توبه و اعتراف به درگاه خداوند
امام سجاد عليه السلام در اين دعا، ابتدا با بيان وحى آساى خود به موانع دعا و درخواست از خداوند و موجبات آن پرداخته است ، سپس با فروتنانه ترين تعبيرها به اعتراف بنده در پيشگاه حضرت حق اشاره نموده و بهترين نمود اقرار و توبه و بازگشت بنده ى گناه كار به سوى مولاى خود را به تصوير كشيده است ؛ تعبيرهايى كه هر يك رحمت بى انتهاى حضرت حق را برانگيخته و نظر لطف او را به سوى بنده معطوف مى دارد .
اللهم انه يحجبنى عن مسألتك خلال ثلاث ، و تحدونى عليها خلة واحدة: يحجبنى أمر أمرت به فأبطأت عنه، و نهى نهيتنى عنه فأسرعت اليه ، و نعمة أنعمت بها على فقصرت فى شكرها ؛
خدايا ! سه چيز است كه مانع توفيق دعا به درگاهت مى شود ، يك چيز مرا به طرف درخواست از تو مى كشاند . آن چه مرا از درخواست از تو باز مى دارد ، عبارت است از : كندى در اجار فرمان تو ؛ شتاب به سوى آن چه از آن نهى كرده اى و كوتاهى در شكر نعمت هايى كه به من ارزانى داشته اى .
عوامل سلب توفيق و عدم كاميابى دعا
امام زين العابدين عليه السلام در اين فراز به اين نكته اشاره مى فرمايد كه از جمله عوامل سلب توفيق و عدم كاميابى به دعا، سه چيز است :
1. ناديده گرفتن فرمان هاى الهى و غفلت از الزام هاى شرعى و تساهل و تسامح در واجباتى كه كوتاهى در آنها سرنوشت انسان را دگرگون مى سازد ، زيرا آن چه كه خداوند متعال واجب كرده است ، از جمله حقايقى است كه اركان نظام انسانيت را تشكيل مى دهد و در ساختار حقيقت انسانى و طى مدارج والاى او سهم اساسى دارد ؛ بنابراين ، ناديده گرفتن و رها كردن آن چه شارع مقدس سخت بدان اهتمام ورزيده است ، بريدن ريسمان محكمى است كه انسان را از سقوط در دره ى اسفل السافلين نگاه مى دارد و طبعا چنين فردى كه با از دست دادن حبل المتين الهى در وادى گمراهى سقوط مى كند ، راه به سويى نخواهد برد و نقطه اى براى اتكا و دادرسى براى دعا نخواهد داشت .
2. مبادرت ورزيدن به منهيات الهى : كه درست در نقطه ى مخالف مانع نخست قرار دارد ؛ يعنى مانع اول از دست دادن مصالح و عوامل رشد و كمال است ، اما مانع دوم عبارت است از فراهم آوردن عوامل تخريب و انهدام پايه ى ساختارى كه شارع مقدس براى انسان بنا كرده است ، چه اين فرد عصيان گر چونان فردى كه به دست خود، سراى خويش را ويران سازد ، در متلاشى كردن قوام انسانيت و مدارج پيشرفت و موفقيت خود تلاش مى كند و چنين شخصى ، هرگز با عوامل فلاح و صلاح سنخيت نخواهد يافت . از اين رو، اميرمؤمنان، على عليه السلام ، در دعاى كميل چشم پوشى از اين گونه گناهان را كه مانع اجابت دعا است ، درخواست نموده و با خداوند سبحان چنين راز و نياز مى كند :
اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء؛
خدايا ! آن دسته از گناهان مرا كه موجب عدم اجابت دعا مى شود ، بر من ببخشاى .
نيز در جمله ى ديگر همان دعا ، چنين مى فرمايد:
اللهم اغفر لى الذنوب التى تنزل البلاء؛
خدايا ! گناهان بلاخيز را بر من ببخشاى .
به راستى ، جرأت ورود به محرمات و هلاكت گاه ها ، تهورى جنون آميز است ، زيرا تكرار چنين فاجعه اى ، يك باره انسان را از حقيقت انسانيت خارج كرده و به ورطه ى حيوانيت مى كشاند و اين سقوط عظيم آثار بسيار ناگوار ؛ مانند سلب توفيق دعا را در پى دارد و خداوند متعال چنين فردى را كه در رحمت را به روى خود بسته و به ديگران روى آورده است ، به حال خود وامى گذارد و هرگز از وى خشنود نخواهد بود . قرآن كريم در توصيف اين گونه افراد كه مرتكب كارهاى زشت شده و از آفريدگار خود شرم ندارند ، مى فرمايد :
(كأنما أغشيت وجوههم قطعا من الليل)؛
گويى چهره هايشان با پاره اى از شب تار پوشيده شده است .
مقصود از سياهى ، سياهى رنگ چهره در برابر سفيدى رنگ آن نيست ، بلكه مقصود دور بودن از راه نجات و فرو رفتن در قعر طبيعت و چاه تاريك عالم خاكدان است . اين تيره و تارى را آن گاه انسان مى فهمد كه پس از برطرف شدن حجاب طبيعت و ورود در عالم برزخ ، جلوه ى روشن و فضاى ملكوتى انسانيت را به وضوح بنگرد ؛ در اين صورت واماندگى و وابستگى خود را در عالم ماده مى يابد ؛ يعنى مى فهمد كه در پايين ترين و پست ترين مرتبه ى وجود قرار دارد و آن گاه پى مى برد راهى كه در زندگى انتخاب كرده بود، چنان كژ بوده است كه نه تنها به فلاح و رستگارى ختم نگرديده ، بلكه او را به بدترين مقامى كه براى انسان متصور است ، كشانده است و اين كژى و كاستى ، در اثر رفتارهاى درازمدت و اعمال زشت متراكم او پديد آمده و وجود بر آن پايه ساخته و پرداخته شده است و در قالب معينى در عالم برزخ و قيامت تبلور يافته است .
3. كفران نعمت و تقصير در اداى وظيفه ى بندگى : بنده بايد در برابر عطاياى حضرت حق شاكر باشد . در قرآن كريم آيات بسيارى به شكر نعمت دستور داده است ، تا آن جا كه سرباز زدن از اين وظيفه ى الهى موجب عذاب و خسران شمرده شده است :
(لئن شكرتم لأزيدنكم و لئن كفرتم ان عذابى لشديد)؛
اگر سپاس بورزيد ، قطعا بر نعمتتان مى افزايم و اگر ناسپاسى كنيد ، عذاب من سخت است .
يكى از مصداق هاى عذاب شديد ، سلب توفيق در دعا است كه در اثر گرفتارى هاى بسيار براى انسان پيش مى آيد و نعمت هاى فراوان از دست او مى رود و انسان به زيان بزرگ و غير قابل جبران دچار مى گردد؛ به ديگر سخن، كوتاهى در سپاس گزارى از نعمت هاى حضرت حق – جل و علا – مستلزم گم كردن در خانه ى معبود است ؛ آن چنان كه ديگر توفيق نيابد كه در خانه ى مجيب الدعوات را بكوبد ، بلكه به كسانى واگذار مى شود كه هرگز مرهمى بر جراحت هاى او نخواهند نهاد . از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در نخستين عبارات دعاى شريف ابوحمزه به درگاه خداوند سبحان عرض مى كند :
الحمد لله الذى لم يكلنى الى الناس فيهينونى ؛
سپاس خدايى را كه مرا به مردم واگذار نكرد تا آنان خوارم سازند .
ناگفته پيدا است كه آن چه امام عليه السلام در اين عبارت فرموده ، بيان موانع دعا و اجابت آن به طور كلى و عمومى است و بدين نكته اشاره دارد كه عدم موفقيت در دعا ، خود بزرگ ترين محروميت و نشانه ى آن است كه تكامل انسانى داراى موانعى است كه سد عظيم در برابر رشد و شكوفايى او مى باشد و سالك بايد آن موانع را يافته و در چاره جويى آنها بكوشد. بنابراين ، پرواضح است كه مقام عصمت امام سجاد و ديگر معصومان عليهم السلام مقدس تر از آن است كه توهم شود آنان در اين گونه دعاها از سوء حال خود به معنايى كه ذكر شد ، به درگاه خدا گله و شكوه مى كرده اند .
اللهم انه يحجبنى عن مسألتك خلال ثلاث ، و تحدونى عليها خلة واحدة: يحجبنى أمر أمرت به فأبطأت عنه، و نهى نهيتنى عنه فأسرعت اليه ، و نعمة أنعمت بها على فقصرت فى شكرها ؛
خدايا ! سه چيز است كه مانع توفيق دعا به درگاهت مى شود ، يك چيز مرا به طرف درخواست از تو مى كشاند . آن چه مرا از درخواست از تو باز مى دارد ، عبارت است از : كندى در اجار فرمان تو ؛ شتاب به سوى آن چه از آن نهى كرده اى و كوتاهى در شكر نعمت هايى كه به من ارزانى داشته اى .
عوامل سلب توفيق و عدم كاميابى دعا
امام زين العابدين عليه السلام در اين فراز به اين نكته اشاره مى فرمايد كه از جمله عوامل سلب توفيق و عدم كاميابى به دعا، سه چيز است :
1. ناديده گرفتن فرمان هاى الهى و غفلت از الزام هاى شرعى و تساهل و تسامح در واجباتى كه كوتاهى در آنها سرنوشت انسان را دگرگون مى سازد ، زيرا آن چه كه خداوند متعال واجب كرده است ، از جمله حقايقى است كه اركان نظام انسانيت را تشكيل مى دهد و در ساختار حقيقت انسانى و طى مدارج والاى او سهم اساسى دارد ؛ بنابراين ، ناديده گرفتن و رها كردن آن چه شارع مقدس سخت بدان اهتمام ورزيده است ، بريدن ريسمان محكمى است كه انسان را از سقوط در دره ى اسفل السافلين نگاه مى دارد و طبعا چنين فردى كه با از دست دادن حبل المتين الهى در وادى گمراهى سقوط مى كند ، راه به سويى نخواهد برد و نقطه اى براى اتكا و دادرسى براى دعا نخواهد داشت .
2. مبادرت ورزيدن به منهيات الهى : كه درست در نقطه ى مخالف مانع نخست قرار دارد ؛ يعنى مانع اول از دست دادن مصالح و عوامل رشد و كمال است ، اما مانع دوم عبارت است از فراهم آوردن عوامل تخريب و انهدام پايه ى ساختارى كه شارع مقدس براى انسان بنا كرده است ، چه اين فرد عصيان گر چونان فردى كه به دست خود، سراى خويش را ويران سازد ، در متلاشى كردن قوام انسانيت و مدارج پيشرفت و موفقيت خود تلاش مى كند و چنين شخصى ، هرگز با عوامل فلاح و صلاح سنخيت نخواهد يافت . از اين رو، اميرمؤمنان، على عليه السلام ، در دعاى كميل چشم پوشى از اين گونه گناهان را كه مانع اجابت دعا است ، درخواست نموده و با خداوند سبحان چنين راز و نياز مى كند :
اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء؛
خدايا ! آن دسته از گناهان مرا كه موجب عدم اجابت دعا مى شود ، بر من ببخشاى .
نيز در جمله ى ديگر همان دعا ، چنين مى فرمايد:
اللهم اغفر لى الذنوب التى تنزل البلاء؛
خدايا ! گناهان بلاخيز را بر من ببخشاى .
به راستى ، جرأت ورود به محرمات و هلاكت گاه ها ، تهورى جنون آميز است ، زيرا تكرار چنين فاجعه اى ، يك باره انسان را از حقيقت انسانيت خارج كرده و به ورطه ى حيوانيت مى كشاند و اين سقوط عظيم آثار بسيار ناگوار ؛ مانند سلب توفيق دعا را در پى دارد و خداوند متعال چنين فردى را كه در رحمت را به روى خود بسته و به ديگران روى آورده است ، به حال خود وامى گذارد و هرگز از وى خشنود نخواهد بود . قرآن كريم در توصيف اين گونه افراد كه مرتكب كارهاى زشت شده و از آفريدگار خود شرم ندارند ، مى فرمايد :
(كأنما أغشيت وجوههم قطعا من الليل)؛
گويى چهره هايشان با پاره اى از شب تار پوشيده شده است .
مقصود از سياهى ، سياهى رنگ چهره در برابر سفيدى رنگ آن نيست ، بلكه مقصود دور بودن از راه نجات و فرو رفتن در قعر طبيعت و چاه تاريك عالم خاكدان است . اين تيره و تارى را آن گاه انسان مى فهمد كه پس از برطرف شدن حجاب طبيعت و ورود در عالم برزخ ، جلوه ى روشن و فضاى ملكوتى انسانيت را به وضوح بنگرد ؛ در اين صورت واماندگى و وابستگى خود را در عالم ماده مى يابد ؛ يعنى مى فهمد كه در پايين ترين و پست ترين مرتبه ى وجود قرار دارد و آن گاه پى مى برد راهى كه در زندگى انتخاب كرده بود، چنان كژ بوده است كه نه تنها به فلاح و رستگارى ختم نگرديده ، بلكه او را به بدترين مقامى كه براى انسان متصور است ، كشانده است و اين كژى و كاستى ، در اثر رفتارهاى درازمدت و اعمال زشت متراكم او پديد آمده و وجود بر آن پايه ساخته و پرداخته شده است و در قالب معينى در عالم برزخ و قيامت تبلور يافته است .
3. كفران نعمت و تقصير در اداى وظيفه ى بندگى : بنده بايد در برابر عطاياى حضرت حق شاكر باشد . در قرآن كريم آيات بسيارى به شكر نعمت دستور داده است ، تا آن جا كه سرباز زدن از اين وظيفه ى الهى موجب عذاب و خسران شمرده شده است :
(لئن شكرتم لأزيدنكم و لئن كفرتم ان عذابى لشديد)؛
اگر سپاس بورزيد ، قطعا بر نعمتتان مى افزايم و اگر ناسپاسى كنيد ، عذاب من سخت است .
يكى از مصداق هاى عذاب شديد ، سلب توفيق در دعا است كه در اثر گرفتارى هاى بسيار براى انسان پيش مى آيد و نعمت هاى فراوان از دست او مى رود و انسان به زيان بزرگ و غير قابل جبران دچار مى گردد؛ به ديگر سخن، كوتاهى در سپاس گزارى از نعمت هاى حضرت حق – جل و علا – مستلزم گم كردن در خانه ى معبود است ؛ آن چنان كه ديگر توفيق نيابد كه در خانه ى مجيب الدعوات را بكوبد ، بلكه به كسانى واگذار مى شود كه هرگز مرهمى بر جراحت هاى او نخواهند نهاد . از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در نخستين عبارات دعاى شريف ابوحمزه به درگاه خداوند سبحان عرض مى كند :
الحمد لله الذى لم يكلنى الى الناس فيهينونى ؛
سپاس خدايى را كه مرا به مردم واگذار نكرد تا آنان خوارم سازند .
ناگفته پيدا است كه آن چه امام عليه السلام در اين عبارت فرموده ، بيان موانع دعا و اجابت آن به طور كلى و عمومى است و بدين نكته اشاره دارد كه عدم موفقيت در دعا ، خود بزرگ ترين محروميت و نشانه ى آن است كه تكامل انسانى داراى موانعى است كه سد عظيم در برابر رشد و شكوفايى او مى باشد و سالك بايد آن موانع را يافته و در چاره جويى آنها بكوشد. بنابراين ، پرواضح است كه مقام عصمت امام سجاد و ديگر معصومان عليهم السلام مقدس تر از آن است كه توهم شود آنان در اين گونه دعاها از سوء حال خود به معنايى كه ذكر شد ، به درگاه خدا گله و شكوه مى كرده اند .
و يحدونى على مسألتك تفضلك على من أقبل بوجهه اليك ، و وفد بحسن ظنه اليك ، اذ جميع احسانك تفضل ، و اذ كل نعمك ابتداء؛
و آن چه مرا به درخواست از تو وا مى دارد ، ان است كه مى دانم هر كس به تو روى كند و با گمان نيك به درگاه تو توجه كند ، مورد تفضل تو قرار مى گيرد ، زيرا هر چه تو عطا مى كنى ، تفضل و هر نعمتى كه مى بخشى ، بى سابقه است .
