ترجيح بند معروف خود مى گويد :
هر چه دارى اگر به عشق دهى
كافرم گر جوى زيان بينى
از مضيق حيات در گذرى
وسعت ملك لا مكان بينى
آن چه نشنيده گوشت آن شنوى
و آن چه ناديده چشمت آن بينى
تا به جايى رساندت كه يكى
از جهان و جهانيان بينى
با يكى عشق ورز از دو جهان
تا به عين اليقين عيان بينى :
كه يكى هست و هيچ نيست جز او
وحده لا اله الا هو
آرى ، انسان در گرو همت و كوشش خويش است . او مى تواند از خاكدان عالم ماده برخيزد و در سپهر بى انتهاى كرامت و معرفت اوج گيرد ، ولى افسوس كه اهمال كارى و سهل انگارى ، لحظه لحظه ى زندگى را به باد فنا مى دهد ؛ تو گويى موريانه اى است كه به آرامى – اما مداوم – ستون زندگى را مى جود و آن را به توده ى خاكى تبديل مى كند . بنابراين ، نبايد از لحظه به لحظه ى عمر غفلت كرد ؛ باشد كه نتايج گران مايه و در خور شرافت انسانى و خليفة اللهى را به كف آورد و به سوى قرب حق شتافت .
اللهم قد تعلم ما يصلحنى من أمر دنياى و آخرتى فكن بحوائجى حفيا ؛
خدايا ! تو به همه ى عوامل دنيوى و عناصر اخروى كه مرا به صلاح و سداد مى رساند، آگاهى ؛ پس از تو مى خواهم كه به نيازهاى من عنايت و اهتمام فرمايى.
پيوند متقابل دنيا و آخرت در زندگى بشر
نكته ى جالب در اين فراز ، نگاه جامع اسلام به پيوند مقابل دنيا و آخرت در زندگى بشر است ؛ به ديگر سخن ، انسان از نظر قرآن كريم موجودى ابدى است و يك زندگى ممتد و ابدى دارد و در اين امتداد غيرمتناهى ، يك سفر حتمى پيش رو دارد كه طى آن از اين جهان به عالم ديگر رهسپار مى گردد ؛ يعنى روح از نشئه ى ماده به نشئه ى برزخ منتقل مى شود و در آن عالم زندگى را به گونه ى خاصى تجربه مى كند كه مشابه زندگى اين جهان نيست . در اين حركت و انتقال بدن مى ميرد ، اما روح هيچ گاه فنا نمى پذيرد ، بلكه واقعيت جاويدى است كه دست مرگ از دامنش كوتاه است ، چرا كه سخن مردن در علم طب مطرح است و به معناى از كار افتادن مغز و قلب و انقباض كامل عروق و اعصاب است و طب اين جريان را از حالات بدن مى شمارد كه هيچ ارتباطى با روح ندارد .
ناگفته نماند كه روح و نفسى كه در «علم النفس اسلامى» به اثبات مى رسد و از آن سخن مى رود ، غير از روح و روانى است كه در «روان شناسى نوين» به مثابه «مجموعه اى از كنش يا واكنش ها» تعريف مى شود كه در حوزه ى رفتار آدمى در برخورد با محرك هاى محيطى امور خارجى شكل مى گيرد .
هم چنين حيات جاودان انسانى از لوازم آن واقعيت ملكوتى است كه خداوند متعال در قرآن كريم آن را نفخه اى از روح خود دانسته و فرموده است : (و نفخت فيه من روحى) و غير از حياتى است كه در دانش طبيعى «بيولوژى» از آن بحث مى شود و به عنوان «حركت انتخابى يا فرار براى جلب منفعت يا دفع ضرر» تعريف مى شود ، بلكه روح خود ، حيات جاويد و عين علم و شعور و آگاهى است و سعادت انسانى مرهون تربيت يافتن روح و شكوفايى استعدادهاى آن و در نتيجه به دست آوردن فضايل و كمالات معنوى و الهى در اين جهان و پيدايش رفاه مطلق ابدى در آن جهان است .
