دعا هنگام صبح و شام
امام سجاد عليه السلام در اين دعا، ضمن برشمردن مزاياي آفرينش هر يك از روز و شب ، به نحو مشروع به وظايف مومن در ان دو پرداخته و دقيقا ريز تكاليف هر فرد را در طول شبانه روز گوشزد فرموده است ، تا خواننده ضمن قرائت آن در هر صبح و شام ، در آغاز هر روز و شب يك بار بايدها و نبايدها را مرور كند و در طول شبانه روز دچار غفلت نگردد.
الحمدلله الذى خلق الليل و النهار بقوته، و ميز بينهما بقدرته و جعل لكل واحد منهما حدا محدودا و أمدا ممدودا يولج كل واحد منهما فى صاحبه و يولج صاحبه فيه، بتقدير منه للعباد فيما بغذوهم به و ينشئهم عليه، فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب و نهضات النصب و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوه و لينالوا به لذه و شهوه. حمد خدايى را كه شب و روز را به قدرت خود آفريد و هر يك را از ديگرى ممتاز ساخت و براى هر يك حد خاصى را معلوم ساخت و مدت معينى را تعيين فرمود و در فصول مختلف مدتى از روز را با شب جابجا مى كند؛ يعنى در زمستان از روز مى كاهد و به شب اضافه كند و در تابستان از شب كاسته و به روز مى افزايد و اين خود تقديرى الهى است كه در تغذيه مناسب و پرورش بندگان ضرورى است؛ پس خلقت شب تعب و رنج روز را آرامش مى دهد و هم چنان پوشش آرام بخشى است كه براحتى مى خوابند و موجب رفع خستگى و بازيافت قدرت از دست رفته است و بدان وسيله نيز به لذايذ و خواسته هاى خود مى رسند.
امام عليه السلام در اين دعا قدرت خداوند متعال و رابطه مستقيم او با جهان آفرينش را بيان كرده و جملگى موجودات را در پناه قدرت و عظمت خداوند مى داند.
گاهى از زبان بعضى دانشمندان اين توهم خام مطرح مى شود كه پيشرفت علم و كشف روابط موجودات و قوانين جارى در طبيعت كافى است و ديگر روى آوردن به مذهب مفيد نيست؛ زيرا همه چيز را مى دانيم و تنها در محيط مسجد و محراب و مراكز دينى است كه بايد خدا را خواند و خدا و دستورات او را بايد در چهارچوب مساجد و كليساها محصور نمود. امام عليه السلام اين توهم را مردود مى داند. اين گونه فكر كردن در واقع محدود و كوچك بودن فكر و ذهن آنان را نشان مى دهد نه واقعيت عالم را در يك كشف طبيعى آنچه را يك محقق به دست مى آورد آيه اى از آيات حضرت حق است. و چه بسيار رازهاى عظيم كه در كتاب آفرينش موجود است و بشر قرنى پس از قرنها سطرى از اوراق اين كتاب را در مى يابد.
دعاهايى كه از حضرات معصومين به ما رسيده است با روايات فرق مهمى دارد؛ زيرا در دعاى مخاطب فقط خداست و معصوم با تمام حقيقت در آن تجلى كرده، و حقايق و معارف بسيار زيادى را در آن به وديعه گذارده است.
دعاها در بردارنده رازهاى زيادى هستند و بر محققان است كه در كشف اين معارف بكوشند اما در روايات مطلب به گونه اى ديگر است؛ زيرا محدوده فهم مخاطب بكوشند كه شخص راوى است، حتما در جواب ملحوظ گرديده است حضرات معصومين با زبان دعا حقايق بسيارى را براى امت خود بازگو كرده اند كه با روش هاى علمى و فلسفى فرق بسيار دارد؛ مثلا در فلسفه و همينطور بسيارى از علوم رسمى و متداول در مراكز علمى، فعل و انفعال ها و علل و معول هاى بسيارى را مى بينيد كه هر يك بجاى خود داراى اثرى خاص است و تمامى فرايندهاى علمى را در ارتباط با همان فعل و انفعال ها مى بينيد. يك فيلسوف الهى نيز وسايط را بر حسب چهارچوب فلسفى خود مؤ ثر مى داند، ولى در مكتب دعا كل آن وسايط و فعل و انفعال ها و پيدايش طبايع موجود را در جاى خود صحيح دانسته، اما استقلال در تأثير را از آن ها مى گيرد و تأثير علت و مؤ ثريت تمام مؤ ثرها را مخلوق خدا مى داند و به صاحب اصلى كه خداست نسبت داده و حكومت مطلق بر عالم را از آن يگانه اى متعال كه هيچ گونه حدى و نقصى بر او حاكم نيست مى داند؛ يعنى به طور دقيق تصوير مى كند كه هستى را خدا آفريده و آثار هستى را قائم به خواست او مى داند.
البته در ميان علوم مختلف تنها عرفان نظرى است كه رابطه بين مخلوق و خالق را بدون واسطه ديده و هر چيزى را همانند جدول هايى كه داراى ارتباطى تنگاتنگ با اقيانوس عظيم است و همه از آن نشأت گرفته و عاقبت هم به طرف آن برمى گردد در رابطه مستقيم با مبداء مى داند و بر آن باور است كه هر موجودى داراى وجهى خاص بوده كه به واسطه آن وجه خاص با خداى متعال مرتبط است.
در نامه اى كه دكارت فرانسوى به يكى از دوستان خود به نام مرسن مى نويسد، از رمز بسيار جالبى پرده برداشته و مى گويد: حقايق رياضى كه شما آن را ازلى و ابدى مى خوانيد، جملگى را خداوند مقرر كرده است و آن ها مانند تمام مخلوقات ديگر تابع خداوند هستند و قول به اينكه اين حقايق تابع خدا نيست، مثل اين است كه خداوند بزرگ را همانند خدايان يونان تابع قضا و قدر سابق و سلسله امور ديگر بدانيم – خواهش مى كنيم بيم نداشته باشيد از اين كه همه جا بگوييد و منتشر كنيد كه خداوند همانند امپراطورى كه قوانين را در مملكت برقرار مى سازد و مملكت را با آن قوانين مديريت كند – تمام قوانين طبيعى و رياضى را نيز او در اين عالم برقرار كرده است و اگر به شما بگويند كه آيا خداوند مى تواند قوانين خود را همانند حكمرانان تغيير دهد؟
در جواب بگوييد آرى چنين است اگر اراده خداوند تغيير كند او نيز تغيير خواهد كرد، خواهند گفت كه ما اين حقايق و قوانين را نامتغير مى دانيم. جواب گوييد كه من هم معتقدم اراده خدا لايتغير است كه اين قوانين لايتغير است و اگر خدا بخواهد هر كارى مى تواند بكند و ما آنقدر دانسته ايم كه خداوند قادر است آنچه را ما مى فهميم انجام دهد و نمى توانيم بگوييم آنچه را ما نمى فهميم او نمى تواند انجام دهد؛ زيرا اين يك گستاخى و ادعاى بى دليل است كه ما دامنه تخيل خود را به اندازه وسعت قلمرو الهى بدانيم.
پس خداست كه فعال لما يريد است و تمامى آزمايشگاه ها و مراكز علمى عميق عالم گواه نظام توحيدى و بازگو كننده عظمت صنع و تصوير كننده ى حكمت و تدبير حضرت حق متعال است.
و لذا امام عليه السلام فرمود: و جعل لكل واحد منها حدا محدودا و أمدا معدودا. و براى هر يك از شب و روز حد و مدت معينى قرار داد. تنظيم حركات و گردش افلاك بر حسب شرايط زندگى آدمى است، بدان معنى كه اگر شب طولانى تر مى بود، خستگى آور مى شد، چنان كه اگر روز نيز طولانى تر مى شد انسان فوق توان خود تلاش مى كرد كه در اين صورت براى بقاء نوع مضر بود و لذا هر يك از شب و روز را محدود و آن ها را از همديگر متمايز كرد گذشته از آنكه در اين تنوع ها و پديده ها اسرارى است كه خود حكمت هاى مهمى در برداشته كه بايد فكر كرد و بهره برد.
و با اشاره به همين حكمت امام معصوم عليه السلام در فراز ديگرى فرمود:
يولج كل واحد منهما فى صاحبه، و يولج صاحبه فيه بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه؛ در تمام طول سال شب و روزگاه كوتاه و گاهى ممتد مى شود و پيوسته در اين نوسان هر يك با حساب دقيقى به جاى ديگرى گمارده مى شود و در اين شب و روز بسيارى از امور بندگان تقدير و اندازه گيرى شده و پرورش بندگان نيز انجام مى پذيرد.
آنچه از جملات اخير امام در اين فراز از دعا بدست مى آيد آن است كه خلقت شب و روز و كوتاه شدن شب و ممتد گرديدن آن و يا بالعكس در موجود شدن و روزى گرفتن بندگان تأثير تمام دارد.
خداوند متعال در آيه 10 سوره فصلت مى فرمايد: و قدر أوقاتها فى أربعه ايام خداوند روزى مخلوقات را در چهار دوره – كه فصول اربعه است – تقدير فرمود. در اين فصول چهارگانه گاهى قوس شب از دو طرف روز را پيوسته مى كاهد تا به كوتاهترين زمان خود مى رسد و گاهى قوس روز از دو طرف شب را احاطه كرده و از آن مى كاهد و اين جريان با حركات شمالى و جنوبى خورشيد انجام گرفته كه در هر يك از رفت و برگشت خورشيد دو فصل طى مى شود كه در مجموع رفت و برگشت شمالى و جنوبى آن چهار فصل بر حسب آنچه ظاهر محسوس است انجام مى پذيرد و اين فرمايش امام سجاد عليه السلام يولج كل واحد منهما فى صاحبه تا آنجا كه مى فرمايد: بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم و ينشئهم عليه مضمون همين آيه شريف است.
در حقيقت اندازه گيرى روز و شب و پرورش بندگان در اين چهار فصل انجام مى گيرد و فراز دعا به طرز جالبى جريان پرورش انسان ها را تصوير فرموده است.
فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب، و نهضات النصب، و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه، فيكون ذلك لهم جماما و قوه، و لينالوا به لذه و شهوه.
البته اين قسمت از دعا در خواص شب است، ولى فراز قبل مربوط به اختلاف زمان در شب و روز مى باشد.
امام عليه السلام در اين قسمت از دعا به چند چيز كه از مهمترين مسايل در زندگى بشر مى باشد اشاره مى فرمايد كه هر يك در جاى خود از اصولى ترين مسايل زندگى بشرى است.
1 – از جنب و جوش هاى خسته كننده و دشوارى هاى روز بيارامند؛
2 – گويى لباسى از آرامش به آنان پوشانيده كه آسايش پيدا كنند و نيروى از دست رفته را مجددا باز يابند و نيز در پناه آن، خوشى و لذت در كام آنان فرو ريزد.
در آيه شريفه نيز مى فرمايد: و هو الذى جعل لكم الليل لباسا و تشبيه شب به لباس به جهت تاريكى آن است كه خود نوعى پوشش داراى آرامش و لذت است.
و كلمه شهوت در اين فراز به معنى غرايز جنسى نيست، بلكه به معنى هرگونه ميل و رغبتى است كه طبع انسان را به آن راغب است.
الحمدلله الذى خلق الليل و النهار بقوته، و ميز بينهما بقدرته و جعل لكل واحد منهما حدا محدودا و أمدا ممدودا يولج كل واحد منهما فى صاحبه و يولج صاحبه فيه، بتقدير منه للعباد فيما بغذوهم به و ينشئهم عليه، فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب و نهضات النصب و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوه و لينالوا به لذه و شهوه. حمد خدايى را كه شب و روز را به قدرت خود آفريد و هر يك را از ديگرى ممتاز ساخت و براى هر يك حد خاصى را معلوم ساخت و مدت معينى را تعيين فرمود و در فصول مختلف مدتى از روز را با شب جابجا مى كند؛ يعنى در زمستان از روز مى كاهد و به شب اضافه كند و در تابستان از شب كاسته و به روز مى افزايد و اين خود تقديرى الهى است كه در تغذيه مناسب و پرورش بندگان ضرورى است؛ پس خلقت شب تعب و رنج روز را آرامش مى دهد و هم چنان پوشش آرام بخشى است كه براحتى مى خوابند و موجب رفع خستگى و بازيافت قدرت از دست رفته است و بدان وسيله نيز به لذايذ و خواسته هاى خود مى رسند.
امام عليه السلام در اين دعا قدرت خداوند متعال و رابطه مستقيم او با جهان آفرينش را بيان كرده و جملگى موجودات را در پناه قدرت و عظمت خداوند مى داند.