تفضل خدا ، سر همه ى موفقيت ها
امام سجاد عليه السلام در اين فراز سر همه ى موفقيت هاى خرد و كلان ، حتى توجه بنده به خدا ، را تفضل حضرت حق مى داند و اين كلام :«تفضلك على من أقبل بوجهه اليك» داراى دو معنا است :
1. نسبت به هر كس كه به تو توجه كند ، تفضل مى فرمايى.
2. تفضل تو همان توجه بنده به تو است . بنابر معناى دوم ، حاصل معناى عبارت اين مى شود كه چون مى دانم توجه به تو ، عين تفضل حضرتت مى باشد ، اين انديشه مرا به اين سو مى كشاند كه تمام توجه خود را به تو معطوف كنم و اين معنا از احتمال اول دقيق تر و مناسب تر است .
و شاهد معناى دوم ، فرمايش امام عليه السلام در جمله ى بعد است كه مى فرمايد :«و اذ كل نعمك ابتداء»؛ يعنى آن چنان نيست كه من بدون زمينه ى قبلى به تو توجه كنم ، بلكه نخست تو نعمتت را آغاز فرمودى تا من به دعا ايمان آورم و همين دعاى من ، خود لبيك تو است .
لزوم حسن ظن به خدا
اساسا يكى از امور قابل اهتمام ، توجه دادن امت به حسن ظن به جناب حضرت حق سبحانه است كه از بزرگ ترين سرمايه هاى ايمانى و داراى آثار ژرفت و جاودانى است . خداوند نه تنها به بندگان گناه كار و عاصى اجازه ى درخواست و رخصت عرض حاجات مى دهد ، بلكه به حسن ظن داشتن بندگان به خود امر نموده و سوء ظن بندگان نسبت به خود را مايه ى محروميت آنان معرفى نموده و مى فرمايد :
(الظانبن بالله ظن السوء عليهم دائرة السوء)؛
آنان گمان بد به خدا دارند ، بدى ها بر خود آنان است .
و در مقابل حسن ظن به خود ، پاداش هاى فراوانى قرار داده است ؛ از اين رو ، رسول اكرم صلى الله عليه و اله و سلم فرمود :
و الذى لا اله الا هو لا يحسن ظن عبد مؤمن بالله ، الا كان الله عند ظن عبده المؤمن لأن الله كريم بيده الخيرات ، يستحيى أن يكون عبده المؤمن قد أحسن به الظن ثم يخلف ظنه و رجاءه ؛ فأحسنوا بالله الظن و ارغبوا اليه ؛
به خدايى كه جز او خدايى نيست ، هرگز بنده اى به پروردگار حسن ظن پيدا نمى كند ، مگر آن كه خداوند بر اساس حسن ظن او عمل مى كند ، زيرا خداوند متعال ، كريمى است كه همه ى خيرات به دست او است و حيا مى كند كه به حسن ظن و اميده بنده اش اعتنا نكرده و خلاف آن را انجام دهد . پس به خدا حسن ظن داشته باشيد و به سوى او رغبت كنيد.
مفهوم حسن ظن به خدا
توجه به اين نكته ضرورى است كه معناى حسن ظن به جناب حق آن نيست كه هر چه را مى خواهيم ، خداوند به واسطه ى حسن ظن ما به او عملى سازد و آن چه را نمى خواهيم و از آن گريزانيم ، از ما دور سازد ، بلكه مقصود آن است كه خدا را آن چنان به حكمت و قدرت و علم و تفضل و عنايت به بندگان بشناسيم كه باور كنيم هر چه او انجام مى دهد ، بهترين تقدير در مورد ما است و هرگز براى بندگان صالح خود كه به وى حسن ظن دارند ، شر و بدى و فرجام بد را نمى پسندد و در همه ى پيش آمدها بهترين نتيجه را براى آنان مقرر مى دارد . ما سر بسيارى از حوادث را نمى دانيم ؛ از اين رو ، چه بسا بعضى از حوادث در ظاهر به ذائقه ى ما تلخ مى آيد ، ولى بايد دانست كه جملگى به تقدير خالق حكيم مدبر است و آن چه قادر عليم حكيم انجام مى دهد ، قطعا از خواسته ى ما اصلح است . به همين دليل ، ما بر پايه ى حسن ظن خود، معترفيم كه پروردگار رئوف و رحيم بهترين سرنوشت را براى بندگان صالح خود رقم واهد زد ، ولى آنان كه با خدا سر و كارى ندارند و از معرفت شايسته در حق خالق خود بى بهره اند ، بازتاب اعمال فاسدشان ، دامن گير آنان خواهد شد ، زيرا اينان از دايره ى سخن بيرون اند و لذا عمل آنان تابع ديگر قوانين نظام آفرينش است و قطعا نتيجه اى مناسب با خود را در پى خواهد داشت كه چيزى جز ويرانى بنياد انسانيت ايشان نخواهد بود و چنين رفتارى از شمول شعاع عنايت خاصه ى حقانى – كه ويژه ى خوش گمانان به پروردگار است – خارج است.
فها أنا ذا ، يا الهى ، واقف بباب عزك وقوف المستسلم الذليل، و سائلك على الحياء منى سؤال البائس المعيل ، مقر لك بأنى لم أستسلم وقت احسانك الا بالاقلاع عن عصيانك ، و لم أخل فى الحالات كلها من امتنانك؛
اكنون اين منم – اى معبود من !- كه بر درگاه عزتت تسليم وخوار ايستاده ام و شرمگينانه چون تهى دست عيالمند ، دست نياز به سويت گشوده ام و اعتراف مى كنم كه در هنگام احسان تو از معصيتت بر كنار بوده و هيچ گاه از منت تو برون نبوده ام .
فقر ذاتى موجودات به حضرت حق
در اين فراز ، امام معصوم عليه السلام با تمام وجود و لوازم آن اقرار به بندگى نموده است ؛ بدين معنا كه اگر عزت فقط از آن قادر و هستى ده مطلق است ، ماسواى او را غير از فقر و حاجت در متن ذات شان ، نصيب ديگرى نخواهد بود ، چرا كه خلايق در عين كمالات خود ، فقر محض هستند و با تمام غناى خود ، فقير خالص اند .
به ديگر بيان ، اگر موجودات به تمام حقيقت خود عين ربط به مبدأ و نياز به خالق است ، در غنا و علم و همه ى كمالات نيز قطعا فقير و نيازمند هستى ده مطلق خواهند بود ، زيرا همه ى اين كمالات از عوارض ذات هستند . از اين رو ، سرور شهيدان ، حضرت حسين بن على عليه السلام در دعاى عرفه چنين عرضه مى دارد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؟! و أنا الجاهل فى علمى فكيف لا أكون جهولا فى جهلى ؟!؛
خدايا من آن جا كه توانگرم ، فقيرم پس چگونه در بينوايى فقير نباشم ؟! و آن جا كه عالمم نادانم ، پس چگونه در جهالت خود ، عالم باشم ؟!
آرى ، اگر كسى به حقيقت وجود خود پى ببرد ، عزت حق و حاجت و ذلت خود را به خوبى درمى يابد ، البته اين قسم آگاهى از سنخ علوم تصورى و رسمى نيست ، بلكه دريافتى مساوى با تمام هستى انسان است ؛ يعنى شناختى كه از همه ى هستى او برمى خيزد . به ديگر سخن ، فرد در اين حال ، خود را ربط محض مى بيند و چنين مى يابد كه در هر لحظه از حيات خود ، وابسته ى محض به مبدأ متعال جهان هستى است .
بر اساس اين رابطه كه در گستره ى هستى جارى است ، همه چيز قائم به او است و مفاد آيه ى شريفه ى : (لله ملك السموات و الأرض) و نيز معناى: (له ما فى السموات و الأرض) دقيقا همين است ، زيرا ملكيت ياد شده در اين آيات ، از قبيل ملكيت هاى اعتبارى نيست ، بلكه محض وابستگى در تمام حقيقت هستى موجودات آسمانى و زمينى است .
به همين دليل ، امام معصوم عليه السلام يگانه راه نجات از طغيان و عصيان را ، الطاف خاصه ى حضرت خداوندى و توفيق ويژه اى كه از جانب وى به بندگان عنايت مى گردد، دانسته است ؛ از اين رو در آخرين جمله ى اين فراز ، تمامى حالات خود را به او منسوب نموده و مى فرمايد : «و لم أخل فى الحالات كلها من امتنانك .»
عدم تنافى فقر ذاتى انسان با اختيار او
ممكن است در اين جا برخى اين گونه تصور كنند كه لازمه ى اين سخن يعنى اين كه ما به تمام حقيقت وجود ، به حضرت حق – جل و علا – وابسته ايم و ذات و لوازم ذات ما ، محض ربط به او است، چيزى جز انديشه ى جبرگرايى و استناد افعال انسان به خدا، نخواهد بود . پاسخ آن است كه سخن گذشته در مقام ايجاد هستى و نظام تكوينى اصل عالم بود و اين ، هيچ گونه ارتباطى به مسئله ى جبر ندارد ، چه سخن گذشته در مورد مرتبه ى ايجاد و آفرينش هستى عالم است و از جمله ى موجوداتى كه خلق مى شود ، قدرت اختيار و انتخاب انسان است ، اما مسئله ى جبر و تفويض يك بحث كلامى مى باشد ، سر سخن در مورد انسان پس از آفرينش است .
به ديگر سخن بحث در اصل ايجاد و شكل گيرى حقيقت هستى مى باشد و اين كه در مرتبه ى پيدايش هستى ، همه چيز از جمله اختيارى كه جناب حق به انسان ها عطا فرموده است ، وجود مى پذيرد ، ولى در بحث جبر و اختيار ، سخن در افعال اختيارى و مرحله ى تكليف پذيرى انسان است . بنابراين ، جايگاه بحث از جبر و اختيار بعد از بحث هستى يافتن انسان است كه تكاليف و دستورهاى الهى متوجه او مى گردد و آن گاه زمان طرح اين پرسش است كه آيا شخص مكلف در انجام فعل يا ترك آن اختيار دارد يا نه ؟ پاسخ اين پرسش به صورت مختصر آن است كه اختيار را هم خداوند براى انسان ها آفريده است ؛بنابراين ، انسان موجودى مختار است و با قدرتى كه خدا به او داده ، مى تواند در افعال خود به هر يك از دو طرف (خير يا شر) تمايل پيدا كند و آن را تحقق بخشد .
با اين توضيح ،روشن شد كه در مقام بحث از اصل ايجاد و نظام تكوينى خلقت ، جاى گفت و گو از جبر و اختيار نيست ، زيرا قبل از خلقت ، همه چيز عدم محض است و در آن مرحله بحث جبر و اختيار نسبت به هيچ چيز قابل طرح نيست و نمى توان گفت كه ما جبرا خلق شده ايم ، زيرا «هيچ» كه مجبور نمى شود ، بلكه بحث جبر و اختيار فقط در افعال اختيارى «انسان موجود» جارى است . (دقت شود).
فها أنا ذا ، يا الهى ، واقف بباب عزك وقوف المستسلم الذليل، و سائلك على الحياء منى سؤال البائس المعيل ، مقر لك بأنى لم أستسلم وقت احسانك الا بالاقلاع عن عصيانك ، و لم أخل فى الحالات كلها من امتنانك؛
اكنون اين منم – اى معبود من !- كه بر درگاه عزتت تسليم وخوار ايستاده ام و شرمگينانه چون تهى دست عيالمند ، دست نياز به سويت گشوده ام و اعتراف مى كنم كه در هنگام احسان تو از معصيتت بر كنار بوده و هيچ گاه از منت تو برون نبوده ام .
فقر ذاتى موجودات به حضرت حق
در اين فراز ، امام معصوم عليه السلام با تمام وجود و لوازم آن اقرار به بندگى نموده است ؛ بدين معنا كه اگر عزت فقط از آن قادر و هستى ده مطلق است ، ماسواى او را غير از فقر و حاجت در متن ذات شان ، نصيب ديگرى نخواهد بود ، چرا كه خلايق در عين كمالات خود ، فقر محض هستند و با تمام غناى خود ، فقير خالص اند .
به ديگر بيان ، اگر موجودات به تمام حقيقت خود عين ربط به مبدأ و نياز به خالق است ، در غنا و علم و همه ى كمالات نيز قطعا فقير و نيازمند هستى ده مطلق خواهند بود ، زيرا همه ى اين كمالات از عوارض ذات هستند . از اين رو ، سرور شهيدان ، حضرت حسين بن على عليه السلام در دعاى عرفه چنين عرضه مى دارد :
الهى أنا الفقير فى غناى فكيف لا أكون فقيرا فى فقرى ؟! و أنا الجاهل فى علمى فكيف لا أكون جهولا فى جهلى ؟!؛
خدايا من آن جا كه توانگرم ، فقيرم پس چگونه در بينوايى فقير نباشم ؟! و آن جا كه عالمم نادانم ، پس چگونه در جهالت خود ، عالم باشم ؟!
آرى ، اگر كسى به حقيقت وجود خود پى ببرد ، عزت حق و حاجت و ذلت خود را به خوبى درمى يابد ، البته اين قسم آگاهى از سنخ علوم تصورى و رسمى نيست ، بلكه دريافتى مساوى با تمام هستى انسان است ؛ يعنى شناختى كه از همه ى هستى او برمى خيزد . به ديگر سخن ، فرد در اين حال ، خود را ربط محض مى بيند و چنين مى يابد كه در هر لحظه از حيات خود ، وابسته ى محض به مبدأ متعال جهان هستى است .
بر اساس اين رابطه كه در گستره ى هستى جارى است ، همه چيز قائم به او است و مفاد آيه ى شريفه ى : (لله ملك السموات و الأرض) و نيز معناى: (له ما فى السموات و الأرض) دقيقا همين است ، زيرا ملكيت ياد شده در اين آيات ، از قبيل ملكيت هاى اعتبارى نيست ، بلكه محض وابستگى در تمام حقيقت هستى موجودات آسمانى و زمينى است .
به همين دليل ، امام معصوم عليه السلام يگانه راه نجات از طغيان و عصيان را ، الطاف خاصه ى حضرت خداوندى و توفيق ويژه اى كه از جانب وى به بندگان عنايت مى گردد، دانسته است ؛ از اين رو در آخرين جمله ى اين فراز ، تمامى حالات خود را به او منسوب نموده و مى فرمايد : «و لم أخل فى الحالات كلها من امتنانك .»
عدم تنافى فقر ذاتى انسان با اختيار او
ممكن است در اين جا برخى اين گونه تصور كنند كه لازمه ى اين سخن يعنى اين كه ما به تمام حقيقت وجود ، به حضرت حق – جل و علا – وابسته ايم و ذات و لوازم ذات ما ، محض ربط به او است، چيزى جز انديشه ى جبرگرايى و استناد افعال انسان به خدا، نخواهد بود . پاسخ آن است كه سخن گذشته در مقام ايجاد هستى و نظام تكوينى اصل عالم بود و اين ، هيچ گونه ارتباطى به مسئله ى جبر ندارد ، چه سخن گذشته در مورد مرتبه ى ايجاد و آفرينش هستى عالم است و از جمله ى موجوداتى كه خلق مى شود ، قدرت اختيار و انتخاب انسان است ، اما مسئله ى جبر و تفويض يك بحث كلامى مى باشد ، سر سخن در مورد انسان پس از آفرينش است .
به ديگر سخن بحث در اصل ايجاد و شكل گيرى حقيقت هستى مى باشد و اين كه در مرتبه ى پيدايش هستى ، همه چيز از جمله اختيارى كه جناب حق به انسان ها عطا فرموده است ، وجود مى پذيرد ، ولى در بحث جبر و اختيار ، سخن در افعال اختيارى و مرحله ى تكليف پذيرى انسان است . بنابراين ، جايگاه بحث از جبر و اختيار بعد از بحث هستى يافتن انسان است كه تكاليف و دستورهاى الهى متوجه او مى گردد و آن گاه زمان طرح اين پرسش است كه آيا شخص مكلف در انجام فعل يا ترك آن اختيار دارد يا نه ؟ پاسخ اين پرسش به صورت مختصر آن است كه اختيار را هم خداوند براى انسان ها آفريده است ؛بنابراين ، انسان موجودى مختار است و با قدرتى كه خدا به او داده ، مى تواند در افعال خود به هر يك از دو طرف (خير يا شر) تمايل پيدا كند و آن را تحقق بخشد .