البته زندگى خوش و عارى از ناراستى ها و آلودگى ها يكى از علت پرمايگى در آخرت به شمار مى رود ، بلكه تمام افزارها و نعمت هايى كه پروردگار كريم در اين دنيا به آدمى ارزانى داشته است ، همگى در سعادت هميشگى وى تأثير تام دارد و سر خلقت همه ى آن نعمت ها قرار گرفتن در خط سعادت انسانى است و اين خود انسان است كه بايد براى استفاده ى مشروع و معقول از اين موهبت ها برنامه و هدف داشته باشد و آنها را وسيله اى براى حركت استكمالى خود قرار دهد ؛ بدين معنا كه از همه ى آنها براى عروج خود استفاده كند و از دنيا و مواهب دنيوى در خط فضايل انسانى بهره ببرد ، نه آن كه زندگى ايده آل فقط در بهره مندى از ظواهر اين عالم خلاصه شود .
بر اين پايه ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز ، سعادت دنيا و آخرت را به هم پيوند داده و هر دو را با هم طلب فرموده است ؛ يعنى «از همه چيز استفاده كردن و خود را به هيچ چيز نفروختن» را از درگاه ربوبى درخواست نموده است . اساسا يكى از مشكل ترين كارها اين است كه بتوانيم در اين دنيا از همه چيز بهره مند باشيم ، ولى در دنيا تر دامن نشويم و خود را به هيچ يك از مظاهر عالم خاك نفروشيم ؛ از اين رو ، طلب جمع ميان مواهب دنيا و نعمت هاى آخرت در قرآن كريم و ادعيه و روايات بسيار به چشم مى خورد ؛ از جمله خداوند مى فرمايد :
(ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى الآخرة حسنة و قنا عذاب النار)؛
اى پروردگار ما ! مزاياى دنيا و آخرت را به ما كرامت فرما و ما را از عذاب جهنم در امان دار .
اللهم صل على محمد و آله محمد، و ارزقنى الحق عند تقصيرى فى الشكر لك بما أنعمت على فى اليسر و العسر و الصحة و السقم ، حتى أتعرف من نفسى روح الرضا و طمأنينة النفس منى بما يجب لك فيما يحدث فى حال الخوف و الأمن و الرضا و السخط و الضر و النفع ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و آن گاه كه در شكر و سپاس تو كوتاهى مى ورزم ، توفيقم ده كه در آسايش و رنج و تندرستى و بيمارى حق گرا باشم ، تا به خوبى آسايش و نسيم رضا و طمأنينه را در جان خود بشناسم ؛ آن چنان كه به تكليف خود در همه حال – خوف و امن و ايمنى و خشنودى و خشم و نفع و ضرر – عمل كنم .
لزوم سپاس گزارى از نعمت هاى خدا
در مباحث گذشته روشن شد كه دعا در مكتب اهل بيت عليهم السلام قبل از هر چيز شرح كمالات انسان كامل است و به تعبير ديگر سفرنامه اى است كه معصومين عليهم السلام در سير خود به عوالم برين و متعالى شناخت و شهود خود داشته اند و بيان يافته هايى است كه در سفر به عالم ملك و ملكوت براى آنان حاصل گرديده و بر اساس آگاهى مطلق بر اسرار قضا و قدر الهى در اختيار آنان قرار گرفته است . در فراز پايانى زيارت سيدالشهدا كه امام صادق عليه السلام آن را به «يونس بن ظبيان» تعليم نموده ، آمده است :
ارادة الرب فى مقادير أموره تهبط اليكم و تصدر من بيوتكم ؛
اراده ى حضرت حق در نظام مقدرات عالم بر شما نازل مى شود و آن گاه از منازل شما صدور مى يابد .
بنابراين ، آنان آگاه اند كه گرداننده ى چرخ هستى ، خداوندگار عالم و حكيمى است كه هر چه را خلق كرده و تدبير فرموده ، همگى از نقشه ى حكيمانه اى سرچشمه يافته كه جز آن شايسته نيست و هرگز خطا بر قلم صنع نرفته است .
بر اين پايه ، بى خبران نادانى كه خط تدبير جهان هستى را به دست ماده ى كور و بى شعور مى دانند و رويدادهاى عالم را سلسله ى حوادث از هم بريده و بى هدف مى پندارند ، پوچ گراى محروم و مأيوسى هستند كه براى رأى و نظر خود نيز هيچ گونه منشأ علمى – كه داراى نظم و فكر و برهانى باشد – قايل نيستند ، بلكه همه چيز از جمله گفتمان هاى خود را معلول پيش آمدهاى گزاف و تصادف هاى غيرمنطقى مى بينند و قهرا به همه چيز بدبين هستند و در نظام فكرى خود آن چنان سردرگم هستند كه براى هيچ پيش آمدى ، توجيه صحيحى ندارند و هر پديده ، روح كنجاو آنان را رنج مى دهد ، چرا كه عالمى بى حساب و كتاب و پر از هرج مرج آنان را احاطه كرده است و تنها با مشقت فوق العاده ، گليم خود را از آب درمى آورند .