گاهى از زبان بعضى دانشمندان اين توهم خام مطرح مى شود كه پيشرفت علم و كشف روابط موجودات و قوانين جارى در طبيعت كافى است و ديگر روى آوردن به مذهب مفيد نيست؛ زيرا همه چيز را مى دانيم و تنها در محيط مسجد و محراب و مراكز دينى است كه بايد خدا را خواند و خدا و دستورات او را بايد در چهارچوب مساجد و كليساها محصور نمود. امام عليه السلام اين توهم را مردود مى داند. اين گونه فكر كردن در واقع محدود و كوچك بودن فكر و ذهن آنان را نشان مى دهد نه واقعيت عالم را در يك كشف طبيعى آنچه را يك محقق به دست مى آورد آيه اى از آيات حضرت حق است. و چه بسيار رازهاى عظيم كه در كتاب آفرينش موجود است و بشر قرنى پس از قرنها سطرى از اوراق اين كتاب را در مى يابد.
دعاهايى كه از حضرات معصومين به ما رسيده است با روايات فرق مهمى دارد؛ زيرا در دعاى مخاطب فقط خداست و معصوم با تمام حقيقت در آن تجلى كرده، و حقايق و معارف بسيار زيادى را در آن به وديعه گذارده است.
دعاها در بردارنده رازهاى زيادى هستند و بر محققان است كه در كشف اين معارف بكوشند اما در روايات مطلب به گونه اى ديگر است؛ زيرا محدوده فهم مخاطب بكوشند كه شخص راوى است، حتما در جواب ملحوظ گرديده است حضرات معصومين با زبان دعا حقايق بسيارى را براى امت خود بازگو كرده اند كه با روش هاى علمى و فلسفى فرق بسيار دارد؛ مثلا در فلسفه و همينطور بسيارى از علوم رسمى و متداول در مراكز علمى، فعل و انفعال ها و علل و معول هاى بسيارى را مى بينيد كه هر يك بجاى خود داراى اثرى خاص است و تمامى فرايندهاى علمى را در ارتباط با همان فعل و انفعال ها مى بينيد. يك فيلسوف الهى نيز وسايط را بر حسب چهارچوب فلسفى خود مؤ ثر مى داند، ولى در مكتب دعا كل آن وسايط و فعل و انفعال ها و پيدايش طبايع موجود را در جاى خود صحيح دانسته، اما استقلال در تأثير را از آن ها مى گيرد و تأثير علت و مؤ ثريت تمام مؤ ثرها را مخلوق خدا مى داند و به صاحب اصلى كه خداست نسبت داده و حكومت مطلق بر عالم را از آن يگانه اى متعال كه هيچ گونه حدى و نقصى بر او حاكم نيست مى داند؛ يعنى به طور دقيق تصوير مى كند كه هستى را خدا آفريده و آثار هستى را قائم به خواست او مى داند.
البته در ميان علوم مختلف تنها عرفان نظرى است كه رابطه بين مخلوق و خالق را بدون واسطه ديده و هر چيزى را همانند جدول هايى كه داراى ارتباطى تنگاتنگ با اقيانوس عظيم است و همه از آن نشأت گرفته و عاقبت هم به طرف آن برمى گردد در رابطه مستقيم با مبداء مى داند و بر آن باور است كه هر موجودى داراى وجهى خاص بوده كه به واسطه آن وجه خاص با خداى متعال مرتبط است.
در نامه اى كه دكارت فرانسوى به يكى از دوستان خود به نام مرسن مى نويسد، از رمز بسيار جالبى پرده برداشته و مى گويد: حقايق رياضى كه شما آن را ازلى و ابدى مى خوانيد، جملگى را خداوند مقرر كرده است و آن ها مانند تمام مخلوقات ديگر تابع خداوند هستند و قول به اينكه اين حقايق تابع خدا نيست، مثل اين است كه خداوند بزرگ را همانند خدايان يونان تابع قضا و قدر سابق و سلسله امور ديگر بدانيم – خواهش مى كنيم بيم نداشته باشيد از اين كه همه جا بگوييد و منتشر كنيد كه خداوند همانند امپراطورى كه قوانين را در مملكت برقرار مى سازد و مملكت را با آن قوانين مديريت كند – تمام قوانين طبيعى و رياضى را نيز او در اين عالم برقرار كرده است و اگر به شما بگويند كه آيا خداوند مى تواند قوانين خود را همانند حكمرانان تغيير دهد؟
در جواب بگوييد آرى چنين است اگر اراده خداوند تغيير كند او نيز تغيير خواهد كرد، خواهند گفت كه ما اين حقايق و قوانين را نامتغير مى دانيم. جواب گوييد كه من هم معتقدم اراده خدا لايتغير است كه اين قوانين لايتغير است و اگر خدا بخواهد هر كارى مى تواند بكند و ما آنقدر دانسته ايم كه خداوند قادر است آنچه را ما مى فهميم انجام دهد و نمى توانيم بگوييم آنچه را ما نمى فهميم او نمى تواند انجام دهد؛ زيرا اين يك گستاخى و ادعاى بى دليل است كه ما دامنه تخيل خود را به اندازه وسعت قلمرو الهى بدانيم.
پس خداست كه فعال لما يريد است و تمامى آزمايشگاه ها و مراكز علمى عميق عالم گواه نظام توحيدى و بازگو كننده عظمت صنع و تصوير كننده ى حكمت و تدبير حضرت حق متعال است.
و لذا امام عليه السلام فرمود: و جعل لكل واحد منها حدا محدودا و أمدا معدودا. و براى هر يك از شب و روز حد و مدت معينى قرار داد. تنظيم حركات و گردش افلاك بر حسب شرايط زندگى آدمى است، بدان معنى كه اگر شب طولانى تر مى بود، خستگى آور مى شد، چنان كه اگر روز نيز طولانى تر مى شد انسان فوق توان خود تلاش مى كرد كه در اين صورت براى بقاء نوع مضر بود و لذا هر يك از شب و روز را محدود و آن ها را از همديگر متمايز كرد گذشته از آنكه در اين تنوع ها و پديده ها اسرارى است كه خود حكمت هاى مهمى در برداشته كه بايد فكر كرد و بهره برد.
و با اشاره به همين حكمت امام معصوم عليه السلام در فراز ديگرى فرمود:
يولج كل واحد منهما فى صاحبه، و يولج صاحبه فيه بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه؛ در تمام طول سال شب و روزگاه كوتاه و گاهى ممتد مى شود و پيوسته در اين نوسان هر يك با حساب دقيقى به جاى ديگرى گمارده مى شود و در اين شب و روز بسيارى از امور بندگان تقدير و اندازه گيرى شده و پرورش بندگان نيز انجام مى پذيرد.
آنچه از جملات اخير امام در اين فراز از دعا بدست مى آيد آن است كه خلقت شب و روز و كوتاه شدن شب و ممتد گرديدن آن و يا بالعكس در موجود شدن و روزى گرفتن بندگان تأثير تمام دارد.
خداوند متعال در آيه 10 سوره فصلت مى فرمايد: و قدر أوقاتها فى أربعه ايام خداوند روزى مخلوقات را در چهار دوره – كه فصول اربعه است – تقدير فرمود. در اين فصول چهارگانه گاهى قوس شب از دو طرف روز را پيوسته مى كاهد تا به كوتاهترين زمان خود مى رسد و گاهى قوس روز از دو طرف شب را احاطه كرده و از آن مى كاهد و اين جريان با حركات شمالى و جنوبى خورشيد انجام گرفته كه در هر يك از رفت و برگشت خورشيد دو فصل طى مى شود كه در مجموع رفت و برگشت شمالى و جنوبى آن چهار فصل بر حسب آنچه ظاهر محسوس است انجام مى پذيرد و اين فرمايش امام سجاد عليه السلام يولج كل واحد منهما فى صاحبه تا آنجا كه مى فرمايد: بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم و ينشئهم عليه مضمون همين آيه شريف است.
در حقيقت اندازه گيرى روز و شب و پرورش بندگان در اين چهار فصل انجام مى گيرد و فراز دعا به طرز جالبى جريان پرورش انسان ها را تصوير فرموده است.
فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب، و نهضات النصب، و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه، فيكون ذلك لهم جماما و قوه، و لينالوا به لذه و شهوه.
البته اين قسمت از دعا در خواص شب است، ولى فراز قبل مربوط به اختلاف زمان در شب و روز مى باشد.
امام عليه السلام در اين قسمت از دعا به چند چيز كه از مهمترين مسايل در زندگى بشر مى باشد اشاره مى فرمايد كه هر يك در جاى خود از اصولى ترين مسايل زندگى بشرى است.
1 – از جنب و جوش هاى خسته كننده و دشوارى هاى روز بيارامند؛
2 – گويى لباسى از آرامش به آنان پوشانيده كه آسايش پيدا كنند و نيروى از دست رفته را مجددا باز يابند و نيز در پناه آن، خوشى و لذت در كام آنان فرو ريزد.
در آيه شريفه نيز مى فرمايد: و هو الذى جعل لكم الليل لباسا و تشبيه شب به لباس به جهت تاريكى آن است كه خود نوعى پوشش داراى آرامش و لذت است.
و كلمه شهوت در اين فراز به معنى غرايز جنسى نيست، بلكه به معنى هرگونه ميل و رغبتى است كه طبع انسان را به آن راغب است.
الحمدلله الذى خلق الليل و النهار بقوته، و ميز بينهما بقدرته و جعل لكل واحد منهما حدا محدودا و أمدا ممدودا يولج كل واحد منهما فى صاحبه و يولج صاحبه فيه، بتقدير منه للعباد فيما بغذوهم به و ينشئهم عليه، فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب و نهضات النصب و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوه و لينالوا به لذه و شهوه. حمد خدايى را كه شب و روز را به قدرت خود آفريد و هر يك را از ديگرى ممتاز ساخت و براى هر يك حد خاصى را معلوم ساخت و مدت معينى را تعيين فرمود و در فصول مختلف مدتى از روز را با شب جابجا مى كند؛ يعنى در زمستان از روز مى كاهد و به شب اضافه كند و در تابستان از شب كاسته و به روز مى افزايد و اين خود تقديرى الهى است كه در تغذيه مناسب و پرورش بندگان ضرورى است؛ پس خلقت شب تعب و رنج روز را آرامش مى دهد و هم چنان پوشش آرام بخشى است كه براحتى مى خوابند و موجب رفع خستگى و بازيافت قدرت از دست رفته است و بدان وسيله نيز به لذايذ و خواسته هاى خود مى رسند.
امام عليه السلام در اين دعا قدرت خداوند متعال و رابطه مستقيم او با جهان آفرينش را بيان كرده و جملگى موجودات را در پناه قدرت و عظمت خداوند مى داند.
گاهى از زبان بعضى دانشمندان اين توهم خام مطرح مى شود كه پيشرفت علم و كشف روابط موجودات و قوانين جارى در طبيعت كافى است و ديگر روى آوردن به مذهب مفيد نيست؛ زيرا همه چيز را مى دانيم و تنها در محيط مسجد و محراب و مراكز دينى است كه بايد خدا را خواند و خدا و دستورات او را بايد در چهارچوب مساجد و كليساها محصور نمود. امام عليه السلام اين توهم را مردود مى داند. اين گونه فكر كردن در واقع محدود و كوچك بودن فكر و ذهن آنان را نشان مى دهد نه واقعيت عالم را در يك كشف طبيعى آنچه را يك محقق به دست مى آورد آيه اى از آيات حضرت حق است. و چه بسيار رازهاى عظيم كه در كتاب آفرينش موجود است و بشر قرنى پس از قرنها سطرى از اوراق اين كتاب را در مى يابد.
دعاهايى كه از حضرات معصومين به ما رسيده است با روايات فرق مهمى دارد؛ زيرا در دعاى مخاطب فقط خداست و معصوم با تمام حقيقت در آن تجلى كرده، و حقايق و معارف بسيار زيادى را در آن به وديعه گذارده است.
دعاها در بردارنده رازهاى زيادى هستند و بر محققان است كه در كشف اين معارف بكوشند اما در روايات مطلب به گونه اى ديگر است؛ زيرا محدوده فهم مخاطب بكوشند كه شخص راوى است، حتما در جواب ملحوظ گرديده است حضرات معصومين با زبان دعا حقايق بسيارى را براى امت خود بازگو كرده اند كه با روش هاى علمى و فلسفى فرق بسيار دارد؛ مثلا در فلسفه و همينطور بسيارى از علوم رسمى و متداول در مراكز علمى، فعل و انفعال ها و علل و معول هاى بسيارى را مى بينيد كه هر يك بجاى خود داراى اثرى خاص است و تمامى فرايندهاى علمى را در ارتباط با همان فعل و انفعال ها مى بينيد. يك فيلسوف الهى نيز وسايط را بر حسب چهارچوب فلسفى خود مؤ ثر مى داند، ولى در مكتب دعا كل آن وسايط و فعل و انفعال ها و پيدايش طبايع موجود را در جاى خود صحيح دانسته، اما استقلال در تأثير را از آن ها مى گيرد و تأثير علت و مؤ ثريت تمام مؤ ثرها را مخلوق خدا مى داند و به صاحب اصلى كه خداست نسبت داده و حكومت مطلق بر عالم را از آن يگانه اى متعال كه هيچ گونه حدى و نقصى بر او حاكم نيست مى داند؛ يعنى به طور دقيق تصوير مى كند كه هستى را خدا آفريده و آثار هستى را قائم به خواست او مى داند.