با اين توضيح ،روشن شد كه در مقام بحث از اصل ايجاد و نظام تكوينى خلقت ، جاى گفت و گو از جبر و اختيار نيست ، زيرا قبل از خلقت ، همه چيز عدم محض است و در آن مرحله بحث جبر و اختيار نسبت به هيچ چيز قابل طرح نيست و نمى توان گفت كه ما جبرا خلق شده ايم ، زيرا «هيچ» كه مجبور نمى شود ، بلكه بحث جبر و اختيار فقط در افعال اختيارى «انسان موجود» جارى است . (دقت شود).
فهل ينفعنى ، يا الهى ، اقرارى عندك بسوء ما اكتسبت ؟ و هل ينجينى منك اعترافى لك بقبيح ما ارتكبت ؟ أم أوجبت لى فى مقامى هذا سخطك ؟ أم لزمنى فى وقت دعاى مقتك ؟؛
اى معبود من ! آيا اعتراف به سوء كردارم به حالم سودمند خواهد بود ؟ و آيا اقرار به زشتى رفتارم باعث نجات من مى گردد؟ يا آن كه در اين حال مستوجب خشم تو هستم يا آن كه به هنگام دعايم هم چنان مورد غضب تو مى باشم ؟
حقيقت عصيان و پيامدهاى آن
عصيان ، خروج از حد بندگى و آزادى از قيد طاعت حضرت حق است كه خود از نوعى دگرگونى روحى و انحراف از فطرت نخستين انسانى سرچشمه گرفته است ، زيرا نافرمانى خدا ، از قبيل تخلفات ادارى يا خروج از دستور كارفرما نيست ، بلكه تخلف از مقتضاى فطرت و تمام حقيقت انسانى است و خداوند متعال هرگز به خاطر خود ، بر كسى تكليف نفرموده است ، چون او : (غنى عن العالمين) است ، بلكه اگر تكليفى را تعيين فرمود به خاطر مصالح و رشد فردى و اجتماعى انسان است و همان طور كه سوء تغذيه در بدن بسيار مؤثر است و جسم را به فساد كشانده و از درون متلاشى مى كند و بر عكس، سالم بودن تغذيه در رشد بدن تأثير به سزا دارد و آن را از بيمارى و ضعف مصون مى دارد ، نافرمانى خداوند متعال نيز روان انسانى را از فطرت نخستين خود خارج ساخته و به پست ترين مرحله ى حيوانى مى كشاند و در قعر دركات فساد قرار مى دهد .
از اين رو گناه ، خطرى بزرگ است كه انسان خطاكار پس از توبه نمى داند كه آيا اثر آلودگى آن از لوح روح او زدوده شده يا هنوز باقى است ؟ بدين سبب امام عليه السلام نيز در اين دعا ، جاى پرسش را باقى گذارده و به درگاه خداوند عرض مى كند : «اى خداى من ! آيا اقرار به گناه و پشيمانى از آن كافى بوده و موجب نجات شده است يا نه تنها چنين نشده ، بلكه خود مانع اجابت دعا گشته است ؟»
زيرا هر گاه مزاج انسان از طبيعت اوليه ى خود منحرف گردد ، پس از معالجه ، به زودى به حال طبيعى خود باز نمى گردد و نمى تواند هم چون افراد سالم و تندرست حركت كند ؛ مثلا اگر بدن انسان به تب شديد مبتلا شود ، پس از معالجه و قطع تب ، بلافاصله حرارت بدن به 37 درجه – طبيعى ترين وضع خود – برنمى گردد ، بلكه انسان مدت ها با ضعف و نقاهت دست به گريبان خواهد بود . انحراف روح از فطرت الهى نيز چنين وضعى دارد ، زيرا اگر چه توبه روح را از نكبت گناه پاك مى كند ، ولى براى بازگشت به وضعيت فطرى خود بايد در جبران كاستى و كوتاهى خود بكوشد ، چرا كه توبه به منزله ى نوعى عذر خواهى متداول بين مردم نيست ، تا اگر كسى با خطا يا تقصير خود ، ديگرى را ناراحت سازد و سپس از او عذرخواهى كند ، گذشته جبران گردد ، بلكه نقصان وارد بر روح و جان آدمى به سادگى و با صرف پوزش طلبى جبران نمى پذيرد ، بلكه توبه كننده بايد با اعمالى معين به جبران آسيب هاى وارده شده بر روان خود بپردازد ؛ چنان كه اولياى دين كه طبيبان راستين روح انسان هستند ، در ضمن آداب توبه به ما آموخته اند .
توبه ى خاص هر يك از گناهان
همان گونه كه هر يك از بيمارى هاى جسمى ، داروى متناسب و پادزهر خاص خود را مى طلبد و دقت پزشكان و تشخيص بيمارى و تجويز نوع داروى متناسب ، براى معالجه ى بيمار ضرورى است ، براى هر نوع گناهى كه موجب امراض روحى خاصى مى گردد ، توبه ى ويژه اى وجود دارد كه توبه كننده براى بهبودى روح خود باير بدان مبادرت ورزد. در بعضى از گناهان ، اقرار به گناه و پشيمانى از آن كافى است و در بعضى ، قضاى واجبات و يا اداى كفاره ها يا ديه لازم است و برخى ديگر ، به رياضت هاى نفسانى مانند روزه دارى در روزهاى تابستان و بيدارى در شب هاى بلند زمستان و تضرع و زارى فراوان نياز دارد ، زيرا ظلمت ها و آلودگى هاى فراوان نياز به پالايش بسيار دارد ، تا ناخالصى ها زدوده شده و چهره ى تابناك روح از پس تاريكى گناهان رخ بنمايد و آن چه از آثار اهل بيت عصمت عليهم السلام در اين باره استفاده مى شود ، اين است كه اگر جان آدمى آلوده باشد ، هرگز لايق همدمى فرشتگان در جهان برين نخواهد بود و اگر در اين دنيا پاكيزه نگردد، به عذاب برزخ مبتلا خواهد شد و اگر در برزخ نيز جبران نشود ، به دروزخ گرفتار خواهد شد تا سرانجام همه ى ناخالصى ها برطرف شود. بنابراين ، شايسته است كه در اين دنيا پيوسته در راه معالجه ى جان بكوشيم ، تا در عالم برزخ و قيامت آسوده باشيم .
انسان گناه كار ، بيمارى است كه خود از آن بى خبر است و درد را احساس نمى كند و چون نمى داند ، در علاج خود نيز نمى كوشد ؛ از اين رود ، در دستورهاى امامان دين عليهم السلام به لزوم توبه وجبران گناهان گذشته توصيه ى بسيار شده است .
تا كى مى صبوح و شكر خواب صبحدم
بيدار گرد هان ، كه نماند اعتبار عمر
سبحانك ، لا أيأس منك وقد فتحت لى باب التوبة اليك، بل أقول مقال العبد الذليل الظالم لنفسه المستخف بحرمة ربه ؛
خدايا تو منزهى و من از تو نوميد نيستم ؛ زيرا در توبه را به رويم گشوده اى ، بلكه چونان بنده ى خوار و بر خود ستم كرده و حرمت خداى خود پاس نداشته ، با تو سخن مى گويم .
فوايد گشوده بودن باب توبه
اين عبارت ، بيان حل مشكل گناه و رهايى از بن بستى است كه شخص آلوده به گناه در طول گناه براى خود به وجود آورده است . مشكل گناه بحرانى است كه چه بسا موجب يأس و نوميدى و واماندگى در سير تكامى انسان مى گردد و يأس از موفقيت و نااميدى از نجات ، بزرگ ترين مانع در سر راه پيشرفت است كه زمينه ى رشد را به صورت شوره زارى غير قابل رشد و بى حاصل درمى آورد . قرآن كريم از اين حالت خطرناك شديدا نهى نموده و فرموده است :
(و لا تيأسوا من روح الله انه لا ييأس من روح الله الا القوم الكافرون)؛
از رحمت الهى نااميد نشويد كه تنها كافران از رحمت او نااميد مى گردند .
يعنى يأس از رحمت خدا ، از كفر سرچشمه مى گيرد ، زيرا آن كس كه خود را بريده از تمامى مبادى خير و رحمت مى بيند ، به اين بيمارى مهلك گرفتار مى شود و در مقابل اين حالت ، خود مستلزم بريدگى بيشتر از خدا و رو گردانيدن از رحمت و مغفرت او و واگذار شدن به خويش است .
از اين رو ، شارع مقدس به شدت با اين حالت مبارزه كرده و هرگز اجازه نمى دهد كه روح احدى از افراد امت به چنين بيمارى خطرناك و باز دارنده ، آلوده شود و با هر وسيله ى ممكن در صدد گشودن روزنه هاى اميد به روى همه ى افراد است ، تا آن جا كه در اميد را بر روى جنايت كارترين فرد نيز نمى بندد و به همه كس دلدارى مى دهد .
اين درگه ما درگه نوميدى نيست
صد بار اگر توبه شكستى بازآ
بلكه به صراحت و مكرر يادآور مى شود كه :
(ان الله يحب التوابين)؛
خدا آنان را كه هميشه توبه مى كنند ، دوست دارد .
ظرافت نكته سنجى آيه ى شريفه در اين نكته است كه به عصيان گران امنيت خاطر نداده ، بلكه به توبه كنندگان وعده مغفرت عطا فرموده است .
نيز در جاى ديگر مى فرمايد :
(يا عبادى الذين أسرفوا على أنفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله يغفر الذنوب جميعا)؛
اى كسانى كه بر وجود خود اسراف روا داشته ايد ، از رحمت حق مأيوس نگرديد ، كه خدا همه ى گناهان را مى بخشد .
بنابراين ، خداوند متعال همواره درهاى رحمت را بر روى بندگان گشوده است و براى همه ، پيوسته راه باز است و كس را نرسد كه در قيامت بگويد راه براى بازگشت من بسته بود .
از اين گذشته ، خداوند سبحان خود ، بندگان را خلق كرده و مى داند كه آنان به طبيعت خاكى اين عالم آلوده اند و به سادگى توان حركت ندارند . از اين رو، به آنان فرموده است :
(يا أيها الانسان انك كادح الى ربك كدحا)؛
اين انسان ! با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مى روى و او را ملاقات مى كنى . بر اين اساس ، بايد خداوند پيوسته آنها را يارى كرده و راه را براى آنان آسان و پذيرش را تسريع كند ، تا بتوانند بر طبيعت خود چيره گرديده و راه هدايت را پيش گيرند .
عفو خدا بيشتر از جرم ماست
نكته سر بسته چو گويى خموش
گر چه وصالش نه به كوشش دهند
آن قدر اى دل كه توانى بكوش
بدين جهت امام عليه السلام به محضر حضرت حق عرضه مى دارد : «سبحانك لا أيأس منك ؛ منزهى تواى خدا ، من هرگز از تو نوميد نمى شوم .» زيرا راه توبه همواره باز و باب رحمت گسترده ى حضرت خداوندى پيوسته گشوده است و لطف او به همگان اميد مى دهد كه در كوشش فروگذار نكنند و با اميد كامل ، دل به او ببندند و با او به مناجات بنشينند و به خداى خود عرض كنند : «اگر چه حرمت محضر حضرتت را سبك شمرده ام و مطابق با شئون بندگى عمل نكرده ام ، ولى همه را ظلم به خود مى دانم ، اما طريقى كه تو نماياندى چنان است كه مى توان با پيمودن آن ، از جمله ى بندها و قيدها رست و خود را به وادى پاكيزگى و طهارت رساند.»
بدين ترتيب ، مكتب تربيتى اسلام با بازكردن راه اميد ، كابوس يأس را از حريم جان انسانى زدوده است ، تا گناه كار سركش و ياغى را وادار كند كه با تمام اميد و از بن جان مويه كرده و بگويد : «من كه تيشه بر ريشه ى خود زده ام ، با تو سخن مى گويم . من آنم كه جز به استكبار تن نمى داد و به گردن كشى خو كرده بود و اكنون چنان به حال خود آگاه شده و بر آلودگى خويش واقف گرديده ام كه خود را خوار و ذليل به درگاه تو كشانده ام و از كرده ى خود پشيمان هستم و حلقه ى توبه بر در رحمت تو مى كوبم و با عزم جزم ، تصميم بر ترك بدنامى و بدكارى گرفته ام .»
بر اين پايه ، اگر به فوايد باز بودن در توبه دقت كنيم ، عمق آموزه هاى اسلام را درمى يابيم كه چه خوب انسان ها راشناخته و راه پرورش و حركت آنها را سهل و آسان كرده است ؛ به گونه اى كه حتى از آلوده ترين فرد كه عادتا غير قابل علاج شمرده مى شوند ، مايوس نيست و همگان را به رشد و صلاح دعوت مى كند و آنان را كه عمرى از اصل خويش به دور افتاده اند ، به بازگشت به حقيقت خود فرامى خواند و به پيكره ى از دست رفته آنان ، حياتى دوباره مى بخشد و ناكامى آنان را به كامروايى مبدل مى سازد .
اگر امروز در سرنوشت بشرى كه خود را فرزند پيشرفت تكنولوژى مى داند بينديشيم ، خواهيم ديد كه چگونه پر و بال عفريت ياس و از خود بيگانگى ، ابر غم و اندوه را بر جان آنها سايه افكنده است ؛ در ايام جوانى كه توان عياشى و از خود بى خبرى را دارند در افراط حيرت زايى فرو مى روند و در نيمه ى دوم عمر با از دست دادن نيروهاى بدنى ، به زودى در افسون افسانه هاى زندگى غمبار خويش فرو رفته و در انتظار مرگ شررزاى خود ، روزگار مى گذرانند .
الذى عظمت ذنوبه فجلت ، و أدبرت أيامه فولت ، حتى اذا رأى مدة العمل قد انقضت ، و غاية العمر قد انتهت ، و أيقن أنه لا محيص له منك ، و لا مهرب له عنك ، تلقاك بالانابة ، و أخلص لك التوبة، فقام اليك بقلب طاهر نقى ، ثم دعاك بصوت حائل خفى ؛
من هم چون كسى با تو سخن مى گويم كه مرتكب گناهان بزرگى شده و روزگار به او پشت كرده است ، تا آن جا كه چون مى بيند ايام مهلت او به سر آمده و فرجام عمر او نزديك شده و به اين باور رسيده كه نه گريزگاهى از تو دارد و نه فرارگاه ديگرى فرا روى او است ، چاره اى جز انابه و توبه ى خالص ندارد . از اين رو ، تو را با قلبى پاك و بى آلايش و با صدايى حزين و آهسته مى خواند .
لزوم استفاده از فرصت
از آن جا كه بيشتر انسان ها فرصت را پايان ناپذير مى پندارند ، در پى انجام وظايف برنمى آيند و وقت ، اين عظيم ترين سرمايه ى آدمى را ، در مقابل بهاى ناچيز از دست مى دهند و اين گنج قيمت ناپذير را به رايگان از كف مى نهند و چنان غافل اند كه جز لحظاتى را كه در آن هستند ، از ساعات و ايام بعد خود خبر ندارند . اينان تمام سود و زيان خود را در محدوده ى چند روزه ى دنيا مى دانند و چه بسيار است كه با يك لحظه هوس رانى ، يك عمر پشيمانى را نصيب خود مى سازند ، يا –نعوذ بالله – در اثر يك لحظه خشمگين شدن ، سرنوشت شومى را براى خود رقم مى زنند و ناباورانه ، نيك بختى و هم نشينى با انبيا و اوليا و در يك كلام پايدارترين مرحله ى زندگى خود را با آن چه كه به هيچ نمى ارزد ، معاوضه مى كنند .
معلوم است كه در جريان اين ماوضه ، سرمايه اى به عظمت سترگ ترين نعمت و بهترين وسيله براى نيل به شرافت مقربين عندالله ، به هدر رفته و ديگر قابل بازگشت و بازيافت نخواهد بود .