امروزه همين روح بدبينى بر بخش بزرگى از انسانيت و مدنيت معاصر چيره شده و هر كه قدرتمندتر است به خود حق مى دهد كه به مظلومان ستم كرده و همه ى نابسامانى هاى بشر هزاره ى سوم معلول همين فلسفه ى مادى و بدبينى است كه بر همگان حاكم شده است و دست هاى جنايت پيشه گان جهان خوار اين ياوه ى ذلت آور را دامن مى زند و براى فلج كردن پاى همت و تعالى جويى جوانان ، هجوم همه جانبه اى را به ارزش هاى والاى دينى و اخلاقى آغاز كرده اند ، ولى متأسفانه ناآگاهان ، از اين غارت و شبيخون فرهنگى – سياسى بى خبرند .
از اين رو ، امام سجاد عليه السلام پرده هاى ظلمانى جهل را كنار زده ونور معرفت الهى را بر افكار امت خود تابانده و مى فرمايد : خدايا ! من همه چيز را مبتنى بر حكمت متقن تو به جا مى دانم . خدايا ! آن چه را كه مردمان بد و يا خير مى نامند و نيز بيمارى و صحت ، همگى در نظر من حكيمانه و بايسته است و تو را بايد در برابر همه شكر گزارد و از تمامى آنها در جاى خود بهره برد .
به همين دليل ، آن امام معصوم عليه السلام ، رضا و طمأنينه را از درگاه احدى درخواست فرموده است ؛ حالاتى كه خود معلول شناخت صحيح از نظام حكيمانه ى دستگاه صنع الهى است ، زيرا آن كس كه همه چيز را بر حسب تقدير عليم حكيم سازمان يافته مى بيند ، نمى تواند از رضا و اطمينان تهى باشد .
نيز نظام حكيمانه ى خلقت آن چنان است كه حضرت سجاد عليه السلام در حق آن چنين تعبير فرموده كه بر عسر و يسر عالم و بر فقر و غنا و سلامتى و بيمارى و ترس و ايمنى و سود و يا زيان آن مى بايست سپاس گزار و شاكر بود ، چه آن كه هيچ چيزى در اين جهان بدون حكمت و تدبير آفريده نشده است و آن چه مقدر گشته ، عين صلاح و سداد است كه از آگاهى مطلق حق سبحانه و لطف و رحمت حضرتش سرچشمه گرفته است . بنابراين ، بايد در برابر داده ها و نداده هاى او شكرگزار بود و بر مصايب روزگار به همان اندازه بايد شاكر بود كه به هنگام نعمت ، زيرا كه ملكوت و حقيقت هر چه به دست خدا است :
(فسبحان الذى بيده ملكوت كل شى ء).
اللهم صل على محمد و آله ، و ارزقنى سلامة الصدر من الحسد حتى لا أحسد أحدا من خلقك على شى ء من فضلك ، و حتى لا أرى نعمة من نعمك على أحد من خلقك فى دين أو دنيا أو عافية أو تقوى أو سعة أو رخآء الا رجوت لنفسى أفضل ذلك ، بك و منك وحدك لا شريك لك ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و به من سلامتى از حسد را كرامت فرما ؛ آن چنان كه بر هيچ يك از بندگانت حسادت نورزم و هيچ نعمتى – دينى يا دنيوى ، از عافيت گرفته تا تقوا و وسعت روزى و آسايش – را در دست فردى از آدميان نبينم ، مگر آن كه براى خويش بهتر از آن را از تو و به مدد عنايت تو درخواست نمايم ، زيرا كه تو در نظام هستى يگانه مؤثرى و در هيچ زمينه اى شريك ندارى .