البته در ميان علوم مختلف تنها عرفان نظرى است كه رابطه بين مخلوق و خالق را بدون واسطه ديده و هر چيزى را همانند جدول هايى كه داراى ارتباطى تنگاتنگ با اقيانوس عظيم است و همه از آن نشأت گرفته و عاقبت هم به طرف آن برمى گردد در رابطه مستقيم با مبداء مى داند و بر آن باور است كه هر موجودى داراى وجهى خاص بوده كه به واسطه آن وجه خاص با خداى متعال مرتبط است.
در نامه اى كه دكارت فرانسوى به يكى از دوستان خود به نام مرسن مى نويسد، از رمز بسيار جالبى پرده برداشته و مى گويد: حقايق رياضى كه شما آن را ازلى و ابدى مى خوانيد، جملگى را خداوند مقرر كرده است و آن ها مانند تمام مخلوقات ديگر تابع خداوند هستند و قول به اينكه اين حقايق تابع خدا نيست، مثل اين است كه خداوند بزرگ را همانند خدايان يونان تابع قضا و قدر سابق و سلسله امور ديگر بدانيم – خواهش مى كنيم بيم نداشته باشيد از اين كه همه جا بگوييد و منتشر كنيد كه خداوند همانند امپراطورى كه قوانين را در مملكت برقرار مى سازد و مملكت را با آن قوانين مديريت كند – تمام قوانين طبيعى و رياضى را نيز او در اين عالم برقرار كرده است و اگر به شما بگويند كه آيا خداوند مى تواند قوانين خود را همانند حكمرانان تغيير دهد؟
در جواب بگوييد آرى چنين است اگر اراده خداوند تغيير كند او نيز تغيير خواهد كرد، خواهند گفت كه ما اين حقايق و قوانين را نامتغير مى دانيم. جواب گوييد كه من هم معتقدم اراده خدا لايتغير است كه اين قوانين لايتغير است و اگر خدا بخواهد هر كارى مى تواند بكند و ما آنقدر دانسته ايم كه خداوند قادر است آنچه را ما مى فهميم انجام دهد و نمى توانيم بگوييم آنچه را ما نمى فهميم او نمى تواند انجام دهد؛ زيرا اين يك گستاخى و ادعاى بى دليل است كه ما دامنه تخيل خود را به اندازه وسعت قلمرو الهى بدانيم.
پس خداست كه فعال لما يريد است و تمامى آزمايشگاه ها و مراكز علمى عميق عالم گواه نظام توحيدى و بازگو كننده عظمت صنع و تصوير كننده ى حكمت و تدبير حضرت حق متعال است.
و لذا امام عليه السلام فرمود: و جعل لكل واحد منها حدا محدودا و أمدا معدودا. و براى هر يك از شب و روز حد و مدت معينى قرار داد. تنظيم حركات و گردش افلاك بر حسب شرايط زندگى آدمى است، بدان معنى كه اگر شب طولانى تر مى بود، خستگى آور مى شد، چنان كه اگر روز نيز طولانى تر مى شد انسان فوق توان خود تلاش مى كرد كه در اين صورت براى بقاء نوع مضر بود و لذا هر يك از شب و روز را محدود و آن ها را از همديگر متمايز كرد گذشته از آنكه در اين تنوع ها و پديده ها اسرارى است كه خود حكمت هاى مهمى در برداشته كه بايد فكر كرد و بهره برد.
و با اشاره به همين حكمت امام معصوم عليه السلام در فراز ديگرى فرمود:
يولج كل واحد منهما فى صاحبه، و يولج صاحبه فيه بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه؛ در تمام طول سال شب و روزگاه كوتاه و گاهى ممتد مى شود و پيوسته در اين نوسان هر يك با حساب دقيقى به جاى ديگرى گمارده مى شود و در اين شب و روز بسيارى از امور بندگان تقدير و اندازه گيرى شده و پرورش بندگان نيز انجام مى پذيرد.
آنچه از جملات اخير امام در اين فراز از دعا بدست مى آيد آن است كه خلقت شب و روز و كوتاه شدن شب و ممتد گرديدن آن و يا بالعكس در موجود شدن و روزى گرفتن بندگان تأثير تمام دارد.
خداوند متعال در آيه 10 سوره فصلت مى فرمايد: و قدر أوقاتها فى أربعه ايام خداوند روزى مخلوقات را در چهار دوره – كه فصول اربعه است – تقدير فرمود. در اين فصول چهارگانه گاهى قوس شب از دو طرف روز را پيوسته مى كاهد تا به كوتاهترين زمان خود مى رسد و گاهى قوس روز از دو طرف شب را احاطه كرده و از آن مى كاهد و اين جريان با حركات شمالى و جنوبى خورشيد انجام گرفته كه در هر يك از رفت و برگشت خورشيد دو فصل طى مى شود كه در مجموع رفت و برگشت شمالى و جنوبى آن چهار فصل بر حسب آنچه ظاهر محسوس است انجام مى پذيرد و اين فرمايش امام سجاد عليه السلام يولج كل واحد منهما فى صاحبه تا آنجا كه مى فرمايد: بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم و ينشئهم عليه مضمون همين آيه شريف است.
در حقيقت اندازه گيرى روز و شب و پرورش بندگان در اين چهار فصل انجام مى گيرد و فراز دعا به طرز جالبى جريان پرورش انسان ها را تصوير فرموده است.
فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب، و نهضات النصب، و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه، فيكون ذلك لهم جماما و قوه، و لينالوا به لذه و شهوه.
البته اين قسمت از دعا در خواص شب است، ولى فراز قبل مربوط به اختلاف زمان در شب و روز مى باشد.
امام عليه السلام در اين قسمت از دعا به چند چيز كه از مهمترين مسايل در زندگى بشر مى باشد اشاره مى فرمايد كه هر يك در جاى خود از اصولى ترين مسايل زندگى بشرى است.
1 – از جنب و جوش هاى خسته كننده و دشوارى هاى روز بيارامند؛
2 – گويى لباسى از آرامش به آنان پوشانيده كه آسايش پيدا كنند و نيروى از دست رفته را مجددا باز يابند و نيز در پناه آن، خوشى و لذت در كام آنان فرو ريزد.
در آيه شريفه نيز مى فرمايد: و هو الذى جعل لكم الليل لباسا و تشبيه شب به لباس به جهت تاريكى آن است كه خود نوعى پوشش داراى آرامش و لذت است.
و كلمه شهوت در اين فراز به معنى غرايز جنسى نيست، بلكه به معنى هرگونه ميل و رغبتى است كه طبع انسان را به آن راغب است.
الحمدلله الذى خلق الليل و النهار بقوته، و ميز بينهما بقدرته و جعل لكل واحد منهما حدا محدودا و أمدا ممدودا يولج كل واحد منهما فى صاحبه و يولج صاحبه فيه، بتقدير منه للعباد فيما بغذوهم به و ينشئهم عليه، فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب و نهضات النصب و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوه و لينالوا به لذه و شهوه. حمد خدايى را كه شب و روز را به قدرت خود آفريد و هر يك را از ديگرى ممتاز ساخت و براى هر يك حد خاصى را معلوم ساخت و مدت معينى را تعيين فرمود و در فصول مختلف مدتى از روز را با شب جابجا مى كند؛ يعنى در زمستان از روز مى كاهد و به شب اضافه كند و در تابستان از شب كاسته و به روز مى افزايد و اين خود تقديرى الهى است كه در تغذيه مناسب و پرورش بندگان ضرورى است؛ پس خلقت شب تعب و رنج روز را آرامش مى دهد و هم چنان پوشش آرام بخشى است كه براحتى مى خوابند و موجب رفع خستگى و بازيافت قدرت از دست رفته است و بدان وسيله نيز به لذايذ و خواسته هاى خود مى رسند.
امام عليه السلام در اين دعا قدرت خداوند متعال و رابطه مستقيم او با جهان آفرينش را بيان كرده و جملگى موجودات را در پناه قدرت و عظمت خداوند مى داند.
گاهى از زبان بعضى دانشمندان اين توهم خام مطرح مى شود كه پيشرفت علم و كشف روابط موجودات و قوانين جارى در طبيعت كافى است و ديگر روى آوردن به مذهب مفيد نيست؛ زيرا همه چيز را مى دانيم و تنها در محيط مسجد و محراب و مراكز دينى است كه بايد خدا را خواند و خدا و دستورات او را بايد در چهارچوب مساجد و كليساها محصور نمود. امام عليه السلام اين توهم را مردود مى داند. اين گونه فكر كردن در واقع محدود و كوچك بودن فكر و ذهن آنان را نشان مى دهد نه واقعيت عالم را در يك كشف طبيعى آنچه را يك محقق به دست مى آورد آيه اى از آيات حضرت حق است. و چه بسيار رازهاى عظيم كه در كتاب آفرينش موجود است و بشر قرنى پس از قرنها سطرى از اوراق اين كتاب را در مى يابد.
دعاهايى كه از حضرات معصومين به ما رسيده است با روايات فرق مهمى دارد؛ زيرا در دعاى مخاطب فقط خداست و معصوم با تمام حقيقت در آن تجلى كرده، و حقايق و معارف بسيار زيادى را در آن به وديعه گذارده است.
دعاها در بردارنده رازهاى زيادى هستند و بر محققان است كه در كشف اين معارف بكوشند اما در روايات مطلب به گونه اى ديگر است؛ زيرا محدوده فهم مخاطب بكوشند كه شخص راوى است، حتما در جواب ملحوظ گرديده است حضرات معصومين با زبان دعا حقايق بسيارى را براى امت خود بازگو كرده اند كه با روش هاى علمى و فلسفى فرق بسيار دارد؛ مثلا در فلسفه و همينطور بسيارى از علوم رسمى و متداول در مراكز علمى، فعل و انفعال ها و علل و معول هاى بسيارى را مى بينيد كه هر يك بجاى خود داراى اثرى خاص است و تمامى فرايندهاى علمى را در ارتباط با همان فعل و انفعال ها مى بينيد. يك فيلسوف الهى نيز وسايط را بر حسب چهارچوب فلسفى خود مؤ ثر مى داند، ولى در مكتب دعا كل آن وسايط و فعل و انفعال ها و پيدايش طبايع موجود را در جاى خود صحيح دانسته، اما استقلال در تأثير را از آن ها مى گيرد و تأثير علت و مؤ ثريت تمام مؤ ثرها را مخلوق خدا مى داند و به صاحب اصلى كه خداست نسبت داده و حكومت مطلق بر عالم را از آن يگانه اى متعال كه هيچ گونه حدى و نقصى بر او حاكم نيست مى داند؛ يعنى به طور دقيق تصوير مى كند كه هستى را خدا آفريده و آثار هستى را قائم به خواست او مى داند.
البته در ميان علوم مختلف تنها عرفان نظرى است كه رابطه بين مخلوق و خالق را بدون واسطه ديده و هر چيزى را همانند جدول هايى كه داراى ارتباطى تنگاتنگ با اقيانوس عظيم است و همه از آن نشأت گرفته و عاقبت هم به طرف آن برمى گردد در رابطه مستقيم با مبداء مى داند و بر آن باور است كه هر موجودى داراى وجهى خاص بوده كه به واسطه آن وجه خاص با خداى متعال مرتبط است.
در نامه اى كه دكارت فرانسوى به يكى از دوستان خود به نام مرسن مى نويسد، از رمز بسيار جالبى پرده برداشته و مى گويد: حقايق رياضى كه شما آن را ازلى و ابدى مى خوانيد، جملگى را خداوند مقرر كرده است و آن ها مانند تمام مخلوقات ديگر تابع خداوند هستند و قول به اينكه اين حقايق تابع خدا نيست، مثل اين است كه خداوند بزرگ را همانند خدايان يونان تابع قضا و قدر سابق و سلسله امور ديگر بدانيم – خواهش مى كنيم بيم نداشته باشيد از اين كه همه جا بگوييد و منتشر كنيد كه خداوند همانند امپراطورى كه قوانين را در مملكت برقرار مى سازد و مملكت را با آن قوانين مديريت كند – تمام قوانين طبيعى و رياضى را نيز او در اين عالم برقرار كرده است و اگر به شما بگويند كه آيا خداوند مى تواند قوانين خود را همانند حكمرانان تغيير دهد؟
در جواب بگوييد آرى چنين است اگر اراده خداوند تغيير كند او نيز تغيير خواهد كرد، خواهند گفت كه ما اين حقايق و قوانين را نامتغير مى دانيم. جواب گوييد كه من هم معتقدم اراده خدا لايتغير است كه اين قوانين لايتغير است و اگر خدا بخواهد هر كارى مى تواند بكند و ما آنقدر دانسته ايم كه خداوند قادر است آنچه را ما مى فهميم انجام دهد و نمى توانيم بگوييم آنچه را ما نمى فهميم او نمى تواند انجام دهد؛ زيرا اين يك گستاخى و ادعاى بى دليل است كه ما دامنه تخيل خود را به اندازه وسعت قلمرو الهى بدانيم.