قرآن كريم اين حقيقت را چنين گوشزد فرموده است :
(و العصر، ان الانسان لفى خسر، الا الذين آمنوا)؛
سوگند به زمان ، كه آدمى هر آينه در خسران است ، مگر آنان كه ايمان آورده اند ....
خسران به معناى تلف سرمايه بدون هيچ سود است و شريف ترين گوهرى كه ارزشمندتر از آن نمى توان فرض كرد ، سرمايه ى عمر است كه اگر بى ثمر از دست برود ، حسرتى عظيم – كه غير قابل تحمل است – در پى خواهد داشت ؛ عمرى كه مى توان با يك لحظه از آن به مرتبه و درجه اى پاى نهاد كه ملك مقرب را نيز بدان راه نيست .
(قل هل ننبئكم بالأخسرين أعمالا ، الذين ضل سعيهم فى الحياة الدنيا و هم يحسبون أنهم يحسنون صنعا)؛
اى پيامبر بگو: آيا شما را از زيان كارترين افراد آگاه سازم ؟ آنان كه تمام تلاششان در گمراهى است ، ولى مى پندارند نيك كردارند .
از اين رو ، امام صادق عليه السلام فرمود :
أنا امرو ضنين بنفسى ؛
من كسى هستم كه سرمايه ى عمر خود را بى جهت از دست نمى دهم و درباره ى عمرم سخت حساسم.
به خوبى پيدا است كسى كه ارزش وقت را شناخت ، لحظه اى از آن را از دست نمى دهد ، مگر در مقابل لحظه ى از دست رفته ، اندوخته اى كسب كند . فرد صالح در آخرين نفس از زندگى خود مى بيند كه لحظه هاى گريزپاى عمر كه براى همه بى قرار و ناآرام بود ، جملگى براى او به صورت ذخيره هاى عظيم ثابت گرديده و او توانسته است عمر خود را تثبيت كند و از ناآرام ترين لحظه ها ، ثابت ترين پديدارهايى را – كه ارزش آنها غير قابل تصور است – فراهم آورد .
به راستى بيدارى از خواب غفلت از بزرگ ترين موهبت هاى الهى است . از اين رو ، شايسته است بر عمر از دست رفته آگاهى يافته و باقيمانده ى عمر را غنيمت شمريم ، زيرا اگر انسان به زيانى كه بر خود وارد مى كند توجه كند ، جنب و جوش فوق العاده اى بر او حاكم مى شود و دل او در افسوس و حسرت مى سوزد و حال خود را چونان كه لسان الغيب به تصوير كشيده ، مى يابد كه :
كاروان رفت و تو در خواب و بيابان در پيش
كى روى ؟ ره ز كه پرسى ؟ چه كنى ؟ چون باشى ؟
در اين حالت است كه تمام غم بر چهره ى قلب مى نشيند و انبوه غصه ، گلوگير مى شود و اشك داغ بر گونه ها مى غلطد و در اين انديشه فرو مى رود كه :
شب تاريك و بيم موج و گردابى چنين هايل
كجا دانند حال ما سبك باران ساحل ها ؟!
و خداوند متعال را با انابه ى تمام مى خواند و توبه ى خالصانه را دنبال مى كند و برناتوانى و ذلت خود خون مى گريد .
بدين ترتيب ، عمده ى كار آن است كه آدمى – اين بيگانه ى از خويشتن – به خود آمده و خود را پيدا كند . اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايد :
عجبت لمن ينشد ضالته و قد أضل نفسه فلا يطلبها ؛
در حيرتم از آن كه چون چيزى از او ناياب شود ، در پى آن برآمده و از گمشده ى خود در هر انجمن نشان مى پرسد ، ولى تمام حقيقت خود را گم كرده است و در طلب آن قدمى برنمى دارد .
از آنجا كه حب ذات ، فطرى بوده و آدمى خود را در مرحله ى پايانى عمر مى بيند ، طبعا قلب از همه ى شواغل و موانع تهى گرديده ، تمام توجه خود را يكباره به نقطه ى مطلوب معطوف مى دارد و در اين حال قلب ، از تعلقات بريده و انسان مى فهمد غير از خدا كسى را ندارد و فرار از خدا به سوى ديگرى ممكن نيست ، قهرا خدا را خالصانه مى خواند به تعبير امام عليه السلام : «قام اليك بقلب طاهر نقى»؛ يعنى با دلى پاك و پالوده رو به كوى دوست مى آورد . «نقى» از «تقى» كامل تر است ؛ زيرا «تقى» كسى است كه از گناه پرهيز دارد ، اما «نقى» كسى است كه پس از زدودن نكبت گناه ، مركز يقين و ايمان را پاكيزه و پالايش كرده است و هرگاه قلب به چنين حالتى درآيد ، آثارش در همه ى اعضا و افعال انسانى ظاهر مى شود ؛ چشم مى گريد ، گلو بغض مى كند و فرد آرام ناله سر مى دهد ، چرا كه همه ى راه ها جز درگاه مولا را بسته مى بيند ؛ از اين رو، عاجزانه ترين درخواست را با ذليلانه ترين حالت ها و عاشقانه ترين مناجات ، در پناه عشق و اميد باز مى گويد .
البته اين سير آن جا شكل مى گيرد كه هماى يقظه و بيدارى بر دل انسان بنشيند و آدمى با بال خويش زنگار غفلت و ياد اغيار را از چهره ى فطرت بزدايد ، چرا كه قلب مؤمن ، حرم حضرت حق است و نبايد اغيار را در حريم حرم قدس دوست ، جاى داد و معناى آيه ى كريمه ى : (ألا بذكرالله تطمئن القلوب) همين است كه تا دل ، به دلدار خود نرسد همواره در ناامنى تمام سير مى كند و آن گاه كه به دل آرام مى رسد ، آرامش از دست رفته ى خود را باز مى يابد .
قد تطأطأ لك فانحنى ، و نكس رأسه فانثنى ، قد أرعشت خشيته رجليه ، و غرقت دموعه خديه ، يدعوك : بيا أرحم الراحمين ، و يا أرحم من انتابه المسترحمون ؛
خدايا ! من همانند كسى هستم كه در نهايت خضوع خم شده و سر بر درگاهت فرود آورده و به آستانت تعظيم كرده و خشيت از تو ، هر دو پاى او را لرزانده و اشك هاى او ، گونه هايش را فراگرفته و تو را با «يا ارحم الراحمين» مى خواند و مهربان ترين كسى مى داند كه بيچارگان پى در پى به او روى مى آورند .
حالت هاى روانى پيش از توبه
اگر انسان قدرت را در كسى متمركز بداند كه هيچ گريزى از او نيست و نيز بداند كه اين قدرتمند مطلق ، در عين عظمت و قدرت در اوج رافت و رحمت است و نيز به اين نكته توجه كند كه خود داراى سوء سابقه در حق او بوده است و عملكرد او بر خلاف حق و مستحق عقوبت و مجازات است و در همه حال و حتى لحظه ى ارتكاب گناه به تمام هستى اش در يد قدرت قاهره ى حق تعالى است و او مى تواند هر طور كه بخواهد او را عذاب و مجازات كند ، طبعا در چنين موقعيتى مقايسه هايى در ذهن او صورت مى گيرد و اين مقايسه ها پى آمدهاى موثرى در پى خواهد داشت :
اولا : به مقدار ابعاد نامتناهى قدرت حق ، احساس ناتوانى مى كند و خود را كوچك و ناچيز مى شمارد .
ثانيا : به اندازه ى كوتاهى و تقصير خود ، خويش را مستحق عذاب مى داند .
ثالثا : در حد رافت و رحمت مولا ، احساس شرمندگى و خجلت در وجودش شكل مى گيرد .
رابعا: به مقدار عظمت و رافت پروردگار و به ميزان شرمندگى و قصور خود ، به انابه و تضرع و فروتنى و خشوع روى مى آورد .
خامسا : با تمام وجود ، خدا را با نداى «يا ارحم الراحمين» مى خواند . در اين حال ، بغض ، راه را بر گلو مى بندد و سرشك ندامت بر گونه هايش مى غلطد و دل بر ديواره ى سينه ى او مى كوبد و رعشه ى خشيت بر دست و پاى او مى نشيند سالك در بندگى تام متمركز مى شود و به بى نهايت وصل مى گردد ، زيرا شناخت ناتوانى محض بنده در برابر قدرت بى نهايت بارى تعالى و كوتاهى از نزد منعم ، براى عبد چاره اى جز پناه بردن به آن مبدا رحمت و مغفرت باقى نمى گذارد و اين جاست كه به تدريج احساس بى نيازى مى كند و چنان چه مشمول توفيق ويژه ى حضرت حق – جل و علا – گردد، چه بسا عاقبت به مقام فنا برسد ؛ چنان كه حق سبحانه در حديثى قدسى مى فرمايد :
اذا عشقته فقد قتلته ، و من قتلته فعلى ديته ؛
كار بنده ام گاه به جايى مى رسد كه من به او عشق مى ورزم و اگر عاشقش شدم ، او را مى كشم و چون او را بكشم ، ديه ى او بر من است .
بدين ترتيب ، امام سجاد عليه السلام در اين دعا ، راه حل را در اين مى بيند كه انسان گناه كار چنين حالى را بيابد و از حالت بى خبرى و غفلت درآمده و به حال خود ، آگاهى يابد . اين نكته به خوبى نشان مى دهد كه جهل ، چه نقش بزرگى در انحطاط افراد دارد و از محكم ترين زنجيرهاى شيطان است و چه سان دركات هول انگيز انسان را هر چه ژرف و ژرفت تر مى كند ، چه انسان جاهل مانند مريض خطرناكى است كه با ناپرهيزى هاى مكرر، بر شدت بيمارى خود مى افزايد و در مسير نزديك تر شدن به هلاكت حتمى ، گام برمى دارد .
با دقت در حال اين غافلان بى باك و پيامدهاى رفتارى شقاوت آفرين آنان ، مى توان بدين حقيقت پى برد كه بيدارى و آگاهى چگونه موجب توبه از گذشته شده و چه پايه ، ارزش مند و پربها است ؛ درست مانند كسى كه در مرحله ى سقوط به پرخطرترين پرتگاه است كه ناگاه با هوشيارى دفعى ، وحشت زده خود را درمى يابد و پاى پس مى كشد و از كمند خطر مى رهد .
سر استغفار و توبه ى معصومان عليهم السلام
اكنون بايد به اين نكته ى ارزشمند توجه كرد كه معرفت فوق عقلانى و شعور برتر معصومين عليهم السلام ، چگونه آن رادمردان تاريخ را به ادب لازم و خشوع و زارى فوق العاده مى رساند؛ تا آن جا كه آرامش را از آنان سلب كرده و در تب و تاب ترس و خشيت ، به انابه و التهاب شان وامى دارد . از اين رو، بر همه لازم است كه پيوسته مراقب كردار خود باشند ، كه مبادا عمرى را كه مى توان به وسيله ى آن سلطنت جاودان را به دست آورد ، به رايگان از دست داده و به حسرت ابدى دچار گردند . بر اين پايه ، اگر صحيفه ى مكرمه ى سجاديه ، مالامال از تضرع و زارى و امر به توبه و تصوير عاقبت گناه و گناه كاران است ، سرش عظمت كار و حيرت از عاقبت امر است و تمام همت امام معصوم عليه السلام معطوف به هشدار به بى خبران است ؛ باشد كه غافلان ، دل از نامحرمان بريده و بر محرم اسرار روى آورده و خود را نجات بخشند .
و يا أعطف من أطاف به المستغفرون ، و يا من عفوه أكثر من نقمته ، و يا من رضاه أوفر من سخطه ، و يا من تحمد الى خلقه بحسن التجاوز ، و يا من عود عباده قبول الانابة؛
اى مهرورزترين كسى كه توبه كاران به گرد او طواف مى كنند ! واى كسى كه عفوش بيش از غضب و رضايش افزون بر سخط است !اى كسى كه از رهگذر عفو و بخشش نيكو ،محبوب و مستوجب سپاس بندگان خود است ! واى كسى كه به بندگان خويش وعده ى پذيرش توبه و انابه داده است .
نقش توجه به پيشى گرفتن رحمت خدا بر خشم او در توبه
بنده اى كه از كردار خويش پشيمان و از گذشته ى بى فايده ى عمر خود ، به سختى نگران است ، به دنبال جبران زيان هايى است كه جبران ناپذيراند ، زيرا چنين فردى هرگز توانايى بازگردانيدن عمر خود را ندارد و هيچ گاه قادر به عوض كردن رفتارهاى غير مناسب گذشته نمى باشد ؛ بدين معنا كه آن چه امروز به دست آورده ، مربوط به امروز است و از سرمايه ى از دست شده و بر باد رفته ى گذشته خبرى نيست و عمر گذشته را بازيافتى نيست و لحظه هاى عمر همانند صندوقچه هايى تهى است كه توشه اندوزى وذخيره سازى در آنها براى هميشه از دسترس او خارج شده است .
اكنون اگر فردى از وعده ى جبران عمر برباد رفته آگاه شود و بداند كه با رافت تمام ، خسارت ديدگان را به جبران گذشته نويده داده اند و دست رافت و رحمت بر سر و قلب آنان نهاده اند ، فرد خسارت ديده چون رايحه ى رحمت را استشمام مى كند ، بى تابانه به دنبال آن مبدا رحمت روان مى شود تا به طواف درگهش رفته و به او پناه برد ؛ از اين رو امام عليه السلام فرمود ؛ «خدايا ! تو بهترين كسى هستى كه تبهكاران به هنگام ندامت برگرد درگاه او به طواف درمى آيند .» زيرا غير خدا كس ديگرى توان پر كردن خلا عمر از دست رفته ى او و جبران آن خسارت ها را ندارد و فقط خدا است كه هم مى بخشايد و در مى گذرد و هم جبران مى كند و ستار و خطاپوش است و در آن درگاه كه عفو بر غضب و رضا بر خشم چيره است ، هرگز كسى از آن آستان ، نوميد برنمى گردد.
بر اين پايه ، در صحيفه ى دعاهايى كه از ناحيه ى امامان عليهم السلام به ما رسيده ، بدين نكته توصيه شده است كه بايد به اسم : «يا من سبقت رحمته غضبه ؛ اى خدايى كه رحمت تو بر خشم تو پيشى گرفته است .» توجه جدى داشته باشيم و سر آن در اين نكته نهفته است كه خود اسم عظيم از سوى رب متعال نويدى براى بيچارگان مايوس و شناخت آن معرفتى است كه بر ادب عبوديت بنده مى افزايد و در عروج روح و تهذيب جان تاثيرى شگرف دارد و هم چنين است اسامى : «و يا من عفوه قديم ؛ اى خدايى كه عفو و گذشت تو ديرپا است .» و : «يا من سمى نفسه من جوده الوهاب ؛ اى خدايى كه از بسيارى بخشش ، خود را بسيار بخشنده نام نهاده اى .» در قرآن كريم نيز مى خوانيم :
(قل للذين كفروا ان ينتهوا يغفر لهم ما قد سلف)؛
اى پيامبر! به كفار بگو اگر از كفر خود دست بردارند ، تمام گذشته ى ايشان بخشوده مى شود .
بدين ترتيب ، امام سجاد عليه السلام در اين دعا بر آن است كه اين نكته را به امت تفهيم نمايد كه خداوند منان به آفريده هاى خود لطف و عنايت بسيار دارد و پيوسته با سبب هاى گوناگون آنان را به طرف رشد و هدايت فرامى خواند ؛ از اين روى ، در قرآن كريم نيز آمده است :
(و لا يرضى لعباده الكفر)؛
خداوند كفر را براى بندگان خود نمى پسندد.
به همين دليل ، خداوند سبحان از انحراف و كج روى بندگان ، به هر وسيله ى ممكن جلوگيرى فرموده است و چنان كه در كتابهاى كلامى به اين نكته جالب اشاره شده است ، اسماى نشان دهنده ى غضب ، به رحمت برمى گردد. بنابراين ، اگر خدا ، خود را شديدالعقاب ناميده ، بدان جهت است كه مردم از پيمودن كج راهه ها ، منصرف شوند ؛ به ديگر سخن ، خلقت جهنم براى كشاندن مردم به طرف بهشت است و همانند تاديب فرزندان و ترساندن شاگردان است كه جز از رحمت و رافت برنمى خيزد . بر اين پايه ، خداوند متعال با راه هاى گوناگون ، حتى با آفريدن جهنم و شديدالعقاب ناميدن خود ، مردم را به صراط مستقيم دعوت نموده است .