خطر حسادت و ويژگى حسود
حسد بيمارى خطرناكى است و قرآن كريم مردمان را از آن صفت پست نهى كرده و دستور داده است كه از شر شخص حسود به خدا پناه بريم . هر چند اخلاق ذميمه بسيار است ، ولى قرآن كريم در هيچ موردى همانند حسد ، دستور پناهنده شدن به خداوند – تبارك و تعالى – را نداده است ؛ تا آن جا كه فرد حسود را هم رديف جادوگران و نيرگ سازان برشمرده است و اين به دليل آن است كه شخص حسود چند ويژگى شخصيتى منفى دارد :
5. به نظام اتم الهى خرده مى گيرد كه چرا نعمتى را به ديگرى عطا كرده است و مرا از آن محروم نموده است :
(أم يحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله)؛
آيا به مردم حسد مى ورزند كه خدا از فضلش به آنان عطا فرموده است .
2. از رفاه ديگرى رنج مى برد ، گر چه هيچ گونه مزاحمتى با زندگى شخصى او نداشته باشد ؛ امام صادق عليه السلام فرمود :
الحاسد مضر بنفسه قبل أن يضر بالمحسود ، كابليس أورث بحسده لنفسه اللعنة ؛
حسود قبل از آن كه به ديگرى ضررى وارد كند ، به خود آسيب مى زند ؛ همانند ابليس كه به آدم حسد ورزيد كه در نتيجه خود از درگاه حضرت حق رانده شد .
بنابراين ، قبل از آن كه به حسد شونده زيانى برسد ، به خود حسود آسيب وارد مى شود و در يك كلام محصول حسد ، آفتى بر جسم جان و دنيا و آخرت است كه بايد به شدت از آن دورى جست ، ولى متأسفانه كمتر كسى است كه از اين آفت در امان باشد .
6. حسد مركب از سه ويژگى بسيار بد تكبر ، خودبينى و خودخواهى و خبث نفس است . اين سه ، ريشه هاى حسد هستند ، اما ثمره ى حسد دشمنى با بندگان خدا است كه مى توان آن را بدترين نوع ظلم دانست ، زيرا هيچ گونه ره آوردى براى حسود به دنبال ندارد ، بلكه به رنج و تعب و بلكه از دست دادن اصل ايمان مبتلا خواهد شد ؛ بدين جهت امام صادق عليه السلام فرمود :
آفة الدين الحسد و العجب و الفخر ؛
حسد ، عجب و فخرفروشى آفت دين اند .
نيز از رسول الله صلى الله عليه و آله نقل شده كه خداوند متعال به حضرت موسى عليه السلام وحى كرد :
يابن عمران ، لا تحسدن الناس على ما آتيتهم من فضلى ، و لا تمدن عينيك الى ذلك ، و لا تتبعه نفسك ؛ فان الحاسد ساخط لنعمى صاد لقسمى الذى قسمت بين عبادى ، و من يكن كذلك فلست منه و ليس منى ؛
اى فرزند عمران ! هرگز به مردم نسبت به آن چه از فضل خود به آنان كرامت داشته ام ، حسد نورز و چشم خود را بدان خيره مكن و خود را به رنج مبتلا مكن ، زيرا حسود نسبت به نعمتى كه من عطا كرده ام و قسمتى كه بين بندگان قرار داده ام ، ناخشنود است و به كار حكيمانه ى من نقد و اشكال مى كند و هر كس چنين باشد ، با من رابطه اش قطع مى شود و من نيز به او نظر نخواهم كرد .
اللهم صل على محمد و آله ، و ارزقنى التحفظ من الخطايا ، و الاحتراس من الزلل فى الدنيا و الآخرة فى حال الرضا و الغضب ، حتى أكون بما يرد على منهما بمنزلة سوآء ، عاملا بطاعتك مؤثرا لرضاك على ما سواهما فى الأولياء و الأعداء، حتى يأمن عدوى من ظلمى و جورى، و يأيس وليى من ميلى و انحطاط هواى؛
خدايا ! بر محمد و خاندان او درود فرست و كناره گيرى از خطايا و خوددارى از لغزش ها را در دنيا و آخرت و در حال غضب و خشنودى نصيب من گردان ؛ آن چنان كه هر يك از آن دو حال نزد من مساوى باشد و پيوسته مطيع تو باشم و رضاى تو را بر خشنودى و خشم خود مقدم دارم ، خواه به دوستان و چه نسبت به دشمنان ، تا آن كه دشمنم از ظلم و ستم من در امان باشد و دوستم از عمل كردن من بر خلاف حق و مبتنى بر هوا و هوس تو مأيوس باشد .