پس خداست كه فعال لما يريد است و تمامى آزمايشگاه ها و مراكز علمى عميق عالم گواه نظام توحيدى و بازگو كننده عظمت صنع و تصوير كننده ى حكمت و تدبير حضرت حق متعال است.
و لذا امام عليه السلام فرمود: و جعل لكل واحد منها حدا محدودا و أمدا معدودا. و براى هر يك از شب و روز حد و مدت معينى قرار داد. تنظيم حركات و گردش افلاك بر حسب شرايط زندگى آدمى است، بدان معنى كه اگر شب طولانى تر مى بود، خستگى آور مى شد، چنان كه اگر روز نيز طولانى تر مى شد انسان فوق توان خود تلاش مى كرد كه در اين صورت براى بقاء نوع مضر بود و لذا هر يك از شب و روز را محدود و آن ها را از همديگر متمايز كرد گذشته از آنكه در اين تنوع ها و پديده ها اسرارى است كه خود حكمت هاى مهمى در برداشته كه بايد فكر كرد و بهره برد.
و با اشاره به همين حكمت امام معصوم عليه السلام در فراز ديگرى فرمود:
يولج كل واحد منهما فى صاحبه، و يولج صاحبه فيه بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه؛ در تمام طول سال شب و روزگاه كوتاه و گاهى ممتد مى شود و پيوسته در اين نوسان هر يك با حساب دقيقى به جاى ديگرى گمارده مى شود و در اين شب و روز بسيارى از امور بندگان تقدير و اندازه گيرى شده و پرورش بندگان نيز انجام مى پذيرد.
آنچه از جملات اخير امام در اين فراز از دعا بدست مى آيد آن است كه خلقت شب و روز و كوتاه شدن شب و ممتد گرديدن آن و يا بالعكس در موجود شدن و روزى گرفتن بندگان تأثير تمام دارد.
خداوند متعال در آيه 10 سوره فصلت مى فرمايد: و قدر أوقاتها فى أربعه ايام خداوند روزى مخلوقات را در چهار دوره – كه فصول اربعه است – تقدير فرمود. در اين فصول چهارگانه گاهى قوس شب از دو طرف روز را پيوسته مى كاهد تا به كوتاهترين زمان خود مى رسد و گاهى قوس روز از دو طرف شب را احاطه كرده و از آن مى كاهد و اين جريان با حركات شمالى و جنوبى خورشيد انجام گرفته كه در هر يك از رفت و برگشت خورشيد دو فصل طى مى شود كه در مجموع رفت و برگشت شمالى و جنوبى آن چهار فصل بر حسب آنچه ظاهر محسوس است انجام مى پذيرد و اين فرمايش امام سجاد عليه السلام يولج كل واحد منهما فى صاحبه تا آنجا كه مى فرمايد: بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم و ينشئهم عليه مضمون همين آيه شريف است.
در حقيقت اندازه گيرى روز و شب و پرورش بندگان در اين چهار فصل انجام مى گيرد و فراز دعا به طرز جالبى جريان پرورش انسان ها را تصوير فرموده است.
فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب، و نهضات النصب، و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه، فيكون ذلك لهم جماما و قوه، و لينالوا به لذه و شهوه.
البته اين قسمت از دعا در خواص شب است، ولى فراز قبل مربوط به اختلاف زمان در شب و روز مى باشد.
امام عليه السلام در اين قسمت از دعا به چند چيز كه از مهمترين مسايل در زندگى بشر مى باشد اشاره مى فرمايد كه هر يك در جاى خود از اصولى ترين مسايل زندگى بشرى است.
1 – از جنب و جوش هاى خسته كننده و دشوارى هاى روز بيارامند؛
2 – گويى لباسى از آرامش به آنان پوشانيده كه آسايش پيدا كنند و نيروى از دست رفته را مجددا باز يابند و نيز در پناه آن، خوشى و لذت در كام آنان فرو ريزد.
در آيه شريفه نيز مى فرمايد: و هو الذى جعل لكم الليل لباسا و تشبيه شب به لباس به جهت تاريكى آن است كه خود نوعى پوشش داراى آرامش و لذت است.
و كلمه شهوت در اين فراز به معنى غرايز جنسى نيست، بلكه به معنى هرگونه ميل و رغبتى است كه طبع انسان را به آن راغب است.
الحمدلله الذى خلق الليل و النهار بقوته، و ميز بينهما بقدرته و جعل لكل واحد منهما حدا محدودا و أمدا ممدودا يولج كل واحد منهما فى صاحبه و يولج صاحبه فيه، بتقدير منه للعباد فيما بغذوهم به و ينشئهم عليه، فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب و نهضات النصب و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه فيكون ذلك لهم جماما و قوه و لينالوا به لذه و شهوه. حمد خدايى را كه شب و روز را به قدرت خود آفريد و هر يك را از ديگرى ممتاز ساخت و براى هر يك حد خاصى را معلوم ساخت و مدت معينى را تعيين فرمود و در فصول مختلف مدتى از روز را با شب جابجا مى كند؛ يعنى در زمستان از روز مى كاهد و به شب اضافه كند و در تابستان از شب كاسته و به روز مى افزايد و اين خود تقديرى الهى است كه در تغذيه مناسب و پرورش بندگان ضرورى است؛ پس خلقت شب تعب و رنج روز را آرامش مى دهد و هم چنان پوشش آرام بخشى است كه براحتى مى خوابند و موجب رفع خستگى و بازيافت قدرت از دست رفته است و بدان وسيله نيز به لذايذ و خواسته هاى خود مى رسند.
امام عليه السلام در اين دعا قدرت خداوند متعال و رابطه مستقيم او با جهان آفرينش را بيان كرده و جملگى موجودات را در پناه قدرت و عظمت خداوند مى داند.
گاهى از زبان بعضى دانشمندان اين توهم خام مطرح مى شود كه پيشرفت علم و كشف روابط موجودات و قوانين جارى در طبيعت كافى است و ديگر روى آوردن به مذهب مفيد نيست؛ زيرا همه چيز را مى دانيم و تنها در محيط مسجد و محراب و مراكز دينى است كه بايد خدا را خواند و خدا و دستورات او را بايد در چهارچوب مساجد و كليساها محصور نمود. امام عليه السلام اين توهم را مردود مى داند. اين گونه فكر كردن در واقع محدود و كوچك بودن فكر و ذهن آنان را نشان مى دهد نه واقعيت عالم را در يك كشف طبيعى آنچه را يك محقق به دست مى آورد آيه اى از آيات حضرت حق است. و چه بسيار رازهاى عظيم كه در كتاب آفرينش موجود است و بشر قرنى پس از قرنها سطرى از اوراق اين كتاب را در مى يابد.
دعاهايى كه از حضرات معصومين به ما رسيده است با روايات فرق مهمى دارد؛ زيرا در دعاى مخاطب فقط خداست و معصوم با تمام حقيقت در آن تجلى كرده، و حقايق و معارف بسيار زيادى را در آن به وديعه گذارده است.
دعاها در بردارنده رازهاى زيادى هستند و بر محققان است كه در كشف اين معارف بكوشند اما در روايات مطلب به گونه اى ديگر است؛ زيرا محدوده فهم مخاطب بكوشند كه شخص راوى است، حتما در جواب ملحوظ گرديده است حضرات معصومين با زبان دعا حقايق بسيارى را براى امت خود بازگو كرده اند كه با روش هاى علمى و فلسفى فرق بسيار دارد؛ مثلا در فلسفه و همينطور بسيارى از علوم رسمى و متداول در مراكز علمى، فعل و انفعال ها و علل و معول هاى بسيارى را مى بينيد كه هر يك بجاى خود داراى اثرى خاص است و تمامى فرايندهاى علمى را در ارتباط با همان فعل و انفعال ها مى بينيد. يك فيلسوف الهى نيز وسايط را بر حسب چهارچوب فلسفى خود مؤ ثر مى داند، ولى در مكتب دعا كل آن وسايط و فعل و انفعال ها و پيدايش طبايع موجود را در جاى خود صحيح دانسته، اما استقلال در تأثير را از آن ها مى گيرد و تأثير علت و مؤ ثريت تمام مؤ ثرها را مخلوق خدا مى داند و به صاحب اصلى كه خداست نسبت داده و حكومت مطلق بر عالم را از آن يگانه اى متعال كه هيچ گونه حدى و نقصى بر او حاكم نيست مى داند؛ يعنى به طور دقيق تصوير مى كند كه هستى را خدا آفريده و آثار هستى را قائم به خواست او مى داند.
البته در ميان علوم مختلف تنها عرفان نظرى است كه رابطه بين مخلوق و خالق را بدون واسطه ديده و هر چيزى را همانند جدول هايى كه داراى ارتباطى تنگاتنگ با اقيانوس عظيم است و همه از آن نشأت گرفته و عاقبت هم به طرف آن برمى گردد در رابطه مستقيم با مبداء مى داند و بر آن باور است كه هر موجودى داراى وجهى خاص بوده كه به واسطه آن وجه خاص با خداى متعال مرتبط است.
در نامه اى كه دكارت فرانسوى به يكى از دوستان خود به نام مرسن مى نويسد، از رمز بسيار جالبى پرده برداشته و مى گويد: حقايق رياضى كه شما آن را ازلى و ابدى مى خوانيد، جملگى را خداوند مقرر كرده است و آن ها مانند تمام مخلوقات ديگر تابع خداوند هستند و قول به اينكه اين حقايق تابع خدا نيست، مثل اين است كه خداوند بزرگ را همانند خدايان يونان تابع قضا و قدر سابق و سلسله امور ديگر بدانيم – خواهش مى كنيم بيم نداشته باشيد از اين كه همه جا بگوييد و منتشر كنيد كه خداوند همانند امپراطورى كه قوانين را در مملكت برقرار مى سازد و مملكت را با آن قوانين مديريت كند – تمام قوانين طبيعى و رياضى را نيز او در اين عالم برقرار كرده است و اگر به شما بگويند كه آيا خداوند مى تواند قوانين خود را همانند حكمرانان تغيير دهد؟
در جواب بگوييد آرى چنين است اگر اراده خداوند تغيير كند او نيز تغيير خواهد كرد، خواهند گفت كه ما اين حقايق و قوانين را نامتغير مى دانيم. جواب گوييد كه من هم معتقدم اراده خدا لايتغير است كه اين قوانين لايتغير است و اگر خدا بخواهد هر كارى مى تواند بكند و ما آنقدر دانسته ايم كه خداوند قادر است آنچه را ما مى فهميم انجام دهد و نمى توانيم بگوييم آنچه را ما نمى فهميم او نمى تواند انجام دهد؛ زيرا اين يك گستاخى و ادعاى بى دليل است كه ما دامنه تخيل خود را به اندازه وسعت قلمرو الهى بدانيم.
پس خداست كه فعال لما يريد است و تمامى آزمايشگاه ها و مراكز علمى عميق عالم گواه نظام توحيدى و بازگو كننده عظمت صنع و تصوير كننده ى حكمت و تدبير حضرت حق متعال است.
و لذا امام عليه السلام فرمود: و جعل لكل واحد منها حدا محدودا و أمدا معدودا. و براى هر يك از شب و روز حد و مدت معينى قرار داد. تنظيم حركات و گردش افلاك بر حسب شرايط زندگى آدمى است، بدان معنى كه اگر شب طولانى تر مى بود، خستگى آور مى شد، چنان كه اگر روز نيز طولانى تر مى شد انسان فوق توان خود تلاش مى كرد كه در اين صورت براى بقاء نوع مضر بود و لذا هر يك از شب و روز را محدود و آن ها را از همديگر متمايز كرد گذشته از آنكه در اين تنوع ها و پديده ها اسرارى است كه خود حكمت هاى مهمى در برداشته كه بايد فكر كرد و بهره برد.
و با اشاره به همين حكمت امام معصوم عليه السلام در فراز ديگرى فرمود:
يولج كل واحد منهما فى صاحبه، و يولج صاحبه فيه بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم به و ينشئهم عليه؛ در تمام طول سال شب و روزگاه كوتاه و گاهى ممتد مى شود و پيوسته در اين نوسان هر يك با حساب دقيقى به جاى ديگرى گمارده مى شود و در اين شب و روز بسيارى از امور بندگان تقدير و اندازه گيرى شده و پرورش بندگان نيز انجام مى پذيرد.
آنچه از جملات اخير امام در اين فراز از دعا بدست مى آيد آن است كه خلقت شب و روز و كوتاه شدن شب و ممتد گرديدن آن و يا بالعكس در موجود شدن و روزى گرفتن بندگان تأثير تمام دارد.
خداوند متعال در آيه 10 سوره فصلت مى فرمايد: و قدر أوقاتها فى أربعه ايام خداوند روزى مخلوقات را در چهار دوره – كه فصول اربعه است – تقدير فرمود. در اين فصول چهارگانه گاهى قوس شب از دو طرف روز را پيوسته مى كاهد تا به كوتاهترين زمان خود مى رسد و گاهى قوس روز از دو طرف شب را احاطه كرده و از آن مى كاهد و اين جريان با حركات شمالى و جنوبى خورشيد انجام گرفته كه در هر يك از رفت و برگشت خورشيد دو فصل طى مى شود كه در مجموع رفت و برگشت شمالى و جنوبى آن چهار فصل بر حسب آنچه ظاهر محسوس است انجام مى پذيرد و اين فرمايش امام سجاد عليه السلام يولج كل واحد منهما فى صاحبه تا آنجا كه مى فرمايد: بتقدير منه للعباد فيما يغذوهم و ينشئهم عليه مضمون همين آيه شريف است.