و يكى از بهترين و موثرترين ابزارهاى هدايت ، باز كردن راهى به سوى سرزمين اميد و بستن وادى خطرناك ياس و نااميدى است ، زيرا اگر گناه كاران راه را بر خود مسدود ديده و چنان پنداشتند كه راهى براى نجات پيش روى خود ندارند ، حتما با شدت و بى قيدى بيشترى به طرف گمراهى و نگون بختى حركت مى كنند . اما اگر جبران گذشته را ممكن يافته وعفو الهى را فراگير و شامل همگان دانستند و خطاب ؛ (لا ييأس من روح الله ؛ از رحمت خدا نوميد نشويد.) را شنيدند ، در فرورفتن به گرداب گمراهى بى باكانه عمل نمى كنند ، زيرا در ناخودآگاه آنان پرتو اميد به بازگشت سوسو مى زند و از گستاخى آنان مى كاهد ؛ چنان كه گفته اند : اگر مسيرى را طى كردى ، پل هاى پشت سر خود را ويران مساز ، بسا كه از آن بازگردى . اين مثل در بردارنده ى پيامى است كه رعايتش براى افراد اميدوار لازم است .
بدين سان ، از جمله نسيم هاى رحمت كه چهره ى گناه كاران را نوازش مى دهد و شميم غفران و رضوان الهى ر ابراى آنان به همراه مى آورد ، همين دعاهاى ماثور از امامان معصوم عليهم السلام است كه با خواندن آنها ، افزون بر يادگيرى ادب تكلم با خدا ، راه و رسم توبه را فرامى گيريم ، چرا كه جملات اين گونه دعاها كه از قلب نورانى امام برخاسته است، ناچار بر قلب خواننده مى نشيند و گذشته از آموزش ادب عبوديت ، نشانه ى هشيارى و دانش فوق العاده اى است كه ائمه ى معصومين عليهم السلام در مديريت اجتماعى و رهبرى قافله رهروان راه حق اعمال مى فرمودند .
عالمان و مربيان و داعيان الى الله نيز بايد اين درس را فراگيرند كه اميد دادن صحيح به مردم را سرلوحه ى دعوت خود قرار دهند ، زيرا خوف بسيار ياس آور است و مردم را از درگاه الهى دور مى كند و اين بر خلاف نقشه ى اصلى خلاق متعال است ، چرا كه خداوند سبحان بناى انتقام گيرى از بندگان خود را ندارد ، بلكه ماموريت اصلى پيامبران و امامان عليهم السلام و تمام مربيان بشرى ، هدايت عموم و جلوگيرى از ضلالت و گمراهى آنان است و چنان كه در تاريخ ديده ايم و در قرآن كريم نيز اشارت رفته است ، بسيارى از انبيا در راه تعليم و تربيت عمومى ، جان باخته اند . سيدالشهدا عليه السلام به هنگام حركت به سوى كربلا فرمود :
ألا ترون أن الحق لا يعمل به و أن الباطل لا يتناهى عنه ؟؛
آيا نمى بينيد كه به حق عمل نمى شود و از باطل جلوگيرى نمى شود ؟
نيز در زيارت اربعين مى خوانيم :
و بذل مهجته فيك ، ليستنقذ عبادك من الجهالة و حيرة الضلالة؛
و جان خويش را در راه تو فدا ساخت ، تا بندگانت را از نادانى و سرگردانى و گمراهى نجات بخشد .
و يا أعطف من أطاف به المستغفرون ، و يا من عفوه أكثر من نقمته ، و يا من رضاه أوفر من سخطه ، و يا من تحمد الى خلقه بحسن التجاوز ، و يا من عود عباده قبول الانابة؛
اى مهرورزترين كسى كه توبه كاران به گرد او طواف مى كنند ! واى كسى كه عفوش بيش از غضب و رضايش افزون بر سخط است !اى كسى كه از رهگذر عفو و بخشش نيكو ،محبوب و مستوجب سپاس بندگان خود است ! واى كسى كه به بندگان خويش وعده ى پذيرش توبه و انابه داده است .
نقش توجه به پيشى گرفتن رحمت خدا بر خشم او در توبه
بنده اى كه از كردار خويش پشيمان و از گذشته ى بى فايده ى عمر خود ، به سختى نگران است ، به دنبال جبران زيان هايى است كه جبران ناپذيراند ، زيرا چنين فردى هرگز توانايى بازگردانيدن عمر خود را ندارد و هيچ گاه قادر به عوض كردن رفتارهاى غير مناسب گذشته نمى باشد ؛ بدين معنا كه آن چه امروز به دست آورده ، مربوط به امروز است و از سرمايه ى از دست شده و بر باد رفته ى گذشته خبرى نيست و عمر گذشته را بازيافتى نيست و لحظه هاى عمر همانند صندوقچه هايى تهى است كه توشه اندوزى وذخيره سازى در آنها براى هميشه از دسترس او خارج شده است .
اكنون اگر فردى از وعده ى جبران عمر برباد رفته آگاه شود و بداند كه با رافت تمام ، خسارت ديدگان را به جبران گذشته نويده داده اند و دست رافت و رحمت بر سر و قلب آنان نهاده اند ، فرد خسارت ديده چون رايحه ى رحمت را استشمام مى كند ، بى تابانه به دنبال آن مبدا رحمت روان مى شود تا به طواف درگهش رفته و به او پناه برد ؛ از اين رو امام عليه السلام فرمود ؛ «خدايا ! تو بهترين كسى هستى كه تبهكاران به هنگام ندامت برگرد درگاه او به طواف درمى آيند .» زيرا غير خدا كس ديگرى توان پر كردن خلا عمر از دست رفته ى او و جبران آن خسارت ها را ندارد و فقط خدا است كه هم مى بخشايد و در مى گذرد و هم جبران مى كند و ستار و خطاپوش است و در آن درگاه كه عفو بر غضب و رضا بر خشم چيره است ، هرگز كسى از آن آستان ، نوميد برنمى گردد.
بر اين پايه ، در صحيفه ى دعاهايى كه از ناحيه ى امامان عليهم السلام به ما رسيده ، بدين نكته توصيه شده است كه بايد به اسم : «يا من سبقت رحمته غضبه ؛ اى خدايى كه رحمت تو بر خشم تو پيشى گرفته است .» توجه جدى داشته باشيم و سر آن در اين نكته نهفته است كه خود اسم عظيم از سوى رب متعال نويدى براى بيچارگان مايوس و شناخت آن معرفتى است كه بر ادب عبوديت بنده مى افزايد و در عروج روح و تهذيب جان تاثيرى شگرف دارد و هم چنين است اسامى : «و يا من عفوه قديم ؛ اى خدايى كه عفو و گذشت تو ديرپا است .» و : «يا من سمى نفسه من جوده الوهاب ؛ اى خدايى كه از بسيارى بخشش ، خود را بسيار بخشنده نام نهاده اى .» در قرآن كريم نيز مى خوانيم :
(قل للذين كفروا ان ينتهوا يغفر لهم ما قد سلف)؛
اى پيامبر! به كفار بگو اگر از كفر خود دست بردارند ، تمام گذشته ى ايشان بخشوده مى شود .
بدين ترتيب ، امام سجاد عليه السلام در اين دعا بر آن است كه اين نكته را به امت تفهيم نمايد كه خداوند منان به آفريده هاى خود لطف و عنايت بسيار دارد و پيوسته با سبب هاى گوناگون آنان را به طرف رشد و هدايت فرامى خواند ؛ از اين روى ، در قرآن كريم نيز آمده است :
(و لا يرضى لعباده الكفر)؛
خداوند كفر را براى بندگان خود نمى پسندد.
به همين دليل ، خداوند سبحان از انحراف و كج روى بندگان ، به هر وسيله ى ممكن جلوگيرى فرموده است و چنان كه در كتابهاى كلامى به اين نكته جالب اشاره شده است ، اسماى نشان دهنده ى غضب ، به رحمت برمى گردد. بنابراين ، اگر خدا ، خود را شديدالعقاب ناميده ، بدان جهت است كه مردم از پيمودن كج راهه ها ، منصرف شوند ؛ به ديگر سخن ، خلقت جهنم براى كشاندن مردم به طرف بهشت است و همانند تاديب فرزندان و ترساندن شاگردان است كه جز از رحمت و رافت برنمى خيزد . بر اين پايه ، خداوند متعال با راه هاى گوناگون ، حتى با آفريدن جهنم و شديدالعقاب ناميدن خود ، مردم را به صراط مستقيم دعوت نموده است .
و يكى از بهترين و موثرترين ابزارهاى هدايت ، باز كردن راهى به سوى سرزمين اميد و بستن وادى خطرناك ياس و نااميدى است ، زيرا اگر گناه كاران راه را بر خود مسدود ديده و چنان پنداشتند كه راهى براى نجات پيش روى خود ندارند ، حتما با شدت و بى قيدى بيشترى به طرف گمراهى و نگون بختى حركت مى كنند . اما اگر جبران گذشته را ممكن يافته وعفو الهى را فراگير و شامل همگان دانستند و خطاب ؛ (لا ييأس من روح الله ؛ از رحمت خدا نوميد نشويد.) را شنيدند ، در فرورفتن به گرداب گمراهى بى باكانه عمل نمى كنند ، زيرا در ناخودآگاه آنان پرتو اميد به بازگشت سوسو مى زند و از گستاخى آنان مى كاهد ؛ چنان كه گفته اند : اگر مسيرى را طى كردى ، پل هاى پشت سر خود را ويران مساز ، بسا كه از آن بازگردى . اين مثل در بردارنده ى پيامى است كه رعايتش براى افراد اميدوار لازم است .
بدين سان ، از جمله نسيم هاى رحمت كه چهره ى گناه كاران را نوازش مى دهد و شميم غفران و رضوان الهى ر ابراى آنان به همراه مى آورد ، همين دعاهاى ماثور از امامان معصوم عليهم السلام است كه با خواندن آنها ، افزون بر يادگيرى ادب تكلم با خدا ، راه و رسم توبه را فرامى گيريم ، چرا كه جملات اين گونه دعاها كه از قلب نورانى امام برخاسته است، ناچار بر قلب خواننده مى نشيند و گذشته از آموزش ادب عبوديت ، نشانه ى هشيارى و دانش فوق العاده اى است كه ائمه ى معصومين عليهم السلام در مديريت اجتماعى و رهبرى قافله رهروان راه حق اعمال مى فرمودند .
عالمان و مربيان و داعيان الى الله نيز بايد اين درس را فراگيرند كه اميد دادن صحيح به مردم را سرلوحه ى دعوت خود قرار دهند ، زيرا خوف بسيار ياس آور است و مردم را از درگاه الهى دور مى كند و اين بر خلاف نقشه ى اصلى خلاق متعال است ، چرا كه خداوند سبحان بناى انتقام گيرى از بندگان خود را ندارد ، بلكه ماموريت اصلى پيامبران و امامان عليهم السلام و تمام مربيان بشرى ، هدايت عموم و جلوگيرى از ضلالت و گمراهى آنان است و چنان كه در تاريخ ديده ايم و در قرآن كريم نيز اشارت رفته است ، بسيارى از انبيا در راه تعليم و تربيت عمومى ، جان باخته اند . سيدالشهدا عليه السلام به هنگام حركت به سوى كربلا فرمود :
ألا ترون أن الحق لا يعمل به و أن الباطل لا يتناهى عنه ؟؛
آيا نمى بينيد كه به حق عمل نمى شود و از باطل جلوگيرى نمى شود ؟
نيز در زيارت اربعين مى خوانيم :
و بذل مهجته فيك ، ليستنقذ عبادك من الجهالة و حيرة الضلالة؛
و جان خويش را در راه تو فدا ساخت ، تا بندگانت را از نادانى و سرگردانى و گمراهى نجات بخشد .
و يا من استصلح فاسدهم بالتوبة، و يا من رضى من فعلهم باليسير، و من كافى قليلهم بالكثير، و يا من ضمن لهم اجابد الدعاء ، و يا من وعدهم على نفسه بتفضله حسن الجزاء؛
اى كسى كه بندگان سيه كار را به توبه به سوى صلاح و سداد مى كشاند ! و اى كه به كردار اندك آنان خشنود مى گردى و اعمال اندك آنان را به جزاى كثير جبران مى فرمايى ! واى آن كه اجابت دعاها را تضمين فرموده و از راه تفضل و كرم ، پاداش نيكو را به بندگان وعده فرموده اى !
نقش تحول آفرين توبه در وجود انسان
حقيقت توبه را مى توان يكى از بهترين عبادت ها برشمرد ، چرا كه ذات انسانى را از حالتى به حالت ديگر برگردانده و تمامى زنگارها و تيرگى هاى گذشته را برطرف نموده و سياهى دل را مى زدايد و در نتيجه نورانيت و شفافيت خاصى به انسان مى بخشد .
چنان كه مى دانيم نقش عبادت ها در بندگان صالح ، دگرگونى بنيادين در وجود آنان است كه به تدريج سالك الى الله از عالم ظلمانى حركت مى كند و تيرگى هاى خاكى را زدوده و به نورانيت مى رسد و گاهى اين تغيير و تحول به عمرى دراز نياز دارد ، اما توبه ى راستين يك باره وجود انسان را برافروخته و زنگارها را مى زدايد و چه بسا كسى كه صورت برزخى او در اثر گناه ، حيوان وحشتناكى است ، با توبه دوباره به صورت انسانى خود برگردد .
از اين رو ، شايد بتوان گفت در بين عبادت ها ، كمتر عبادت و اطاعتى يافت مى شود كه چنين اثر تحول آفرينى را به دنبال داشته باشد كه به سرعت ، زغال سوخته اى را به شفاف ترين موجود قابل قرب به مقام صالحان تبديل كند .
در تاريخ ، نمونه ى اين مسئله كم نيست كه خطرناك ترين فرد كه در زشت ترين كردار غوطه ور بوده است ، يك باره بارقه ى رحمت حضرت حق بر قلبش درخشيده و به خيل بندگان صالح پيوسته است ؛ چنان كه «حر بن يزيد رياحى» با انقلابى درونى يك باره دچار دگرگونى كامل شد و از اسفل دركات جحيم به بالاترين جايگاه شهيدان و صالحان ارتقا يافت و اين استحاله براى هيچ كس محال نيست و هر چه درباره ى توبه بگوييم و بشنويم و بخوانيم ، هنموز هم رقيقه ى نازكى از اين حقيقت ندانسته ايم و اين حضرت رب العالمين است كه مى داند چگونه زمينه ى تربيت را بچيند ؛ به گونه اى كه هيزم جهنم را به بهشت برين منتقل ساخته و براى هميشه همدم فرشتگان رحمت فرمايد .
نقل است كه سيد سجاد عليه السلام براى توبه ، به يكى از سردمداران سفاك سپاه «عمر سعد» در «كربلا» خواندن نماز غفيله را توصيه فرمود . اگر در صحت تاريخى اين واقعه هم تشكيك كنيم ، در تصديق به اين كه براى عمر بن سعد هم توبه اى راستين امكان پذير بود ، شك نخواهيم داشت .