لزوم اعتدال در خشنودى و خشم و دوستى و دشمنى
در اين فراز تكيه ى عمده ى امام سجاد عليه السلام بر نظام اخلاقى ، انسانى است . لغزش هاى انسانى در اين جهان گاه چنان است كه فقط خود انسان متضرر مى گردد و گاهى با لغزيدن او ديگران نيز لغزيده و در نتيجه از آسيب او در امان نخواهند ماند .
يكى از لغزش گاه هاى بسيار خطرناك براى انسان مرحله ى خشنودى و خشم است كه هر دو در كشش هاى اجتماعى لازم و مورد نياز هستند ، اما در صورت انحراف ، آثار شومى بر آن دو مترتب مى گردد ، چه هر يك از آن دو از اعتدال و عدم تعادلى است كه طبعا متعادل نگاه داشتن آن به محاسبه هاى دقيق و جدى نيازمند است ؛ مثلا اگر رضايت و خشنودى موجب گردد كه انسان ، كاستى هاى فردى را امضا كند و ظلم و ستم هاى او را توجيه نمايد و در اثر محبت ، از او هيچ گونه انتقادى نكند ، اين دوستى ضد ارزش به شمار مى رود و اين گونه رضايت غلط خواهد بود ، چرا كه به بهانه ى اين دوستى ديگران را بر خدا مقدم داشته است .
نيز شتاب غيرمعقول موجب مى شود كه فرد زمينه هاى زيادى را از دست بدهد ؛ چنان كه سخت گيرى بر ديگران و دير راضى شدن نيز موجب دورى از خدا است و موارد بسيارى وجود دارد كه سخت گيرى در آنها روا نيست و لازم است كه آدمى درباره ى آنها به سرعت راضى باشد .
بنابراين ، افراط و تفريط در هر امرى ، غلط و خارج از مرز اعتدال و عدالت است و صحيح عمل كردن و درست به فكر نشستن ، دقيقا در نقطه ى مقابل اين زياده روى ها قرار دارد . خداوند متعال ، عقل – اين پيامبر باطنى – را در نهاد انسان به وديعت نهاده است و با شرع – كه نبى ظاهرى است – به مدد عقل آمده است تا آدمى را از تمايل به كج روى باز دارد و بر صراط مستقيم پيش برد . البته بر صراط مستقيم قدم برداشتن آن چنان مشكل است كه امام معصوم عليه السلام از خداوند متعال درخواست تحفظ فرموده و از دوستى هاى نا به جا و دشمنى هاى غلط ونيز خشنودى هاى ناروا وغضب هاى بى جا به خدا پناه برده است.
چنان كه حضرتش در حق دشمن و دوست از خداوند متعال درخواست اعتدال فرموده است ؛ مبادا كه دوستى دوستان يا دشمنى دشمنان ، فرد را از بندگى خدا خارج كند . از اين رو ، فرموده است : خدايا ! مرا موفق دار تا روش بندگى را به گونه اى پيشه سازم كه در همه ى حالات ؛ خشم و رضا و دوستى و دشمنى ، نه دوستان از تمايلات من سوءاستفاده كنند و نه در امان بودن دشمنان از من ، سبب در خطر قرار گرفتن من و مكر و حيله ى آن گردد . آرى همين لغزش گاه ها است كه گاهى بزرگان را هم مى لغزاند . أعاذنا الله من شرور أنفسنا .
و اجعلنى ممن يدعوك مخلصا فى الرخاء دعاء المخلصين المضطرين لك فى الدعاء ، انك حميد مجيد ؛
و مرا از كسانى قرار ده كه تو را در حال گشايش ، با اخلاص تمام مى خوانند و چنان كن كه هر گاه تو را مى خوانم ، همانند مخلصانى باشم كه در خواندن تو مضطراند ، كه تو بس پسنديده و بلند پايه اى .
اخلاص و نشانه ى مخلص
امام عليه السلام در اين جا اخلاص را از خداوند متعال درخواست فرموده است ؛ صفتى كه براى اشخاص نادر حاصل مى شود و قرآن كريم آن را از صفات بندگان خاص حق سبحانه دانسته و مى فرمايد :
(و اذكر عبادنا ابراهيم و اسحق و يعقوب أولى الأيدى و الأبصار انا أخلصناهم بخالصة ذكرى الدار) ؛
به ياد آور بندگانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب را كه آنان را چنان خالص گردانيديم كه به خانه ى آخرت مى انديشيدند .