در حقيقت اندازه گيرى روز و شب و پرورش بندگان در اين چهار فصل انجام مى گيرد و فراز دعا به طرز جالبى جريان پرورش انسان ها را تصوير فرموده است.
فخلق لهم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب، و نهضات النصب، و جعله لباسا ليلبسوا من راحته و منامه، فيكون ذلك لهم جماما و قوه، و لينالوا به لذه و شهوه.
البته اين قسمت از دعا در خواص شب است، ولى فراز قبل مربوط به اختلاف زمان در شب و روز مى باشد.
امام عليه السلام در اين قسمت از دعا به چند چيز كه از مهمترين مسايل در زندگى بشر مى باشد اشاره مى فرمايد كه هر يك در جاى خود از اصولى ترين مسايل زندگى بشرى است.
1 – از جنب و جوش هاى خسته كننده و دشوارى هاى روز بيارامند؛
2 – گويى لباسى از آرامش به آنان پوشانيده كه آسايش پيدا كنند و نيروى از دست رفته را مجددا باز يابند و نيز در پناه آن، خوشى و لذت در كام آنان فرو ريزد.
در آيه شريفه نيز مى فرمايد: و هو الذى جعل لكم الليل لباسا و تشبيه شب به لباس به جهت تاريكى آن است كه خود نوعى پوشش داراى آرامش و لذت است.
و كلمه شهوت در اين فراز به معنى غرايز جنسى نيست، بلكه به معنى هرگونه ميل و رغبتى است كه طبع انسان را به آن راغب است.
و خلق لهم النهار مبصرا ليبتغوا فيه من فضله، و ليتسببوا الى رزقه، و يسرحوا فى أرضه طلبا لما فيه نيل العاجل من دنياهم، و درك الآجل فى أخريهم. و روز را براى ايشان روشن آفريد تا از (روشنايى) آن استفاده كنند در زمين گردش نموده و فضل و احسان خدا را طلب كنند و در تأمين دنيا و آخرت خود بكوشند.
خداوند متعال مى فرمايد: جعل لكم الليل و النهار لتسكنوا فيه و لتبتغوا من فضله
(خداوند) براى شما شب و روز را قرار داد تا در آن (شب) بياراميد و (در روز) از فضل الهى بهره بردارى نماييد.
در اين فراز از دعا نكات بسيار جالبى وجود دارد كه – به طور اجمال – به آنها اشاره مى كنيم:
1 – آنچه را انسان در روز كسب كند، جملگى فضلى است كه خداوند عنايت فرموده و هرگز نبايد آن را به خود نسبت داد؛ زيرا مثلا كشاورزى كه توهم مى كند او رنج برده و باغ را به ثمر رسانده بايد بداند كه هزاران هزار علل و اسباب با يكديگر درگيرند تا كمترين و ساده ترين موجودى كه مورد عنايت و توجه نيست، پيدا شود، چه رسد به پيدايش يك خوشه گندم و يا يك حبه از دانه هاى نباتى و يا ميوه جات كه اگر فضل و لطف الهى نبود كشاورز يك برگ را نيز نمى توانست با زحمت تمام عمر به دست آورد.
شايد بعضى توهم كنند كه مثلا آزمايشگاه ها قادر به تجزيه و تركيب هستند و چه بسا بتوانند الگو برداشته و بعضى از فرآورده ها را بطور مشابه بسازند، ولى اين توهم، اشتباهى بسيار روشن است؛ زيرا اولا: ايشان الگو را از خارج برداشته و ثانيا: از مواردى كه مخلوق الهى است استفاده كرده اند و نيز خواص عناصر كه در ساخت و سازها نقش دارد، فقط به اذن الهى پيدا شده و در دعاى سمات اشاره به همين فرازها آمده است و بحكمتك التى صنعت بها العجائب و خلقت بها الظلمه و جعلتها ليلا و جعلت الليل سكنا و خقلت بها النور و جعلته نهارا و جعلت النهار نشورا مبصرا؛
يعنى خدايا (درخواست مى كنم) به حكمت تو كه عجايب را آفريده و ظلمت را نيز كه سبب پيدايش شب شد و شب را موجب آرامش (آدميان) قرار دادى و به حكمت خود نور را نيز خلق فرموده و آن را آماده براى حركت و فعاليت انسان ها قرار دادى.
2 – اسلام به طور دقيق و هماهنگ با نظام تكوينى عالم، زندگى طبيعى انسان ها را مورد دقت قرار داده، ولى به او هشدار داده كه در ادامه زندگى طبيعى او گونه اى ديگر از حيات انسانى قرار دارد كه در امتداد حيات طبيعى او و غير متناهى است و آن حيات غير متناهى پيوندى ناگسستنى با حيات طبيعى او دارد.
اسلام نظام تعاون را در زندگى انسان از نظر دور نداشته و بشر را مكلف به هماهنگى با دستگاه طبيعى آفرينش كرده است، به طورى كه هرگز به كسانى كه دنيا را با معيارهايش ناديده گرفته و مى خواهند يكباره به سوى آخرت حركت كنند، نظر مثبت ندارد و رهبانيت و كناره گيرى از مردم در زندگى اجتماعى را حرام مى داند.
چنان كه حرص زدن و فرو رفتن در دنيا و فراموش كردن آيين آخرت را نيز جايز نمى داند و حريصان و بى دينان را بندگان طاغوت و شر الدواب (بدترين جنبندگان) مى خواند.
پس از ديدگاه اسلام دنيا و آخرت هر دو مورد لحاظ بوده و بايد مورد توجه قرار گيرند و اگر دين ما را به اعتدال و صراط مستقيم دعوت نموده معناى آن همين است و روش انبيا عليهم السلام در زندگى چنين بوده است.
بكل ذلك يصلح شأنهم، و يبلو أخبارهم، و ينظر كيف هم فى أوقات طاعته؛ و منازل فروضه و مواقع أحكامه ليجزى الذين أساوا بما عملوا و يجزى الذين أحسنوا بالحسنى خداوند متعال با اين تدابير (خلق شب و روز و فصول چهارگانه و كوتاه و بلند شدن روزها و شب ها و آسايش شب و فعاليت روز) زندگى مردم را سامان مى دهد و رفتار و كردار آنان را مى آزمايد كه اينان در اوقاتى كه طاعت الهى واجب است و مواردى كه مى بايست به تكاليف عمل كنند و امتثال امر نمايند و در مورد احكام الهى كه بايد اهميت به آنها دهند، چگونه عمل مى نمايند، بنابراين تمامى اين اعمال زير نظر دقيق خداوند است تا نيكوكاران را به پاداش و بدكاران را به كيفر رساند.
نكته اساسى و قابل توجه اين است كه زيبايى هاى جهان، كشش و جذابيت فراوانى دارد و در عين حال عمل به تكاليف و وظايف بندگى نيز در موارد فراوانى در مقابل اين جذابيت چشم گير قرار گرفته و انسان را دعوت به خود نباختن مى كند و نفس اماره و شيطان نيز با وسوسه هاى فراوان زمينه روى گردانى از تكاليف را فراهم مى كنند، لذا در اين ميدان وسيع عقل و نفس پيوسته به مبارزه با يكديگر مى پردازند و پيروز اين ميدان مى بايست مستمرا اعتدال را حفظ كند. پيروزى بر اين دو حريف؛ يعنى (شيطان و نفس اماره) كه در صدد لغزاندن انسان هستند مقاومت پيوسته اى را مى طلبد و رشد و تكامل انسان نيز در گروهمان مقاومت است و اگر انسان در اين ميدان رقابت موفق شود به عالى ترين مقامات واصل مى گردد و از قضا يكى از اسرار خلقت شيطان و نفس اماره همين پيدايش رقابت و پيگيرى مقاومت انسان است. از اين رو اين كشمكش قهرمانى مى سازد كه جايگاه او مرتبه اى بلند خواهد بود تا مقاماتى را طى كند كه مورد حسرت فرشتگان قرار گيرد.
و راستى انسان در اين مسابقه چه قدر بايد مراقب باشد كه نلغزد و نبازد و شكست نخورد كه شكست خوردن او مساوى با هدر دادن تمام وجود خود باختن همه هستى خويش است، چون ارزش هر فرد در حد باورها و اعتقادات اوست.
به قول مولوى:
اى برادر تو همه انديشه اى
ما بقى خود استخوان و ريشه اى
نكته ديگرى كه از اين فراز بلند دعا استفاده مى شود آن است كه دنيا مركز آزمايش و امتحان است و هر كس مى تواند در اين مدت محدود آخرت خود را ساخته و در جاودانگى هستى، موطن و مرتبه خود را مشخص مى كند و انسان در دنيا همانگونه كه دلخواه اوست عمل مى كند و در انتخاب آزاد است، ولى بايد بداند كه هر يك از اعمال او همانند مصالح ساختمان كه پى و بناء آن را مى سازد، روش هاى آينده جاودان ما را نيز مى سازد، لذا به طور دقيق مى توان گفت: هر كس در آخرين دم كه از اين جهان رخت بر مى بندد وجود او ادغام شده مجموعه اعمال اوست و تراكم اعمال و رفتار او يا مناسب با حشر ملائكه و فرشتگان است يا آنكه آتشگيره اى براى جهنم خواهد بود و به طور طبيعى هر فردى در جايگاه مناسب خود قرار خواهد گرفت بدون آن كه مورد كمترين ستمى قرار گيرد.
ليجزى الذين أساؤ بما عملوا و يجزى الذين أحسنوا بالحسنى تا آنكه كيفر دهد كسانى را كه (اعمال) بد كرده اند به سبب اعمالشان و پاداش دهد نيكوكاران را به سبب نيكويى شان.
اللهم فلك الحمد على ما فلقت لنا من الاصباح، و متعتنا به من ضوء النهار، و بصرتنا من مطالب الأقوات، و وقيتنا فيه من طوارق الآفات. بار پروردگارا سپاس فقط تو را است كه با شكافتن و شكستن ظلمات، صبح را به ما مرحمت فرمودى و ما را از نعمت روشنايى روز بهره مند ساختى، و به ما آگاهى دادى كه چگونه و از كجا به رزق و روزى دست يابيم و در تهيه ى حوايج زندگى ما را از آفات و حوادث و بلاها حفظ كردى.
خداوند متعال آن چنان توانا است كه بر حسب حكمت دقيق شب و روز را آفريد و هر يك را از ديگرى ممتاز ساخت و پيوسته آن دو را با تغيير بسيار جالبى – در فصول مختلف – گاه از آن ها مى كاست و گاهى مى افزود.
و شب را براى آرامش و روز را براى فعاليت قرار داد؛ پس جميع ستايش ها تو را است اى خداوند بزرگ كه تمام كارهاى تو بر ميزان حكمت است.
و نيز حمد تو را سزاست كه صبح را آفريدى و از ضوء روز بهره مندمان ساختى.
در زبان عرب بين ضوء و نور تفاوت وجود دارد و از ضوء به روشنايى حاصل از منبع نور گفته مى شود حال آن كه نور مربوط به روشنايى چيزى است كه آن را از ديگرى گرفته است؛ همانند خورشيد و ماه و لذا در دعاى سمات آمده است و خلقت بها الشمس و جعلت الشمس ضياء و خلقت بها القمر و جعلت القمر نورا.
بعنى خداوندا به حكمت خود خورشيد را خلق كردى و آن را ضياء قرار دادى، و به حكمت خود ماه را آفريدى و آن را نور قرار دادى؛ پس نور را به قمر و ضياء را به خورشيد نسبت داده است.
در اين فراز از دعا امام عليه السلام به دو نكته مهم اشاره فرموده است: 1. خداى تعالى آگاهى مى دهد كه انسان ها قوت و رزق خود را چگونه و از كجا تهيه كنند. شايد در ايتدا اين مسأله ساده جلوه كند كه انسان ها با كشت و زرع، قوت لازم را از زمين تحصيل مى كنند، ولى بايد دانست كه تكرار يك واقعيت هر چند مهم باشد، موجب مى شود كه ما آن را ساده توهم كنيم، ولى اگر به حوبى دقت كنيم، مى دانيم كه اولا: خداوند متعال آنچه را نياز واقعى انسان است در مهد زمين قرار داده و به انسان ها كيفيت به دست آوردن آنها را آموخته ثانيا: بين نيازهاى انسان با استعدادى كه در مزارع، معادن در پرورش نباتات، گياهان و دانه ها و ميوه ها است تطابق بسيار جالبى وجود دارد. در زمين محصولات طبيعى از حد و حصر بيرون بوده و جملگى به وسيله تجربيات انسانها است كه به تعليم الهى تحصيل مى گردد. ثالثا: كيفيت تركيب و تهيه غذاهاى متنوع از ابتكاراتى است – كه جملگى را – در دستگاه آفرينش تعليم يافته ايم. خداوند متعال فكر و تدبير مناسب به ما عنايت كرد و طبيعت عالم را مطابق با الگوى حاجات ما به طور بسيار دقيق تنظيم فرمود.