در هر حال ، از يك سو فطرت اوليه ى انسانى ، در هيچ حالتى زايل نمى شود ، اگر چه زنگارهاى بسيار آن را فراگيرد و تا فطرت باقى است ، امكان هدايت برقرار است ، اگر چه احتمالش اندك باشد ؛ از سوى ديگر خداوند متعال ، سنت لا يتغير و ثابت خود را – كه اختيار انسان است – هرگز زايل نمى گرداند و از اين رو در قرآن كريم به حضرت موسى عليه السلام امر فرمود كه بر در خانه ى فرعون رفته و او را متذكر سازد شايد پند گيرد و بترسد ؛ يعنى فرعونى كه صد هزاران طفل را سر بريده و ادعاى ربوبيت كرده است ، خداوند متعال هنوز فطرت هدايت پذيرى او را برقرار دانسته و به موسى عليه السلام امر فرموده كه طورى سخن بگويد كه شايد متذكر شود ، بلكه كسانى كه جاودانه در آتش هستند نيز فطرتشان باقى است و خود مى دانند كه بد كرده اند و هم اكنون نتيجه ى كار ناشايست خود را مى بينند و اين بيانگر آن است كه هم بد را تشخيص داده اند و هم ارتكاب به آن بدى را زشت دانسته و بدان اقرار مى كنند . خداوند مى فرمايد :
(فاعترفوا بذنبهم فسحقا لأصحاب السعير)؛
اين جاست كه به گناه خود اعتراف مى كنند ؛ دور باشند دوزخيان از رحمت خدا !
تفضل خداوند و عجز بندگان از برآوردن شكر او
امام سجاد عليه السلام در جمله هاى ديگر فراز مورد بحث ؛ يعنى : «و يا من رضى من فعلهم باليسير...» به اين نكته اشاره دارد كه هر گاه خداوند – جل جلاله – از افعال اندك بندگان خشنود گردد، در برابر آن ، پاداش بسيار به آنان عنايت مى فرمايد .
اگر بندگان در تمام زندگى روزها روزه دار و شب ها به نماز مشغول باشند ، هرگز نخواهند توانست شكر يكى از نعمت هاى كوچك حضرتش را ادا كنند ؛ بنابراين ، خداوند متعال از بندگان خود ، حق ثابت خود را مطالبه نفرموده است، زيرا :
اولا : برآوردن حق الهى از توان بسيارى از خلايق جز معصومين يا اولياى كامل الهى خارج است.
ثانيا : فضل و كرم پروردگار متعال بر اين سبك جارى است كه دائره ى تكليف بر بندگان خود را فراخ گيرد ، تا كشتى نجات او بتواند غريق هاى بيشترى را نجات دهد و بدين ترتيب گاهى با كم ترين بهانه ، عده اى را مشمول عفو جميل خود قرار مى دهد و وعده هاى سرشار از الطاف بى پايان آن خداوند جليل ، اين جرات را به بندگان مى دهد كه بتوانند به محضر او عرض كنند :
كيف لا أستعز و اليك نسبتنى ؟!؛
چگونه عزت نداشته باشم و حال آن كه تو مرا به خود نسبت داده و بنده ى خود خوانده اى .
اين اضافه ى تشريفى بندگان به حضرت رب العزه از بزرگ ترين نعمت هاى خدا است ؛ چنان كه دستور داده در ركوع و سجده كه او را تسبيح مى كنيم ، خود را به او نسبت داده و عرض كنيم : «سبحان ربى العظيم و بحمده .» و «سبحان ربى الأعلى و بحمده .» و اين شرافت عظيم هرگز از بندگان قابل زوال نيست .
ما أنا بأعصى من عصاك فغفرت له ، و ما أنا بألوم من اعتذر اليك فقبلت منه ، و ما أنا بأظلم من تاب اليك فعدت عليه ، أتوب اليك فى مقامى هذا توبة نادم على ما فرط منه ، مشفق مما اجتمع عليه ، خالص الحياء مما وقع فيه ؛
من نه نافرمان ترين گناه كارى هستم كه او را بخشيده اى و نه سزاوارترين سرزنش شدگان كه به درگاهت عذر تقصير آورده اند و تو آنان را پذيرفته اى و نه ستمكارترين توبه كنندگانى كه به آنان روى كرده اى . حال در جايگاه كنونى ام از آن چه از من سرزده توبه مى كنم و از آن چه اوج حيا و خجلت بر آن حتمى است ، در هراسم .
گفت و گوى ويژه در اعتراف به تقصير
اين قسمت ، سبكى از گفت و گو است كه بين بنده ى گناه كار و خداوند غفار برقرار مى شود و امام الساجدين عليه السلام اين شكل مناجات را به امت تعليم مى فرمايد تا بتوانند رحمت و عنايت ربوبى را به سوى خود جلب كنند. در واقع ، اين هنر رهبرى است كه در بندگان جاذبه اى ايجاد كند كه رحمت و عطوفت خداوند ، دل بندگان را در آسمان عبوديت به پرواز درآورد . البته اين طرز استدلال ، براى اقامه ى حجت و در نتيجه پيروزى خود در محكمه ى عدل ربوبى نيست ، زيرا برهان فقط از آن خدا است ؛ چنان كه امير مومنان عليه السلام مى فرمايد : «و لك الحجة على.» و آنان كه پيوسته محكوم هستند بندگان متمردند ، بلكه بنده ى گناه كار همواره به دنبال روزنه اى است كه با آن بتواند از وضع نامطلوب خود خارج شود و اين سبك گفت و گو نقش همان روزنه اى را دارد كه راه مسدود را مى گشايد . بنابراين ، اگر سيه كارترين فرد و دور افتاده ترين بنده مورد عفو و مغفرت قرار گرفته است،در طمع رحمت و آمرزش افتاده ، به انابه و تضرع روى مى آورد كه خدايا ! تو بسيارى از گناه كارانى را بخشوده اى كه من خطاهايم از آنان بيش نيست ، بلكه آنان جسورتر و بى باك تر بودند و عصيان آنان فراوان تر بود .
اين گونه گفت و گو، استدلال و برهانى در دست بندگان در برابر خدا محسوب نمى شود ، تا خداوند متعال مجبور به بخشودن آنان باشد ، بلكه نوعى اقرار به گناه و گونه اى از اعتراف به تقصير است كه رحمت خدا را در پى دارد . در واقع بنده ى گناه كار با اين بيان عرضه مى دارد : «از اين بخشش و آن طغيان ها چنين معلومم شد كه معيار در عفو ، قابليت قابل نيست ، بلكه سهم اساسى از آن فاعليت تامه تو است كه هيچ گونه اقتضايى جز كرم و مغفرت ندارد ، پس اى خداى كريم ! گر چه من لياقت لازم را در خود نمى بينم ، ولى اوج رحمت و سعه ى جود تو ، اميد درخواست را به من مى دهد .» از اين رو ، اين مضامين در روايات و ادعيه بسيار به چشم مى خورد . در يكى از آنها امام معصوم عرضه مى دارد :
الهى ، ان كنت غير مستأهل لرحمتك فأنت أهل ان تجود على بفضل سعتك ؛
خدايا اگر من زيبنده ى آن نيستم كه مورد رحمت تو قرار گيرم ، تو شايسته ى آن هستى كه به فضل رحمت گسترده ات بر من ببخشايى.
براى اثبات اين مسئله به اشكال گوناگونى مى توان استدلال كرد ؛ از جمله آن كه : در اصل آفرينش از ناحيه ى هيچ موجودى ، هيچ اقتضايى براى هستى يافتن در كار نبود و هيچ يك را در افاضه ى اصل وجود ، دخالتى نبود تا خداوند متعال آنها را بر حسب امتياز و اقتضاى آنان هستى بخشد ، بلكه همه چيز معدوم بود و در وجود و عدم يكسان و تنها عاملى كه ما سوا را از محض عدم به عرصه ى وجود آورد ، فضل و كرامت حضرت حق – جل و علا – بوده است .
بنابراين ، در عطاى او هيچ چيز شرط نيست و او مى تواند هر كارى را انجام دهد ؛ او (فعال لما يريد) است .
بر اين پايه ، اگر ما نصيب خود را جز حرمان نديده ايم ، بايد بدانيم كوتاهى و تقصير از ما است كه ندانسته و نتوانسته ايم پيمانه ى خود را پر كنيم ، چرا كه از جانب حق تعالى خير و كرامت موجود و بركات بى نهايت جارى است . فقط بايد ظرافت خويش را توسعه داد و آن گاه دامن دامن موهبت و كرامت برچيد ، زيرا يك قطره باران رحمت بر سطح يك گنبد نمى ايستد ، در حالى كه مسيل ها و دره ها از فيض بيكران به رودهايى خروشان تبديل مى شوند .
بنابراين ، هدف از تمامى دستورهاى الهى فقط آن است كه در جان و حقيقت آدمى ، شايستگى پذيرش معارف و فيض هاى الهى حاصل شود ؛ چنان كه امير مومنان عليه السلام فرمود :
ان هذه القلوب أوعية و خيرها أوعاها ؛
اين دل ها ظرف هايى هستند كه بهترين آنها پر ظرفيت ترين شان است .
بر اين اساس ، هيچ كس نبايد به خود يأس و نوميدى راه دهد ، بلكه بايد با همت بلند و عزمى جزم در وجود خود ظرفيت و قابليت ايجاد كند كه فيض الهى هماره جارى و سارى است و اين ايجاد ظرفيت به تلاش و زحمت نياز دارد ؛ چنان كه قطعه ى فلزى كه در معرض ساخت قرار مى گيرد ، در نگاه نخست در ابعاد و حجمى ظاهر مى شود كه قابليت پذيرش بسيارى از اشكال را ندارد ، ولى با ضربه هاى حساب شده ى پى در پى صنعتگر ماهر و با گداختن و زير فشار قرار گرفتن ، آرام آرام ظرفيت لازم به دست مى آورد ، اما تا در اختيار صنعتگرى توانمند و مجرب قرار نگيرد و در كوره ى آتش و زير ضربه و فشار قرار نگيرد ، به صورت سنگى باقى خواهد ماند كه لياقت هيج پردازشى را ندارد .
ما أنا بأعصى من عصاك فغفرت له ، و ما أنا بألوم من اعتذر اليك فقبلت منه ، و ما أنا بأظلم من تاب اليك فعدت عليه ، أتوب اليك فى مقامى هذا توبة نادم على ما فرط منه ، مشفق مما اجتمع عليه ، خالص الحياء مما وقع فيه ؛
من نه نافرمان ترين گناه كارى هستم كه او را بخشيده اى و نه سزاوارترين سرزنش شدگان كه به درگاهت عذر تقصير آورده اند و تو آنان را پذيرفته اى و نه ستمكارترين توبه كنندگانى كه به آنان روى كرده اى . حال در جايگاه كنونى ام از آن چه از من سرزده توبه مى كنم و از آن چه اوج حيا و خجلت بر آن حتمى است ، در هراسم .
گفت و گوى ويژه در اعتراف به تقصير
اين قسمت ، سبكى از گفت و گو است كه بين بنده ى گناه كار و خداوند غفار برقرار مى شود و امام الساجدين عليه السلام اين شكل مناجات را به امت تعليم مى فرمايد تا بتوانند رحمت و عنايت ربوبى را به سوى خود جلب كنند. در واقع ، اين هنر رهبرى است كه در بندگان جاذبه اى ايجاد كند كه رحمت و عطوفت خداوند ، دل بندگان را در آسمان عبوديت به پرواز درآورد . البته اين طرز استدلال ، براى اقامه ى حجت و در نتيجه پيروزى خود در محكمه ى عدل ربوبى نيست ، زيرا برهان فقط از آن خدا است ؛ چنان كه امير مومنان عليه السلام مى فرمايد : «و لك الحجة على.» و آنان كه پيوسته محكوم هستند بندگان متمردند ، بلكه بنده ى گناه كار همواره به دنبال روزنه اى است كه با آن بتواند از وضع نامطلوب خود خارج شود و اين سبك گفت و گو نقش همان روزنه اى را دارد كه راه مسدود را مى گشايد . بنابراين ، اگر سيه كارترين فرد و دور افتاده ترين بنده مورد عفو و مغفرت قرار گرفته است،در طمع رحمت و آمرزش افتاده ، به انابه و تضرع روى مى آورد كه خدايا ! تو بسيارى از گناه كارانى را بخشوده اى كه من خطاهايم از آنان بيش نيست ، بلكه آنان جسورتر و بى باك تر بودند و عصيان آنان فراوان تر بود .
اين گونه گفت و گو، استدلال و برهانى در دست بندگان در برابر خدا محسوب نمى شود ، تا خداوند متعال مجبور به بخشودن آنان باشد ، بلكه نوعى اقرار به گناه و گونه اى از اعتراف به تقصير است كه رحمت خدا را در پى دارد . در واقع بنده ى گناه كار با اين بيان عرضه مى دارد : «از اين بخشش و آن طغيان ها چنين معلومم شد كه معيار در عفو ، قابليت قابل نيست ، بلكه سهم اساسى از آن فاعليت تامه تو است كه هيچ گونه اقتضايى جز كرم و مغفرت ندارد ، پس اى خداى كريم ! گر چه من لياقت لازم را در خود نمى بينم ، ولى اوج رحمت و سعه ى جود تو ، اميد درخواست را به من مى دهد .» از اين رو ، اين مضامين در روايات و ادعيه بسيار به چشم مى خورد . در يكى از آنها امام معصوم عرضه مى دارد :
الهى ، ان كنت غير مستأهل لرحمتك فأنت أهل ان تجود على بفضل سعتك ؛
خدايا اگر من زيبنده ى آن نيستم كه مورد رحمت تو قرار گيرم ، تو شايسته ى آن هستى كه به فضل رحمت گسترده ات بر من ببخشايى.
براى اثبات اين مسئله به اشكال گوناگونى مى توان استدلال كرد ؛ از جمله آن كه : در اصل آفرينش از ناحيه ى هيچ موجودى ، هيچ اقتضايى براى هستى يافتن در كار نبود و هيچ يك را در افاضه ى اصل وجود ، دخالتى نبود تا خداوند متعال آنها را بر حسب امتياز و اقتضاى آنان هستى بخشد ، بلكه همه چيز معدوم بود و در وجود و عدم يكسان و تنها عاملى كه ما سوا را از محض عدم به عرصه ى وجود آورد ، فضل و كرامت حضرت حق – جل و علا – بوده است .
بنابراين ، در عطاى او هيچ چيز شرط نيست و او مى تواند هر كارى را انجام دهد ؛ او (فعال لما يريد) است .
بر اين پايه ، اگر ما نصيب خود را جز حرمان نديده ايم ، بايد بدانيم كوتاهى و تقصير از ما است كه ندانسته و نتوانسته ايم پيمانه ى خود را پر كنيم ، چرا كه از جانب حق تعالى خير و كرامت موجود و بركات بى نهايت جارى است . فقط بايد ظرافت خويش را توسعه داد و آن گاه دامن دامن موهبت و كرامت برچيد ، زيرا يك قطره باران رحمت بر سطح يك گنبد نمى ايستد ، در حالى كه مسيل ها و دره ها از فيض بيكران به رودهايى خروشان تبديل مى شوند .
بنابراين ، هدف از تمامى دستورهاى الهى فقط آن است كه در جان و حقيقت آدمى ، شايستگى پذيرش معارف و فيض هاى الهى حاصل شود ؛ چنان كه امير مومنان عليه السلام فرمود :
ان هذه القلوب أوعية و خيرها أوعاها ؛
اين دل ها ظرف هايى هستند كه بهترين آنها پر ظرفيت ترين شان است .
بر اين اساس ، هيچ كس نبايد به خود يأس و نوميدى راه دهد ، بلكه بايد با همت بلند و عزمى جزم در وجود خود ظرفيت و قابليت ايجاد كند كه فيض الهى هماره جارى و سارى است و اين ايجاد ظرفيت به تلاش و زحمت نياز دارد ؛ چنان كه قطعه ى فلزى كه در معرض ساخت قرار مى گيرد ، در نگاه نخست در ابعاد و حجمى ظاهر مى شود كه قابليت پذيرش بسيارى از اشكال را ندارد ، ولى با ضربه هاى حساب شده ى پى در پى صنعتگر ماهر و با گداختن و زير فشار قرار گرفتن ، آرام آرام ظرفيت لازم به دست مى آورد ، اما تا در اختيار صنعتگرى توانمند و مجرب قرار نگيرد و در كوره ى آتش و زير ضربه و فشار قرار نگيرد ، به صورت سنگى باقى خواهد ماند كه لياقت هيج پردازشى را ندارد .