آرى ، اگر اخلاص در انسان پديدار شود ، اجابت دعا تضمين قطعى خواهد يافت ، زيرا آدمى تا در حال اضطرار و اخلاص قرار نگيرد ، دعا از نهاد و باطن دلش برنخواهد خواست ، بلكه در حركت زبان خلاصه مى شود .
يكى از نشانه هاى مخلص آن است كه هرگز – خواه در حال گشايش و گرفتارى ، يا در حال بيمارى و صحت ، يا در حال شادى و غم – خدا را فراموش نمى كند ، بلكه در هر حال شاكر است و در روزگار عافيت و رو آوردن دنيا هرگز از بند بندگى خارج نمى گردد ؛ برخلاف بسيارى ديگر كه به محض روى آوردن دنيا ، خدا را فراموش مى كنند ؛ چنان كه قرآن كريم در موارد متعدد مى فرمايد :
1. (و اذا أذقنا الناس رحمة فرحوا بها)؛
هر گاه رحمت را احساس كنند به همان ، دل خوش دارند .
2. (و فرحوا بالحياة الدنيا و ما الحياة الدنيا فى الآخرة الا متاع)؛
به زندگى دنيا دل خوش اند و حال آن كه دنيا در مقابل آخرت هيچ ارزشى ندارد.
7. (و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه أو قاعدا أو قائما فلما كشفنا عنه ضره مر كأن لم يدعنا الى ضر مسه)؛
هرگاه ضرر و گرفتارى به انسان روى مى آرد ، ما را در حال خواب و نشسته و ايستاده مى خواند و اگر گرفتارى او را برداريم ، آن چنان پشت مى كند كه گويى ما را نخوانده است .
راستى ارتباط زيباى صدر و ذيل اين آيات بسيار عبرت آور است و انسان بايد از تذكر و آگاهى بخشى اين آيات به خود آيد . اگر كسى درست خود را بشناسد و به نظام عبوديت و بنده پرورى آگاهى يابد ، مى داند كه حالت اضطرار او نسبت به حضرت ربوبى هميشگى است ، اما آن كس كه از اين واقعيت خبر ندارد ، گمان مى برد تنها آن گاه كه فقر و يا بيمارى غيرقابل علاج عارض شود يا دشمن قاهر حمله كند ، انسان به حال اضطرار مى افتد و چه بسا توهم كنند كه امام معصوم عليه السلام در اين فراز همين را مى گويد ، ولى چنين نيست ، بلكه مقصود آن است كه انسان در اين حالات ، اضطرار راستين خود را دريابد ؛
چنان كه امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد :
الهى ! ... أوقفنى على مراكز اضطرارى ؛
خدايا! ... مرا به نقاط اضطرارم آگاهى بده و آشنايم گردان.
آرى ، خواندن خدا در حال بيچارگى و گرفتارى و درماندگى و در حال عافيت به غفلت و نسيان گذراندن ، دأب و ادب عبوديت نيست ، زيرا خودشناسى آگاهى بر تمام حقيقت خويشتن است كه اگر براى فرد حاصل شود ، خواهد دانست كه بدون اراده ى حضرت حق ، پلك به هم نمى خورد و نفسى از كسى برنمى آيد .
بنابراين ، مراد حضرت سيدالشهدا عليه السلام كه فرمود : «أوقفنى على مراكز اضطرارى.» آن است كه خدايا ! ربط و وابستگى وجودى و آن اضطرارى را كه در اصل هستى به تو دارم ، به من بفهمان تا هماره به ربط و فقر خود و غنا و استقلال تو آگاه باشم و چنين فردى مخلص است و حال او در تنگنايى و گشايش با فقر و تنگدستى تفاوتى نمى كند و هميشه به يك گونه – آن هم اوج درماندگى و نياز – خداى خود را مى خواند و در كمال اخلاص ، تمام شائبه هاى شرك خفى را از خود دور مى سازد و غرق در معرفت منبع قدس حضرت ربوبى مى گردد .
با يار كجا نشيند آن كو
انديشه خاص و عام دارد ؟!
خرم دل آن كسى كه صحبت
با يار ، على الدوام دارد
فارسی
دعا در حال سختى ، گرفتارى و پیچیدگى امور
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