2 – خداوند ما را از حوادث و بلاهاى گوناگون و اصطكاك ها كه طبيعى نظام خاكى عالم است حفظ فرمود، چنان كه در آيات كريمه قرآن به اين مضمون نيز اشاره فرموده و در سوره لقمان مى فرمايد:
و جعلنا فيها رواسى أن تميدبكم در زمين كوه هايى را قرار داديم كه مبادا زمين به اضطراب در آيد و امن و امان شما را به خطر افكند و نيز در سوره نباء فرمود: والجبال أوتادا يعنى كوه ها را در زمين همانند ميخ هاى بسيار بزرگ و قوى كوبيديم تا آن كه زمين را آرام نگه دارد.
از آيات فوق معلوم مى شود كه بين قرار دادن كوه ها و (ايمنى از حركت زمين و زلزله ها) رابطه خاصى است؛ چون گاه در اثر بخارات و گازهاى تحت الارضى كه از گسل ها خارج مى شود زمين به شدت مى لرزد.
و گاه در اثر باران هاى بسيار و پياپى كه مى آيد و در زمين فرو مى رود در عمقى خاص به پوسته اى فشرده و محكم مى رسد كه آب از آن عبور نمى كند و با تراكم آب و جريان آن، قسمتى از خاك ها به طرف سرآشيبى قرار گرفته و سطح عمده اى از پوسته ظاهرى زمين به حركت در مى آيد كه در اين صورت وجود كوه ها از اين گونه حركات نيز جلوگيرى كرده و گاهى آب ها را در دل خود جاى داده و به صورت چشمه هاى خروشان ظاهر مى گردد.
و نيز گازهاى واقع در اطراف كره زمين سنگ هاى فضايى را كه داراى حركتى بسيار سريع هستند، محترق كرده و از فرود آمدن آن كه بس خطرناك و سهمگين است جلوگيرى مى كنند.
و نيز چه بسيار ويروس ها و موجودات بسيار كوچك خارج از ديد هستند كه اگر از سرعت رشد آنها جلوگيرى نشود، نسل انسانى را تهديد مى كنند. البته اين ويروس ها به وسيله ويروس هاى ديگرى كه براى زندگى انسان ها نافع هستند كنترل گشته و از نفوذ آنها جلوگيرى مى شود.
و يا بنى الجان كه موجوداتى قوى و خارج از ديد هستند و در اين جهان نيز زندگى خاص خود را دارند، هرگز اجازه نخواهند داشت كه از حد خود تجاوز كرده و براى انسان ها ايجاد مزاحمت كنند. حضرت امام سجاد عليه السلام در اين فراز از دعا خداى متعال را سپاس كرد كه از جملگى اين سلسله از تهاجمات و آنچه را كه كسى نمى داند و آن بزرگوار مى داند، ما را در اين جهان محفوظ داشته است و راستى براى انهدام نسل انسانها كافى بود كه ويروس هاى مضر را بدون هيچ مانعى بر ما مسلط مى كرد، مثلا در درياها آبزى هاى بسيار ريز هستند و هر يك در هر 24 ساعت، 25 لبتر آب دريا را تصفيه مى كنند كه اگر آن ها نبودند و يا يك سلسله فعل و انفعال هاى شيميايى ديگرى نبود، فقط فضولات حيوانات عظيم الجثه دريايى و يا لاشه مرده آنان درياها را عفونى مى كرد و در كمترين مدت به حيات بشرى خاتمه مى داد.
أصبحنا و أصبحت الأشياء كلها بجملتها لك، سمائها و أرضها، و ما بثثت فى كل واحد منهما، ساكنه و متحركه، و مقيمه و شاخصه، و ما علا فى الهواء، و ما كن تحت الثرى. هستى ما و جملگى كائنات از توست؛ چه آسمان و زمين و آن چه را در آسمان ها آفريدى و آنچه را در زمين خلق كردى، آن چه كه ساكن و پابرجاست و آنچه را كه ناآرام و پيوسته در دگرگونى است و آنچه را كه در گوشه اى مقيم و يا از نقطه اى به نقطه اى ديگر قرار گيرد و آنچه در بلنداى هوا و فضا جا دارد و يا در خاك و گل اين عالم مدفون است.
مالكيت خداوند متعال نسبت به اشيا و انسان ها از سنخ مالكيت معمول در بين ما مردم نيست؛ زيرا مالكيت ما امرى است اعتبارى كه عقلا براى آسان زندگى كردن در بين خود اعتبار كرده اند؛ به طورى كه با سلب مالكيت از فردى، نسبت به چيز معينى، در خارج چيزى كم و كاست نخواهد شد و آن خود فقط امرى وهمى و تعلقى را از دست داده است. ولى ملكيت خداوندى واقعيتى قراردادى نيست، بلكه به گونه اى است كه اگر بخواهيم به زبان فلسفه آن را بيان كنيم بايد بگوييم: ملكيت او به اضافه اشراقى خواهد بود كه فرق بين آن دو، فرق بين اضافه مقولى و اضافه اشراقى است. توضيح آن كه اضافه مقولى واقع بين دو طرف است؛ همانند مالكيت بين مالك و مملوك، ولى اضافه اشراقى يك طرف بيشتر ندارد، همانند آن كه مملوك خود را ايجاد و انشا مى كند؛ يعنى بين ايجاد كننده و ايجاد شده رابطه اى است كه يكى معلول و ديگرى علت مى باشد و ايجاد شده حالت وابستگى محض به علت داشته و هيچ استقلالى از خود ندارد؛ يعنى وجود او از خداست؛ پس تمامى مخلوقات هستى خود را از مبداء خود گرفته اند و اگر به جميع آيات قرآن كريم و مضامين ادعيه دقت كنيم، خواهيم ديد كه آن صحف مكرمه جملگى دليل بر اين حقيقت است كه پديده ها ربط محض به خدا هستند و تمامى معارف بلندى كه علماى برجسته ما در جهان بينى خود دارند، از همين مبادى وحيانى بدست آمده است كه گستره هستى و هر چه هست عبارت از كلمات حق و ظهور اسماء و صفات حضرت اوست. قرآن كريم مى فرمايد: ذلك بأن الله هو الحق و أن ما يدعون من دونه الباطل.
و يعلمون أن الله هو الحق المبين و يحق الحق بكلماته.
الحق من ربك فلاتكن من الممترين
هو الذى جعل الشمس ضياء و القمر نورا و هو الذى يسير كم فى البر و البحر
ان ربكم الله الذى خلق السموات و الأرض
و هو الذى مد الأرض و جعل فيها رواسى و أنهارا و من كل الثمرات جعل فيها زوجين
هل أتى على الانسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا.
الله يتوفى الأنفس حين موتها و الله لا اله الا هو الحى القيوم
يعنى هم مبداء و هم منتهى اوست. از او نشأت گرفته ايم، ما و همه پديده هاى عالم به طرف او برمى گرديم و قائم به او هستيم هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن
و در دعاها نيز در اين زمينه به قرآن كريم اقتدا فرموده اند و گنجينه هاى معارف بسيار عظيمى را براى نهادهاى فكرى انسانى به وديعه گذارده اند.
در دعاى صباح مى گويد: و اتقن صنع الفلك الدوار فى مقادير تبرجه و نيز گويد:
من ذايعلم من أنت فلايها بك الفت بقدرتك الفرق و فلقت بلطفك الفلق و انرت بكرمك دياجى الفسق و انهرت المياه من الصم الصياخيد عذبا و اجاجا و انزلت من المعصرات ماء ثجاجا.
در دعاى كميل مى فرمايد: اللهم انى أسئلك برحمتك التى وسعت كل شى.
در دعاى شب عرفه مى فرمايد: باسمك الذى رفعت به السموات بلا عمد و سطحت به الأرض على وجه ماء جمد و نيز فرموده: باسمك السبوح القدوس، البرهان الذى هو نور على كل نور و نور من نور، يضيئى منه كل نور و نيز فرموده: اللهم رب الرياح و ماذرت و السماء، و ما ظلت و الارض و ما أقلت و الشياطين و ما أضلت و البحار و ماجرت.
همه چيز در ملكيت خداست و اگر آنى نخواهد همه نيست و نابود مى شوند. و اما مسأله آسمانها بسيار جالب توجه است آنچه را ما در روزها به صورت سقف موجود نيلگون رنگ ديده ايم واقعيتى جز مجموعه اى از هوا و گازهاى مختلف ديگر در قسمت بالاتر ندارد كه با تابش نور، به رنگ آبى مى نمايد؛ همانند آب درياها و استخرهاى بزرگ كه اگر به صورت شفاف و صاف باشد در اثر تابش نور هم چنان مى نمايد كه رنگ آن آبى است، در صورتى كه آب هيچ گونه رنگى ندارد، بلكه بازتاب نورى بيش نيست.
پس آنچه را به طور نيلگون يافته ايم طبقه اول آسمان نخواهد بود تا كه طبقات بعدى فوق آن قرار گرفته باشد.
از آيات قرآن نسبت به مسأله آسمانها چنين استفاده مى شود كه آسمانى كه ستاره دارد، آسمان دنياست و در قرآن كريم آمده است: و لقد زينا السماء الدنيا بزينه الكواكب و آسمان هاى ديگر چنين نيست و البته آن آسمانها به طور طبقات منطبق بر آسمان دنيا نيز نيست.
و غير از آسمان دنيا، آسمان هاى ديگرى نيز هست كه نمى توان آن ها را طبقات فوق قرار داد و يا آن ها را از قبيل اجرام علوى دانست؛ زيرا اوصافى براى آن آسمانها در آيات و احاديث نقل مى شود كه امكان ندارد جرم هايى مى باشند كه بين آن ها نسبت فوقيت و تحتانيت برقرار باشد، بلكه آن ها از يك سنخ وجود ديگر غير از عالم ماده هستند.
علامه طباطبايى رحمه الله در ذيل آيه شريفه ترجمه: پس آن ها را هفت آسمان قرار داد در دو دوره و امر (دستور) هر آسمان را به آن الهام كرد و ما آسمان دنيا را به زينت ستارگان آراستيم فقضاهن سبع سماوات فى يومين و أوحى فى كل سماء أمرها و زينا السماء الدنيا بمصبابيح
مى فرمايد:
مراد از آسمان هاى هفت گانه اجرام علوى نيست؛ زيرا آسمان هاى ديگر اقامتگاه ملائكه الله است و ايشان از جايگاه خويش نزول كرده و امر الهى را فرود مى آورند و در هر يك از آسمان ها سنخى از ملائكه ساكن هستند و آنان از نورى آفريده شده اند، غير از نور قابل رؤ يت، و غذاى آن ها فقط تسبيح است و يا در آيات و روايات آمده كه در آن آسمانها درهايى است كه بر روى كفار بسته است و يا از آن آسمانها رزق و روزى و بركات نازل مى شود. اين قراين جملگى به ما مى گويد كه آن آسمان ها عوالم خاصى است كه ملكوت هستى بوده و از آن ها تعبير به السموات العلى شده است؛ بعنى عوالم ملكوتى و محل نزول قرآن و آنچه را هيأت كنونى و فضاشناسان و فيزيك دانان شناخته اند؛ يعنى آسمانى كه ستارگان و كرات در آن واقع هستند و حاكم بر نظام آنان احكام نظام هاى مادى است و غير از سلسله سماواتى است كه مركز ملائكه و يا نزول بركات و رحمت است و صفات اين سماوات غير از خصايص نظام كهكشان ها و منظومه شمسى است.
در نهج البلاغه آمده است كه اگر آسمانها در مقابل امر خداوند كه فرمود: ائتيا طوعا اوكرها جواب مثبت نمى دادند لما جعلهن موضعا لعرشه و لا مسكنا لملائكته و لا مصعدا للكلم الطيب و العمل الصالح من خلقه.
امام سجاد عليه السلام در ادامه مى فرمايد: و ما بثثت ص كل واحد مشاء ساكنه و متحركه و مقيمه و شاخصه.
از دعا استفاده مى شود كه در آسمان ها ملائكه اى هستند كه مقيم و ثابت مى باشند؛ نه ساكن و يايد دانست كه بين ساكن و ثابت تفاوت وجود دارد، ساكن مى تواند به حركت درآيد ولكن ثابت اينگونه نيست؛ پس ثابت و مقيم، فوق عالم حركت هستند.
و در روايات و ادعيه نيز به همين مسايل اشاره شده است كه مضمون روايات چنين است فمنهم من هو ساجد أبدا لا يقوم من سجوده ليركع و منهم من هو راكع ابدا لم ينتصب قط و منهم الصافون بالصلوه بين يدى خالقهم لا يتزايلون.