عالم بأن العفو عن الذنب العظيم لا يتعاظمك ، و أن التجاوز عن الاثم الجليل لا يستصعبك ، و أن احتمال الجنايات الفاحشة لا يتكأدك ، و أن أحب عبادك اليك من ترك الاستكبار عليك ، و جانب الاصرار ، و لزم الاستغفار ؛
خدايا ! مى دانم كه گذشت تو از گناه بزرگ و مهم ، هرگز برايت دشوار نيست و صبر بر جنايات علنى و از حد گذشته ، تو را خسته نمى كند و بهترين و محبوب ترين بنده نزد تو ، كسى است كه خود را بزرگ نبيند و پيوسته از اصرار بر گناه دورى گزيند و بر استغفار مداومت ورزد .
عظمت حضرت حق
همه چيز در مقابل عظمت حضرت حق بى نهايت كوچك و ناچيز است و هيچ امر عظيمى براى او بزرگ نيست ، بلكه هر امر بزرگ و حيرت انگيز كه ذهن از تصور و محاسبه ى آن عاجز است ، در برابر ماوراى قدرت او ناتوان است ، زيرا قدرت نامحدود فقط از آن خدا است و دايره ى احاطه ى وجودى آن خلاق متعالى همه چيز را فرا گرفته است و آيات قرآن كريم از قبيل : (انك على كل شى ء قدير) و نيز (ان الله على كل شى ء قدير) و هم چنين (ان ربك فعال لما يريد) همگى گواه اين حقيقت است كه همه چيز به طور مطلق در حريم عزت او ، حقير و خرد است و تنها قدرتى كه صراحتا اعلام مى دارد : (انا فوقهم قاهرون) و نيز : (و هو القاهر فوق عباده) يا مى گويد : (و له أسلم من فى السموات و الأرض)، بى نهايتى است كه توانش مرز و اندازه ندارد و فوق تصور و تعقل است.
ويژگى هاى بهترين بندگان خدا
حضرت سجاد عليه السلام در خاتمه ى اين بخش ، سه ويژگى براى بهترين بندگان خدا بيان فرموده است :
3. جانب استكبار را ترك كند .
ولى پرسش اين است كه آيا اساسا استكبار در برابر خدا قابل تصور است ؛ بدين معنا كه اگر كسى خداى خود را بشناسد و او را توانمند غير متناهى بشمارد – كه به طور مطلق مسلط بر نظام صنع است – چگونه مى تواند در برابر چنين خداوندى ، توان استكبار داشته باشد ؟
برخى گفته اند : كسى كه از خدا درخواست نمى كند و نعوذبالله خود را از خدا غنى و بى نياز مى انگارد ، در واقع در حال استكبار است ، ولى كيست كه حوادث و پيامدهاى سخت زندگى خود را بشناسد و از حد خود آگاه باشد و نيز بداند كه حوادث روزگار پى در پى مى رسد و گردن كشان عالم را به خاك افكنده و پس از اين نيز مى افكند و با اين حال از مبدا متعال عالم بى نياز باشد ، پس واقعيت آن است كه هيچ كس را نرسد كه اين ادعاى ناروا را داشته باشد كه خود را بى نياز از خدا بداند و هيچ از خدا درخواست نكند ؛ از اين رو ، قرآن كريم صريحا مى فرمايد:
(يا أيها الناس أنتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد)؛
اى مردمان ! شما به خداى خود سخت محتاج و وابسته ايد و اين تنها خدا است كه بى نياز و سزاوار ستايش است .
بنابراين ، مى توان گفت توهم استكبار در صنف كسانى قابل تصور است كه خدا را فراموش يا انكار كرده و در خواب غفلت و جهالت فرورفته اند و با هشدار سفيران الهى و مربيان آگاه ، بيدار نشده اند و هم چنان بى اعتنا به هشدارهاى هاديان ، بر مركب اميال و شهوات خود سوار و به سوى تاريكى ها مى تازند و حتى گاه مرشدان دل سوز را دشمن خود ديده و درصدد خاموش كردن نور الهى برمى آيند، يا آن كه در درجه اى پايين تر به خدا اعتقاد دارند ، ولى هواى نفس خود را بر دستورهاى الهى مقدم داشته و شتابان به سوى اميال نفسانى خود مى تازند و دعوت داعيان الى الله را ناديده مى گيرند. اين يكه تازان مغرور كسانى هستند كه دير يا زود مورد غضب الهى قرار خواهند گرفت .
استكبار ورزيدن بندگان فرض ديگرى نيز دارد و آن اين است كه افرادى وجود دارند كه هر چند خدا باوراند ، ولى خدايى موهوم كه در گوشه اى از عالم و بالاى سر ما قرار گرفته است و آفريده ها همگى جداى از او هستند و به خودى خود و مستقل عمل مى كنند و هر موجودى به خود واگذار شده است و از جمله انسان كه همه ى سرنوشت او به دست خود او است و مى تواند روى پاى خود بايستد. اين گروه تنها خداى كناره گرفته از موجودات را قبول دارند و در اين حد كه واقعيتى مقدس به نام خدا وجود دارد ، نزد آنان پذيرفته است ؛ چنان كه امروز در جامعه هاى بشرى و ملت هاى تابع اديان توحيدى ، همين نگاه به خدا، رايج است . چنين نگرشى ، خود ، استكبارى ناخواسته و ندانسته است ؛ چنان كه خداوند به نقل از يهود مى فرمايد :
(و قالت اليهود يد الله مغلولة غلت أيديهم و لعنوا بما قالوا بل يداه مبسوطتان)؛
يهود گفتند : خدا دست بسته است ، بسته باد دست هاشان ، (نه چنين است) بلكه دو دست خدا گشاده است .
اين دسته ، معتقد به مفهومى خودساخته هستند و آن را خدا ناميده اند و از خداى راستين غافل و بى خبرند و البته بسيار ياز اينان در ترك تحصيل معرفت به خالق خود مقصر هستند و لذا در قيامت معاقب خواهند بود .
از اين رو ، استكبار به خدا همواره از جهل و دورى از حضرت حق و نادانى نسبت به كرامت هاى انسانى ناشى مى شود و شايد بتوان گفت اكثر اين افراد به اين وضع جاهلانه ى خود نيز نادان هستند و نمى دانند كه نمى دانند ، و نيز نمى دانند كه بندگى انسان نسبت به خدا همانند نظام ارباب و رعيتى جوامع بشرى نيست ، زيرا روابط بشرى ، حقيقتى ثابت نيست ، بلكه اعتبارى و قابل تغيير و تبديل است . چه بسا ديرى نپايد كه ارباب ها به صورت بنده و بنده ها به مرتبه ى اربابى ارتقا يابند ، اما بندگى خالق متعال عبارت از وابستگى وجودى انسان در تمام شئون خود به رب العالمين است . آدمى در صحت و بيمارى ، فقر و غنا ، حيات و مرگ و عزت و ذلت ، عبد و نيازمند به خداى يگانه ى ازلى و ابدى است كه موثر حقيقى ، كسى جز او نيست و انسان تا در گستره ى همين هستى به موثر واقعى و راستين پى نبرد و خلاق متعال را نشناسد ، هر طرح كه پى ريزى و هر عمل را كه دنبال كند ، داراى نقصان و خالى از صواب و مصلحت خواهد بود و در اين حال خود را گم كرده و در زندگى حيوانى روزگار مى گذراند . قرآن مى فرمايد :
(و لا تكونوا كالذين نسوا الله فأنساهم أنفسهم)؛
هم چون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را به خود فراموشى گرفتار ساخت .
انسانيت انسان وابسته به شعور و شناختى است كه بر او حاكم است نه به شكل و قيافه ى او ؛ به ديگر سخن ، سزاوار است كه انسان در نظام تشريعى آن چنان عمل كند كه نظام تكوينى وى اقتضا دارد ؛ يعنى همان گونه كه تنها موثر در نظام تكوين خدا است و ديگر موجودات ربط به او هستند ، زندگى او نيز بر پايه ى اين شالوده ، مبتنى گردد.
2. دومين ويژگى بندگان شايسته ى خدا آن است كه اگر عمل خلافى از آنان صادر شد ، مى كوشند آن را تكرار نكنند و بناى انجام دوباره ى كردارهاى ناپسند را نداشته باشند ، بكله با توبه ى فورى ، گذشته ى خود را جبران كنند ، چه كسى كه بر گناه اصرار مى ورزد ، خود را در اختيار و محضر خداى خود نمى بيند و خدا را در عمل خود غافل مى بيند . چنين بنده اى از كمبود بزرگ علمى و عملى رنج مى برد و به همين جهت اصرار بر معصيت صغيره ، خود از گناهان كبيره است .
3. آخرين ويژگى بنده ى صالح آن است كه استغفار ، ورد دايم و ذكر هميشگى اوست . پيامبر اكرم صلى الله عليه و اله و سلم هر روز هنگام غروب آفتاب هفتاد بار استغفار مى نمود و مى فرمود :
انه ليغان على قلبى و انى لأستغفر الله فى كل يوم سبعين (مائة) مرة ؛
گاهى حجابى رقيق بر قلب من عارض مى گردد و من بدان جهت هر روز هفتاد بار از خدا آمرزش مى طلبم .
نگارنده خود شاهد بود كه حضرت علامه طباطبائى رحمه الله نيز به اين مسئله ملتزم بودند و گاهى به شاگردان ويژه ى خود اين استغفار را توصيه مى فرمودند . آرى ،آن جا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و اله و سلم خود را به استغفار محتاج مى بيند ، ديگران قطعا موظف به ملازمت به استغفار هستند ، زيرا انسان هر مقدار مراقب و مواظب باشد ، باز هم نمى تواند عامل بى خبرى و سهو و نسيان را ناديده گرفته ، صبح ر ابه شام برساند . بنابراين ، عدم درخواست غفران از خداوند سبحان با ادب عبوديت و بندگى سازگارى ندارد .
اصولا انسان هر چه با خداى خود بيشتر آشنا شود و در مرتبه ى والاترى از شناخت قرار گيرد ، خويش را مقصرتر و تكاليف را سنگين تر مى يابد ، زيرا به سوى بى نهايت رفتن ، به افزايش معرفت مى انجامد و هر چه به كمال مطلق نزديك تر گردد ، كمبودهاى خود را نمايان تر مى بيند و از اين گذشته ، كمالات خويش را بهره اى از افاضه هاى مبدا متعال مى داند و در مقابل آن ، انفعال و حياى او شديدتر مى گردد و از اين رو ، بيشترين فضيلت به دست آمده ، رهاورد ژرفت ترين احساس تقصير و كوتاهى است .
و أنا أبرأ اليك من أن أستكبر ، و أعوذ بك من أن أصر، و أستغفرك لما قصرت فيه ، و أستعين بك على ما عجزت عنه ؛
من به تو پناه مى برم از اين كه خود را بزرگ ببينم و از اصرار بر عصيان ، به تو پناه مى جويم و از تمامى كوتاهى هايم طلب مغفرت دارم و بر انجام امورى كه از به جاآوردن آن ناتوانم ، از تو مدد مى جويم .
در اين فراز ، امام معصوم عليه السلام عذر خواهى از سه گونه اخلاق رذيله را به مردمان مى آموزد و براى جبران تقصيرها طلب يارى مى كند .
طلب آمرزش از كبر
نخستين رذيله آن است كه انسان خود را بزرگ ببيند ، كه اين گونه فكر ، خطر گمراهى انسان را شديدتر و اميد به نجات را ضعيف تر مى كند و بالاتر از آن ، انسان را از نظر لطف و رحمت ربوبى دور كرده و زمينه ى پذيرش عنايت ها و در نتيجه رشد را از بين مى برد . در روايت است كه خداوند متعال فرمود : «كبريايى مخصوص من است و در اين مرحله احدى با من مشاركت و رقابت ندارد و هر كس به معارضه برخيزد او را به سخت ترين عقوبت دچار مى كنم .»
زيرا كسى كه در رشد و حركت خود به قدرت مطلقه ى حضرت حق نياز دارد ، بايد خود را با تمام وجود به خداوند متعال عرضه كند و ناتوانى خود را با شكوه و پناه بردن به او جبران كند ؛ بنابراين ، خضوع و خشوع به درگاه حضرت حق ، نزديك ترين راه نيل به مقصود و خودبينى و يا خود بزرگ بينى ، بدترين مانع براى نزول بركات الهى و زمينه ساز محروميت هاى بسيار بزرگ تر است .
از اين رو ، حضرت امام سجاد عليه السلام مى فرمايد : «من از خودبينى بى زارم»؛ يعنى من فقط بنده اى هستم كه جز بندگى اسم و رسم ديگرى ندارد .
در «انجيل برنابا» آمده است : «حضرت عيسى عليه السلام پس از كرامت هاى فوق العاده – هم چون درمان جذاميان و كوران و احياى مردگان – كه در پيش چشمان امت از خود نشان داد ، گاهى شاهد آن بود كه او را سجده مى كنند و به خدايى برمى گزينند ، پيامبر خدا از اين رخداد سخت برآشفت و فرياد زد : گم شويد! به خدا سوگند دوست دارم فقط بنده اى خوب و مورد پسند در درگاه خداوند متعال باشم».
آمرزش خواهى از اصرار بر گناه
امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم به درگاه خدا عرضه مى دارد : «به تو پناه مى برم كه در گستاخى و عصيان اصرار ورزم .» و اين به دليل آن است كه اصرار بر گناه – چنان كه در فراز پيشين خاطرنشان شد – بزرگ ترين بى ادبى در محضر خدا است ؛ خدايى كه بر همه ى اسرار وجودى بندگان آگاه است و نيز نشان آن است كه بنده ى فرومايه ى بى خبر از حقيقت خود ، نه خود را مى شناسد و نه از موقعيت خود آگاه است و نمى داند كه در محضر چه كسى قرار دارد و چه كسى ناظر بر احوال او است . راستى ، اگر فردى به شناخت محضر و منظرى كه در آن به سر مى برد ، دست يابد و به شان راستين خود كه عبوديت محض است آگاه شود و به حضور و نظارت جناب حق – جل و علا – توجه نمايد ، به چنان مراقبه اى مى نشيند كه كم ترين خطايى از او صادر نمى گردد. در روايت نبوى – كه به حديث احسان معروف است – آمده است :
الاحسان أن تعبد الله كأنك تراه ، فان لم تكن تراه فانه يراك ؛
نيكوكارى اين است كه خدا را چنان عبادت كنى كه گويا تو او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى ، او تو را مى بيند .
بنابراين ، اين واقعيت را نمى توان ناديده گرفت كه حضرت حق در همه ى احوال از همه چيز آگاه است و كور بودن چشم دل بندگان واقعيت خارجى را تغيير نمى دهد ، تا در نتيجه آدمى بتواند بسيارى از نابايستى ها را جايز شمارد ، چه او بايد عظيم ترين شرمندگى را در عرصه ى قيامت تحمل كند و چه بسا چنان از كردار نارواى خود خجالت زده شود كه از درخواست عفو هم ناتوان گردد؛
چنان كه بنابر تعبير برخى روايات ، شرمندگى در آن زمان چنان كوبنده است كه از هر عذاب ديگرى طاقت فرساتر است .
آمرزش خواهى از كوتاهى گذشته و آينده
حضرت زين العابدين عليه السلام جمله ى سوم را با اين عبارت بيان فرموده است : «خدايا ! از كوتاهى هاى خود در گذشته و آينده استغفار مى كنم .» اين دستور روشن گر بهترين راه جبران است تا بنده در پرتو آن بتواند خود را در معرض رحمت الهى قرار دهد ؛ چنان كه در روايت آمده است :
التائب من الذنب كمن لا ذنب له ؛
فردى كه از گناه توبه كند مانند كسى است كه گناهى (در نامه ى عمل خود) ندارد .
بنده ى گناه كار با توبه ، صفحه ى دل را از زنگار تيرگى پاك مى كند ، چرا كه با توبه ، انقلاب باطنى و دگرگونى همه جانبه در وجود او تحقق مى يابد و تا اين دگرگونى انجام نگيرد ، لياقت توجه به عالم فوق طبيعت و نظام الوهيت را به دست نمى آورد ؛ به همين جهت فرمود : «أستغفرك لما قصرت فيه»؛ يعنى من نسبت به همه ى امورى كه در ان كوتاهى ورزيده ام – خواه در گذشته و يا حال و چه كوچك و چه بزرگ ؛ خواه در نظرم باشد يا نباشد – عذرخواهى مى كنم و اين ، يك نكته ى بديهى است كه تا ظرف دل پاكيزه نشود ، پذيراى محبت و رحمت و توجه الهى نخواهد شد . به ديگر سخن ، اگر دل آكنده از دوستى غير خدا و مالامال از آمال پوشالى و نادرست باشد ، جايى براى نزول رحمت و محبت حضرت حق – جل و علا – نخواهد بود . بر عكس ، چنان چه عشق خدا تمام قلب را فراگيرد ، ديگر ياد غير بدان ران نمى يابد . لسان الغيب مى گويد :
چنان پر شد فضاى سينه از دوست
كه فكر خويش گم شد از ضميرم
و صائب تبريزى مى گويد:
آيينه شو، وصال پرى طلعتان طلب
اول بروب خانه ، سپس ميهمان طلب
توكل بر خدا و آثار آن
امام همام ، حضرت على بن الحسين عليه السلام در جمله ى چهارم بدين حقيقت اشارت دارد كه انسان تنها بايد از خدا يارى بجويد و قدرت جناب حق را به كمك بطلبد تا بر مشكل خود غالب آيد .
خود را متصل به خدا ديدن و توكل به جناب حق ، آدمى را در همه ى موارد ناكامى و ناتوانى ، توانا مى سازد و يگانه حلال همه ى سختى ها او است و هيچ چيز در مقابل قدرت حق توان مقاومت ندارد . فقط بايد توفيق چنگ زدن به اين عروةالوثقى و مستمسك قابل اطمينان ، شامل حال بنده گردد.
سر موفقيت پيامبران در شديدترين موقعيت زندگى پرحادثه و پرالتهابشان همين نكته بود ؛ از اين رو، گاهى تواناترين قدرت در مقابل انبيا مى ايستادند ، ولى سرانجام پيروزى از آن انبيا مى شد . تاريخ حيات حضرت نوح، ابراهيم ، موسى و عيسى عليهم السلام و نتيجه ى زحمت هاى آن بزرگان كه پيروزى اديان توحيدى بر كفر و الحاد است ، بهترين گواه اين حقيقت است .
اللهم صل على محمد و آله ، و هب لى ما يجب على لك ، و عافنى مما أستوجبه منك ، و أجرنى مما يخافه أهل الاساءة ، فانك ملى ء بالعفو، مرجو للمغفرة ، معروف بالتجاوز ، ليس لحاجتى مطلب سواك ، و لا لذنبى غافر غيرك ، حاشاك ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و آن چه را كه بر من واجب بوده است (و در آن كوتاهى كرده)، بر من ببخشاى و از آن چه در اثر تقصير و گناه مستحق آن هستم معاف بدار و از آن چه اهل عصيان و خطا از آن بيم دارند ، در امان خود نگاه بدار ، كه تو آكنده از عفوى و همگان به آمرزش تو اميد بسته اند و درگذشت و بخشش نيك شناخته شده اى و من هرگز جز تو ، حاجتى ندارم و حاشا كه بخشنده اى جز تو گناهانم را بيامرزد .
درخواست آراسته شدن به فضايل و دورى از رذايل
چه زيبا است كه انسان ، شرافت ها و فضيلت هاى خويش و نيز رذيلت ها و اسباب نقصان در كرامت انسانى را بشناسد ، تا خود را به فضايل آراسته گرداند و از چاه طبيعت و زندان رذايل رهايى يابد .
به بيان ديگر ، آن چه قوام بخش هويت انسان است و او را از ساير جانداران ممتاز مى سازد ، از واجبات قطعى شئون انسانى است كه مى بايست هر فردى در آراستگى به آنها بكوشد ، چه انسان هرگز به خورد و خواب و خشم و شهوت ، انسان نيست و كمال و جمال او فراتر از دايره ى مظاهر شهوات و چينش تشريفات مادى و تجمل به زينت هاى اشرافى و پيوند با آنان است ، بلكه اين پيرايه ها همگى سلاسل و زنجيرهايى هستند كه بر دست و پا و چشم و گوش و نيز دل و جان و روح آدمى پيچيده است . از اين رو ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز به طور اجمالى به خداوند سبحان عرض مى كند : «خدايا ! آن چه يك انسان با كرامت از آن بهره مند است ، به من عطا فرما و آن چه شرايط بندگى و لوازم رعايت عبوديت را تشكيل مى دهد ، از من دريغ مدار.»
پيامدهاى سوء اعمال و رفتارهاى زشت
از اين گذشته ، انسان در ايام عمر خود خطاهاى بسيارى مرتكب مى شود كه على القاعده مى بياست به نتايج بد آنها گرفتار شود و بر اين پايه سزاوار كيفر گردد ؛ به همين دليل ، امام سجاد عليه السلام در اين فراز از خداى خود درخواست مى فرمايد كه عواقب سوء خطاها را برطرف فرمايد . ما خود نيك مى دانيم كه لطف حضرت حق مصيبت ها و گرفتارى هاى بسيارى را از ما دور داشته و پى آمدهاى دامن گير گناهان را از صحنه ى زندگى ما دور ساخته است و از آن جا كه عواقب زشت خطاها ، قهرى و حتمى است، در صورت حذف نشدن آنها به مشيت حق سبحانه ، زندگى آدمى به جهنمى تبديل مى شود كه توانايى ادامه ى حيات را از او سلب مى كند . قرآن كريم مى فرمايد :
(و ما أصابكم من مصيبة فبما كسبت أيديكم)؛
هر مصيبتى به شما وارد شود ، به واسطه ى اعمال شما است .
خداوند منان هرگز بندگان را به همه ى عواقب سوء رفتارشان مبتلا نمى سازد ، در غير اين صورت ادامه زندگى براى آنها بسيار دشوار مى نمود . با اين حال ، عموم مردم از اين حقيقت غافل اند كه بسيارى از گرفتارى هاى آنان ، از آثار قهرى و غير قابل انفكاك اعمال و رفتار خودشان سرچشمه گرفته است . بنابراين ، تا زمانى كه در روش هاى خود تجديد نظر نكنند و جانب احتياط و پرهيزگارى را رعايت نكنند ، هم چنان مبتلا خواهند بود ، زيرا انسان همواره در گرو اعمال و رفتارهاى خويش است .
از اين جا است كه حضرت زين العابدين عليه السلام مى فرمايد :«خدايا ! مرا از سرانجام بد اعمال – كه پيوسته اهل معصيت بدان مبتلايند – در پناه خود بدار.»
البته عواقب سوء اعمال ، هميشه فقر و بيمارى نيست ؛ گاهى پيدايش سلسله حوادثى است كه شيرين و زيبا مى نمايد و انسان از پيدايش آنها خرسند و شاد مى شود ، ولى پيامدهاى بسيار تلخ و رنج آورى دارد كه اگر انسان بر آنها آگاه مى بود ، بى ترديد از آنهامى گريخت و بى زار مى گشت . ثروتى كه جان ها را به هدر مى دهد، قدرت و مقامى كه آسايش زندگى را از انسان مى گيرد و شهوت رانى هايى كه ابديت انسان را به تباه مى سازد، هزاران بار نبودش – در مقايسه با شرافت و سعادت از كف رفته – از بودش بهتر است .
درخواست محبوب حق ، بهترين دعا
امام عليه السلام در جمله ى بعد به درگاه حضرت حق عرض مى كند : «بارالها ، بهيچ چيز و هيچ كس غير تو ، حاجتى ندارم .»
اين فرمايش ويژه ى معصومين و شاگردان و تربيت شدگان خاص آن بزرگواران است و هر كسى را توان اداى چنين گفتارى نخواهد بود و چنين ادعايى از هر كس پذيرفته نيست ، زيرا ناديده انگاشتن خود و تمام خواهش هاى نفسانى و لوازم تشخص خود و منحصر و متمركز ساختن همه ى خواسته ها در ذات محبوب ، معرفتى در حد معصوم و يا نزديك به آن طلب مى كند . با توجه به اين گونه سخنان شورانگيز و صادقانه ى بزرگان دين ، مدارج عروج آدمى در افق ديد محدود ما ، تا بى نهايت امتداد مى يابد .
محى الدين عربى ضمن برشمارى اقسام دعا و اصناف دعاكنندگان ، مى گويد : «آخرين مرتبه ى معرفت آن است كه دعا كننده در اثر علمى كه به عالم قدر پيدا مى كند ، آن را بطلبد كه خداوند متعال مى خواهد و جز آن حاجت ديگرى نداشته باشد .»
از اين رو ، طبق نقل از برخى از اولياى خدا آمده است كه :
أريد أن لا أريد ؛
مى خواهم كه (جز خدا) چيزى را اراده نكنم .
امير مومنان عليه السلام مى فرمايد : «اگر در آتش رهاى كنى ، پيوسته مى خروشم و مى گويم : أين كنت يا ولى المؤمنين ؛ كجايى اى سرپرست مومنان».
و در مناجات شعبانيه مى خوانيم :
ان أدخلتنى النار ، أعلمت أهلها أنى أحبك ؛
اگر در آتشم وارد كنى ، به اهل آن اعلام خواهم كرد كه تو را دوست دارم .
خدايا ما كجا و مقام اولياى دين كجا؟ آنان رهبران ما هستند و ما يك قدم به دنبال آنان برنداشته ايم .
ارتباط شفاعت و اراده ى حضرت حق
امام سجاد عليه السلام در آخرين جمله ى اين فراز مى فرمايد : «تنها كسى كه مى تواند تمامى كمبودها را جبران كند و خط عفو بر اعمال ناشايست گذشته ى ما بكشد ، فقط خداى سبحان است و جز او هيچ كسى در اين باره موثر نيست .»
در واقع امامان معصوم عليهم السلام تا سرحد شفاعت كنار امت خود ايستاده اند ، ولى در قبول شفاعت و محو سيئات ، اراده ى حضرت حق تنها قانون حاكم و جارى است ؛ بدين جهت ، حضرت احديت – جل مجده – فرمود :
(من ذا الذى يشفع عنده الا باذنه)؛
كيست كه نزد حق و بدون رخصت او به شفاعت برخيزد ؟
نيز بدين حقيقت اشاره فرمود كه شفاعت پس از آن است كه خداوند متعال ، از بين رفتن بدى و جبران كاستى را بپذيرد :
(لا يتكلمون الا من أذن له الرحمن و قال صوابا)؛
سخن نمى گويند مگر آن كس كه خدايش رخصت دهد و سخن به درستى براند .
بنابراين ، خدا كند كار ما بدان جان نكشد كه مصداق آيه ى كريمه ى (فما تنفعهم شفاعة الشافعين ؛ شفاعت شفاعت كنندگان هرگز به حال ايشان سودمند نيست.) گرديم .
و لا أخاف على نفسى الا اياك ، انك أهل التقوى و أهل المغفرة ، صل على محمد و آل محمد ، واقض حاجتى ، و أنجح طلبتى ، واغفر ذنبى ، و آمن خوف نفسى ، انك على كل شى ء قدير ، و ذلك عليك يسير ، آمين رب العالمين ؛
و جز تو از ديگرى نمى هراسم ، چرا كه فقط تويى كه بايد جانبت رعايت شود و تو اهل بخشش و مغفرتى . بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و حاجتم روا دار و طلب مرا قرين نوميدى مساز و از گناهم درگذر و از ترس و وحشت در امانم دار، كه تو بر همه چيز توانايى و همه چيز بر تو آسان است . اجابت بفرما اى پروردگار جهانيان .
پناه بردن به خدا ؛ يگانه راه پيروزى و موفقيت
اگر آدمى به جناب حق معرفت دقيق پيدا كند و بداند كه تنها موثر در نهاد هستى فقط خداست ، ديگر از كسى جز او نمى هراسد و به غير او عرض نياز نمى كند ؛ از اين رو ، بندگان مخلص و بلند پايه ى او از احدى جز او نمى ترسند و و آن جا كه بين خدا و غير خدا هم سويى نباشد ، بدون هراس جانب حق را رعايت مى كنند ؛ يعنى در خطرناك ترين جريان از ياغى ها و طاغيان زمان نمى هراسند و فقط از خدا مى ترسند و مى كوشند تكليف خود را به نيكويى انجام دهند و بدون توقف و توقع و با از خود گذشتن و به كنار نهادن ملاحظات شخصى ، براى پيشبرد اهداف دين خدا وارد خطرخيزترن ميدان مى شوند و بدين سان ، جاودانه ى تاريخ مى گردند .
انسان وقتى حالات برخى از پيامبران عليهم السلام را در قرآن مطالعه مى كند در حيرت عجيبى فرومى رود . مثلا حضرت ابراهيم عليه السلام چگونه از قوم خشنى كه حتى براى آتش زدن او كوهى از هيزم گرد آوردند و درياى آتش افروختند ، نهراسيد و زبانش در كنار آتش از ذكر خدا باز نايستاد ؟ و البته اين از آن رو بود كه خليل خدا و بلكه همه ى انبياى عظام، نجات را فقط در جنب خدا مى دانستند و امن و امان را دراطاعت او مى جستند ؛ يعنى اگر خدا افتادن در آتش نمروديان را بر ابراهيم روا مى ادانست ، ابراهيم نيز عافيت را نه در تمناى عفو و بخشش از نمروديان ، كه در ورود به آتش مى جست .
بدين سان ، پيامبران يگانه راه پيروزى و موفقيت را در پناه بردن به ياد و راه خدا مى دانستند . بدين سبب امام سجاد عليه السلام در آغاز اين قسمت عرض مى كند : «لا أخاف على نفسى الا اياك .»؛ يعنى آن جا كه از عذاب خدا ايمن باشم ، براى من هيچ چيز سهمگين نيست و اين به معناى آن است كه از غير جنابت مرا باكى نيست .
خاكسارى در برابر حق و سركشى در برابر طغيان گران ، از آثار توكل بر خدا
امام سجاد عليه السلام سپس عرض مى كند :«من كه از غير تو نترسيده ام ، پس تو نيز مر ادر مأمن خود قرار بده .» اين مسئله ، همان دل به خدا بستن و از ديگران بريدن و مرز خود را درنورديدن و محو در بى نهايت شدن است . در واقع ، بندگان مخلص الهى آزادمردانى هستند كه وجود آنان به هيچ چيزى غير خدا گره نخورده است ؛ آنان نه به كس ديگرى طمع دارند ، نه از كسى مى ترسند ، نه غير او را موثر مى دانند ، نه در مقابل احدى وراى معبود خود كرنش مى كنند ، نه به خود اتكايى دارند و نه به منافع شخصى خويش مى انديشند ، بلكه در نظرگاه آنان هر چه هست ، او است و يگانه كرامت و تنها كمال در پيدا كردن دلدار و دل بستن به آن يگانه است .
نبندى ز آن ميان طرفى كمروار
اگر خود را ببينى در ميانه
آرى ، بندگان صالح خدا در برابر خدا ، عبد ذليل فقير و در مقابل سركشان و قدرتمندان و طغيانگران دلير و عزيز هستند و اين شعار را پيوسته بر لب دارند كه :
كيف لا أستعز و اليك نسبتنى ؛
چگونه سربلند نباشم وحال آن كه به تو منسوب و وابسته ام ؟!
ولى خدا فراموشان در برابر احكام الهى ياغى و سركش اند و در مقابل قدرت هاى پوشالى ، ضعيف و خود باخته و ناتوان و چاپلوس . جاويد باد مكتب الهى كه تربيت يافتگانش به دريافت نشان افتخار تربيت پذيرى و معرفت اندوزى و كمال طلبى نايل آمده و راه شرافت و عزت حقيقى را پيموده اند و به خرافه ى آنان كه در امكان پذيرى تربيت ، خدشه وارد مى كنند و تربيت بشرى را امرى ناشدنى باز نمود مى كنند ، خاتمه داد و افسانه مكتب هاى انحرافى را كه سر راه بشريت به غارت فضايل و معنويات دست مى يازيدند ، ابطال كردند ، بلكه با دليل هاى استوار و شواهد ترديد ناپذير عينى اثبات كردند كه بشر مى تواند از خاك برخيزد و تا عالم ؛ (دنا فتدلى) پر كشد .
فارسی
توبه و اعتراف به درگاه خداوند
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