ترجمه: پس بعضى از آنان هميشه ساجد هستند و سجده را براى ركوع ترك نكنند و بعضى راكع اند هرگز از ركوع به قيام روى نياورند و بعضى در نماز در محضر خالق خود ايستاده و از اين حال منصرف نشوند.
چنان كه در نهج البلاغه خطبه اول نيز آمده است ثم فتق ما بين السموات العلى فملاهن أطوارا من الملائكه منهم سجود لا يركعون و ركوع ينتصبون و الصافون لا يتزايلون.
ترجمه: سپس در بين آسمان هاى بالا امتيازى فراهم آورد و در هر يك عده ى بسيارى از ملائكه هستند كه بعضى در سجده بوده و ركوع نكنند و برخى در ركوعند برنخيزند و يا قائم هستند هرگز منصرف نشوند.
و نيز ملائكه اى هستند كه در اين فراز از دعا از ايشان به شاخص تعبير شده؛ يعنى از آسمان نازل شوند و كارهاى مختلفى دارند، بعضى موكل بالا بردن ارواح هستند و بعضى اعمال را مى نويسند و سپس بالا مى برند و بعضى در هنگام نماز بر مؤ منان نازل و واقف بر آن ها هستند و اعمال صالح آن ها را تحت نظر دارند و يا ارزاق و روزى مردم را نازل كنند و نمونه هايى در قرآن كريم آمده: الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه ألاتخافوا و لا تحزنوا يا در بعضى جنگ ها ملائكه بر مسلمين نازل مى شوند و به ايشان كمك مى كردند كه در آيه شريفه قرآن مى فرمايد: پنج هزار ملائكه بر آنان نازل گرديد.
يممدكم ربكم بخمسه آلاف من الملائكه مسومين
و يا فرموده: تعرج الملائكه و الروح اليه فى يوم كان مقداره خمسين الف سنه
نكته دقيقى كه بايد به آن توجه نمود آن است كه هرگز نبايد ملائكه را هم چنان يك فرد انسان تصوير كرد و آنگاه اشكال نمود كه چگونه ممكن است آن ها سجود الى الابد داشته باشند و يا تسبيح دائم گويند و يا در حال قيام پيوسته و ابدى هرگز خسته نشوند؛ زيرا ملائكه موجوداتى هستند كه در تصور غالب افراد نمى گنجند و قدرت فهم واقعى آن ها را هر كس ندارد؛ زيرا آنان در منظر چشم و دسترس لمس و ساير حواس ظاهرى قرار نمى گيرند.
حال سؤ ال اين است كه اگر موجودى در دسترس حواس ما نبود آيا مى توانيم آن را انكار نماييم؟ بايد گفت: ندانستن و نفهميدن، هرگز مجوز انكار نيست و منكران جز ظاهر بينان نادان نيستند، چنان كه در داستان هاى اساطير و يا آثارى از قدما همانند كاشيكارى ها ديده شده كه انسانهايى را بسيار زيبا ترسيم مى كنند و با قرار دادن دو بال در دو طرف ايشان به خيال خود فرشته اى را تصوير كرده كه در حقيقت ترسيمى جز ذهنيت هاى شخصى خودشان نيست؛ زيرا فرشته موجود خاصى است كه شكل و شمايل آن قابل تصوير نيست.
و به طور اجمال فقط مى توان گفت: ملائكه قوا و مجريان نظام خارجى عالم هستند كه از نزول وحى بر ارواح طيبه انبيا گرفته تا روييدن گياهان از زمين و باريدن باران تا امداد جهادگران و خلاصه در خرد و كلان اين جهان دخالت تمام دارند.
در تتمه اين فراز سريان نفوذ قدرت و علم و حكمت الهى را به طور جارى و سارى در سراسر هستى حاكم دانسته كه مى فرمايد: و ما علا فى الهواء و ما تحت الثرى.
خدايا آنچه در فضا شناور و يا در خاك و گل اين عالم مدفون است، جملگى از آن توست و اين كنايه از سيطره بر هستى است كه اگر پر كاهى در جهان حركت كند و يا در دل خاك هر گونه فعل و انفعالى صورت پذيرد، چه در معادن و در كشتزارها و يا در فضا، هرگونه اتفاقى بيفتد، جملگى در سيطره ى قدرت مطلقه توست و به خواست اله واقعى عالم است كه هر طور بخواهد خلاصه شد. خلاصه آن كه قانون مندى در نظام موجودات ثابت و نيز هر حركت و سكون در نظام هستى چه در ظاهر اشيا و يا در نهاد آنان جملگى در تحت ضابطه حكيمانه و دقيقى است كه نشأت يافته از تدبير و حكمت حضرت ربوبى جل جلاله مى باشد كه اين معنى همان سريان حكمت و عظمت اوست و قبلا به اين مسأله نيز اشاره شد كه قانون مندى هستى عبارت از رابطه هاى گوناگون موجودات است كه خداوند متعال با نظمى بسيار دقيق جهان را بر آن حسب تنظيم و تدبير فرموده و مديريت تكوينى را در دست قدرت دارد و هيچ چيز از آن قانون مندى و حاكميت نظم الهى خارج نيست.
أصبحنا فى قبضتك، يحوينا ملكك و سلطانك، و تضمنا مشيتك و نتصرف عن أمرك، و نتقلب فى تدبيرك، ليس لنا من الأمر الا ما قضيت، و لا من الخير الا ما أعطيت. خدايا خويش را در قبضه اقتدار و سلطه تو يافته ايم و مشيت تو همواره بر ما مسلط است، هر جنبش و جوششى كه از ما نشأت يافته، از امر توست و هر گونه حركت و سكونى به حكم تو و هر خير و نعمتى از توست.
اين فقره از دعاى شريف اشاره به آن است كه حكمت حضرت الهى انسان را به مقصدى كه قضاى كلى او ترسيم فرموده هدايت كند، به طرف غايت و مقصدى كه بر وفق قضاى كلى و نظام پيوسته هستى است.
پس از آن كه در فقرات قبل از جملگى نظام عالم شرح حالى آورد، از آسمان و زمين و جميع اشيا، آنچه در فضا و يا در دل زمين است و نيز به عالم ملائكه الله و ملكوتيان توجه فرمود، در اين فقره انسان را در تسخير قضاى الهى، تصرفات و تدبيرهاى او مى داند تا مبادا ساده انگارى شود و كسى را گمان بردارد كه قانون جارى در طبيعت مسخر قدرت الهى هست، ولى انسان خود قائم به خود است و با معرفت و علم و آگاهى به تدبير خود مى پردازد و همه حالات و حاجات ساخته و پرداخته خود اوست.
البته كه چنين نيست، بلكه ما موجودى هستيم كه در تحت قدرت و تدبير حضرت حق قرار گرفته و اقتدار حضرت ربوبى ما را احاطه فرموده است.
هيچ حركت و سكونى و هيچ گونه تصرف در امورى متصور نيست، مگر آنكه از او نشأت گرفته و به وسيله تدبير او انجام مى گيرد و هر كارى كه از ما صادر شود از قوانين كلى حاكم بر عالم خارج نيست؛ زيرا مى دانيم كه خداوند متعال براى تمامى موجوداتى كه در نظام عالم ظهور يافته اند، نظمى قرار داده و فرموده است كه جملگى با هم هماهنگ مى باشند، بنابراين اگر گاهى اوقات تصادم و ناسازگارى به چشم مى خورد، نسبى است كه در حوزه خاصى صورت گرفته و گرنه در نظام كل با همديگر سازگارى كامل دارند. اگر با پيدايش علل و اسباب معين، قالب خاصى در هم شكست و بنيادى را برانداخت اين خود پى ريزى مستحكم بنا و قالب ديگرى است.
اگر حرارت و آب با همديگر سازگار نيست، بالاخره آب تبديل به بخار و بخار مبدل به ابر و ابر مجددا مى بارد و آب جمع شده به طرف اقيانوس ها جارى مى شود و آب موجود در اقيانوس ها را به نسبت حكيمانه اى بر كوه ها و دشت ها با قدرت و نظام حيرت آورى تقسيم مى كند و يا اگر برودت پاييز و باد خزان، برگ ها را از درختان فرو مى ريزد و شاخه ها را به طور عريان نمايان مى كند، درختان را آماده براى پوشش نوين فروردين و ارديبهشت قرار مى دهد، اين ها نمونه هايى است كه ما تقريبا فلسفه مختصر و نسبى از آن را مى دانيم، ولى آنچه از اصطكاك ها و برخوردهاى به ظاهر ناسازگار را مى بينيم و توان توجيه آن را نداريم در همه آن ها اسرارى نهفته است كه فعلا از ما پوشيده مى باشد، اما تأثير و ساخت و ساز آثار حكيمانه گذشته را پيوسته با رابطه اى تنگاتنگ در نظام فعلى مى بينيم؛ بدان معنى كه فعل و انفعال هاى گذشته آينده را مى سازد. انسان ها نيز از اين قانون منظم هستى خارج نيستند و جملگى انسان ها مى كوشند تا تأمين زندگى خود را بنمايند و تا حد قدرت در نگهدارى فرزندان خود را اداره مى كند و فرزندان خود را تأمين و حفظ مى نمايد، در صورتى كه نقش عظيم الهى نسبت به ابقاء نوع انسانى حتمى است، ولى مصلحت چنان است كه علل و موجبات آن را به دست خود انسان و با اختيار خود او فراهم آورد، پس در جميع حركات و سكنات، در تدبير خالق خود هستيم و جميع امور اختيارى ما نقشه اى را پياده مى كند كه نظام حكيمانه الهى ايجاب فرموده (البته بايد دانست كه اين قضاء الهى هيچ گونه منافاتى با مسأله اختيار انسان ندارد؛ زيرا قضاء الهى بر اختيار انسانى نيز تعلق گرفته و او را مختار آفريده)، آنچه امام معصوم در اين فراز فرموده آن است كه خدا انسان را با تمام اختيار او در خط نظام احسن قرار داده است.
بنابراين اين مبحث ربطى به مسأله جبر و اختيار ندارد و دقيق ترين مباحث جهان بينى اسلامى است كه علم و فضل بسيارى را مى طلبد و بحث از آن مجال واسع و فوق العاده اى را لازم دارد.
أصبحنا فى قبضتك، يحوينا ملكك و سلطانك، و تضمنا مشيتك و نتصرف عن أمرك، و نتقلب فى تدبيرك، ليس لنا من الأمر الا ما قضيت، و لا من الخير الا ما أعطيت. خدايا خويش را در قبضه اقتدار و سلطه تو يافته ايم و مشيت تو همواره بر ما مسلط است، هر جنبش و جوششى كه از ما نشأت يافته، از امر توست و هر گونه حركت و سكونى به حكم تو و هر خير و نعمتى از توست.
اين فقره از دعاى شريف اشاره به آن است كه حكمت حضرت الهى انسان را به مقصدى كه قضاى كلى او ترسيم فرموده هدايت كند، به طرف غايت و مقصدى كه بر وفق قضاى كلى و نظام پيوسته هستى است.
پس از آن كه در فقرات قبل از جملگى نظام عالم شرح حالى آورد، از آسمان و زمين و جميع اشيا، آنچه در فضا و يا در دل زمين است و نيز به عالم ملائكه الله و ملكوتيان توجه فرمود، در اين فقره انسان را در تسخير قضاى الهى، تصرفات و تدبيرهاى او مى داند تا مبادا ساده انگارى شود و كسى را گمان بردارد كه قانون جارى در طبيعت مسخر قدرت الهى هست، ولى انسان خود قائم به خود است و با معرفت و علم و آگاهى به تدبير خود مى پردازد و همه حالات و حاجات ساخته و پرداخته خود اوست.
البته كه چنين نيست، بلكه ما موجودى هستيم كه در تحت قدرت و تدبير حضرت حق قرار گرفته و اقتدار حضرت ربوبى ما را احاطه فرموده است.
هيچ حركت و سكونى و هيچ گونه تصرف در امورى متصور نيست، مگر آنكه از او نشأت گرفته و به وسيله تدبير او انجام مى گيرد و هر كارى كه از ما صادر شود از قوانين كلى حاكم بر عالم خارج نيست؛ زيرا مى دانيم كه خداوند متعال براى تمامى موجوداتى كه در نظام عالم ظهور يافته اند، نظمى قرار داده و فرموده است كه جملگى با هم هماهنگ مى باشند، بنابراين اگر گاهى اوقات تصادم و ناسازگارى به چشم مى خورد، نسبى است كه در حوزه خاصى صورت گرفته و گرنه در نظام كل با همديگر سازگارى كامل دارند. اگر با پيدايش علل و اسباب معين، قالب خاصى در هم شكست و بنيادى را برانداخت اين خود پى ريزى مستحكم بنا و قالب ديگرى است.
اگر حرارت و آب با همديگر سازگار نيست، بالاخره آب تبديل به بخار و بخار مبدل به ابر و ابر مجددا مى بارد و آب جمع شده به طرف اقيانوس ها جارى مى شود و آب موجود در اقيانوس ها را به نسبت حكيمانه اى بر كوه ها و دشت ها با قدرت و نظام حيرت آورى تقسيم مى كند و يا اگر برودت پاييز و باد خزان، برگ ها را از درختان فرو مى ريزد و شاخه ها را به طور عريان نمايان مى كند، درختان را آماده براى پوشش نوين فروردين و ارديبهشت قرار مى دهد، اين ها نمونه هايى است كه ما تقريبا فلسفه مختصر و نسبى از آن را مى دانيم، ولى آنچه از اصطكاك ها و برخوردهاى به ظاهر ناسازگار را مى بينيم و توان توجيه آن را نداريم در همه آن ها اسرارى نهفته است كه فعلا از ما پوشيده مى باشد، اما تأثير و ساخت و ساز آثار حكيمانه گذشته را پيوسته با رابطه اى تنگاتنگ در نظام فعلى مى بينيم؛ بدان معنى كه فعل و انفعال هاى گذشته آينده را مى سازد. انسان ها نيز از اين قانون منظم هستى خارج نيستند و جملگى انسان ها مى كوشند تا تأمين زندگى خود را بنمايند و تا حد قدرت در نگهدارى فرزندان خود را اداره مى كند و فرزندان خود را تأمين و حفظ مى نمايد، در صورتى كه نقش عظيم الهى نسبت به ابقاء نوع انسانى حتمى است، ولى مصلحت چنان است كه علل و موجبات آن را به دست خود انسان و با اختيار خود او فراهم آورد، پس در جميع حركات و سكنات، در تدبير خالق خود هستيم و جميع امور اختيارى ما نقشه اى را پياده مى كند كه نظام حكيمانه الهى ايجاب فرموده (البته بايد دانست كه اين قضاء الهى هيچ گونه منافاتى با مسأله اختيار انسان ندارد؛ زيرا قضاء الهى بر اختيار انسانى نيز تعلق گرفته و او را مختار آفريده)، آنچه امام معصوم در اين فراز فرموده آن است كه خدا انسان را با تمام اختيار او در خط نظام احسن قرار داده است.
بنابراين اين مبحث ربطى به مسأله جبر و اختيار ندارد و دقيق ترين مباحث جهان بينى اسلامى است كه علم و فضل بسيارى را مى طلبد و بحث از آن مجال واسع و فوق العاده اى را لازم دارد.
و هذا يوم حادث جديد، و هو علينا شاهد عتيد، ان أحسنا و دعنا بحمد، و ان أسانا فارقنا بذم. خدايا امروز، روز نو و جديد است كه گواه بر اعمال و كردار ماست. اگر نيكوكردار باشيم با سپاس به ما وداع كند و اگر به زشتى و ناهنجارى و بدى رفتار مبتلا شويم، با نكوهش تمام از ما جدا شود.
يكى از معانى يوم آن است كه بر مجموعه شبانه روز اطلاق مى شود؛ يعنى غلبه روز بر شب، اما در اينجا يوم به معنى از طلوع خورشيد تا غروب آفتاب نيست، بلكه مقصود از (يوم حادث) پيدايش زمان جديد است.
در اين فقره از دعا لحظه هاى زمان، به صندوقچه هايى تشبيه شده كه بايد در هر يك از آنان عمل صالحى ذخيره شود و آن را به آن ايام سپرد و در قيامت بازبينى كرده و هر يك را استخراج نمايند.
اگر روزها را به بطالت بگذرانيم، خسارت ديده و قادر به جبران آن نخواهيم بود؛ زيرا ديگر اعاده نمى شود و هرگز آن زمان را پس از آن نخواهيم ديد. توديع زمان و حركت او و جدا شدن او از ما قهرى است، و چنانچه ما در استفاده از عمر و زمان همان را استفاده كنيم كه بر حسب واقع از ما خواسته، در واقع اسراف زمان نكرده ايم و گويى كه از ما تشكر مى كند و تشكر زمان از ما عبارت است از اثر نافعى كه عمر پربركت ما در نهاد روح و قلب ما به جاى مى گذارد.
اما اگر در اتلاف زمان كوشيده و عمر خود را اسراف نموده و استفاده مطلوب از آن نبريم، گويى با نگرانى به نكوهش و تقبيح ما پرداخته و روح آكنده از گناه و سريره زشت ما را واگذارده و از ما به سرعت دور مى شود.
بنابراين زمان شاهدى است بر اعمال ما كه آنچه را در آن به وديعه بگذاريم، بدون هيچ گونه كم و زياد او را در آينده خواهيم يافت و اگر به بطالت بگذرانيم بازتاب اعمال هم چنان باقى است.
در اصول كافى از امام صادق عليه السلام روايتى نقل شده كه آن حضرت مى فرمايد:
ما من يوم يأتى على ابن آدم الا قال له ذلك اليوم: يا ابن آدم انا يوم جديد و انا عليك شهيد، فقل فى خيرا و اعمل فى خيرا أشهد لك يوم القيامه فانك لن ترانى بعدها أبدا.
هيچ روزى بر قرزند آدم نمى گذرد، جز آن كه به او خطاب مى كند كه من روزى تو هستم و بر تمامى اعمال و رفتار تو گواهم؛ پس در گفتار و كردار خير در لحظات زمان بكوش كه در قيامت بر جملگى آن ها شهادت مى دهم و تو پس از اين ديگر مرا نخواهى ديد.
روايت به اين حقيقت اشاره مى كند كه در قيامت زمان پر و خالى عبارت از رويش ما در اين زمان ها است؛ يعنى تجلى ظرف زمان بصورت مظروف اوست كه اعمال ماست، چنان كه زمان پربركت به زمانى گويند كه در آن ظرف بركات بسيار و بزرگ مردان تاريخ ظهور كرده اند؛ پس مى بايست در گذران عمر به نصايح لحظات زمان گوش فرا داد و سزاوار است كه صداى اين زمان را بشنويم و به گوش جان بسپاريم، كه ناديده گرفتن اين گونه نصايح، خسران عظيم در پى دارد. خداوند مهربان به جهت آماده كردن بشر به صراط مستقيم، سعادت، از هيچ راهى فرو گذار نكرده، گاهى ما را با زبان زمان و گاهى با زبان مكان و گاهى به زبان اعضا و هنگامى با بيان تشويق و وقتى به زبان تهديد، حقايق كرامت و واقعيت هاى ضلالت را به ما ابلاغ فرموده تا از اين تهديد و انذارها پند بگيريم. ان شاء الله
اللهم صل على محمد و آل محمد، و ارزقنا حسن مصاحبته، و اعصمنا من سوء مفارقته بارتكاب جريره، أو اقتراف صغيره أو كبيره. خدايا بر محمد و آلش درود فرست و نيكى همراه بودن با اين روز را نصيب ما فرما و از جدايى پليدى كه در اثر ارتكاب گناه و ابتلاى به معاصى صغيره، يا كبيره پيدا مى شود ما را محفوظ بدار.
در اين فقره از دعا، امام عليه السلام جمله را با ذكر درود بر حضرت ختمى مرتبت شروع فرموده تا كه به نام آن بزرگوار تبرك جويد و دعا حتما به اجابت برسد تا آن كه جملات بعد را مورد درخواست قرار مى دهد و از خداى متعال حسن مصاحبت با ايام را طلب مى كند و البته مى دانيم كه در اين كلام از سبك استعارى بديعى استفاده شده، چون روز و شب هيچ گونه تأثير مثبت و يا منفى نخواهند داشت و آنچه حسن مصاحبت و سوء مفارقت را مى سازد، حسن رفتار و عمل به وظايف متعين از طرف رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مى باشد. و اين مسأله چنان مى نمايد كه پيامبر اكرم اشراف علمى بر امت خود دارد و امتش با آن بزرگوار مصاحبت دارند و شايسته است كه حسن مصاحبت رعايت شود. البته نبايد توهم كرد كه پيامبر چون رحلت فرموده ديگر غايب از امت است نه هرگز چنين نيست؛ زيرا آن كه مى ميرد تن است، نه روح و جان و روح براى ابد زنده خواهد بود و مردن عبارت از هم پاشيده شدن ساختار بدن است و در اين صورت روح از بدن مادى مفارقت پيدا مى كند نه آن كه نابود شود و البته در مبحث معرفت انبياء محققان قاطعانه و بدون ترديد گفته اند: آنچه كه رسالت و نبوت، قائم به اوست، جنبه جسمانى آن بزرگوار نيست، بلكه آن است كه خود فرمود: كنت نبيا و الادم بين الماء و الطين و اگر پيامبر اكرم قبل از پيدايش بدن جسمانى نبى بوده، چگونه پس از رحلت او حقيقت رسالت را از دست مى دهد؟ پس بدن جسمانى او در تاريخ معينى در بين مردم ظهور يافت و به خاتم النبيين صلى الله عليه و آله و سلم شخصيت طبيعى داد، تا همه مردم مكه و مدينه آن حضرت را ديده و شخصيت وى را بشناسند و به جهان اعلان شود كه اين چنين شخصى خلق شد و ظهور يافت و او داراى رسالت خاتمى و ابدى و جهانى است و پس از او پيامبر ديگرى ظهور نخواهد يافت.
و اما حسن مصاحبت با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم عبارت است از طاعت و رعايت كردن فرمان او، چنان كه مفارقت و دورى جستن از او نافرمانى و خروج از حد ايمان و تقوا است.
البته معلوم است كه اين بعد قرب، مكانى نيست؛ زيرا شخصى مثل ابى لهب در كنار پيامبر بود، اما به عنوان دورترين افراد نسبت به آن بزرگوار محسوب مى شد، اما اويس قرنى در يمن مى زيست و به پيامبر اكرم بسيار نزديك بود.
و به طور قطع و يقين مى دانيم كه كسى با گفتار تنها منتسب به پيامبر نخواهد بود، بلكه بايد كار كرد و در موارد اطاعت و معصيت هم چنان گوش به فرمان بود؛ زيرا دوستى زبانى قيمت و ارزش ندارد، بلكه بايد با عمل اثبات محبت كرد و لذا در دعا علت جدايى را ارتكاب جرم دانسته است، چنان كه معصيت صغيره نيز انسانى را از جوار رحمت آن بزرگوار دور مى كند. البته راجع به صغيره و كبيره بودن گناهان كلام بسيار است، بعضى گفته اند: تمامى معاصى كبيره هستند؛ زيرا تمرد مخلوق و نيازمند به خدا از فرمان خداى بى نهايت، كارى بسيار قبيح و شنيع است.
و عده اى ديگر گفته اند كه آن دسته از معاصى كه وعده آتش به آنان داده شده كبيره است، چنان كه از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام روايت شده كه آن حضرت بسيارى از معاصى؛ مانند دروغ، غيبت، قتل نفس، فجور، عاق والدين، ربا، ظلم، شرب خمر، قمار، زنا، و نظاير آنان را معصيت كبيره خوانده است، ولى آنقدر هست كه هرگونه معصيتى نقطه ى سفيد روح و جان آدمى را چركين مى كند و به همان قدر نور ايمان و سنخيت با عالم پاك را از او مى گيرد و بايد دانست كه انسان پاك به عالم پاك مى رود نه هر كسى، و بايد سعى بليغ كرد كه حسن مصاحبت با پيامبر اكرم و حشر در قيامت نيز در مصاحبت آن بزرگوار باشيم كه در غير آن صورت شخص با پيامبر اكرم را نمى شناسد و يا با حسرت تمام فرياد مى زند ترجمه: اى كاش با پيامبر راهى براى خود مى گرفتم. يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا.
و أجزل لنا فيه من الحسنات، و أخلنا فيه من السيئات، و املا لنا ما بين طرفيه، حمدا و شكرا و أجرا و ذخرا و فضلا و احسانا. بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم درود فرست و در اين روز حسنات بزرگ نصيبمان فرما و از گناهان به دور بدار، و سراسر آن را به حمد و شكر و اجر و پاداش و فضيلت و كرامت به پايان برسان.
در اين فراز از دعا امام عليه السلام از خداوند منان درخواست مى دارد كه توفيق انجام كارهاى نيك و اجتناب از سيئات و گناهان را به ايشان عنايت فرمايد؛ يعنى از خداوند متعال درخواست قوه قدسيه اى را دارد كه استعداد پيدايش آن در نفوس انسانى موجود است.
اگر فيض روح القدس مدد فرمايد، انسانى پيوسته به كارهاى نيك رغبت فراوان نشان دهد و شوق به طرف اعمال صالحه پيدا نموده به تدريج روحى پاك و آماده پيدا مى كند كه از گناه نفرت دارد و هرگز به ناپاكى نمى گردد؛ زيرا طهارت باطن او هم سنخ با پستى هاى معصيت نيست، بر خلاف آن كه روحش به ناپاكى آلوده است كه شوق او هميشه به طرف فجور است و از نصيحت ناصحان مشفق اعراض مى كند و از آيات الهى روى گردان است.
خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: اذا تتلى عليه آيانتا ولى مستكبرا كان لم يسمعها: هنگامى كه آيات ما بر او خوانده مى شود با خود بزرگ بينى روى بر مى گرداند گويا هرگز آن را نشنيده است: و اذا ذكر الله وحده اشمأزت قلوب الذين لا يومنون بالاخره: و هنگامى كه خداوند يگانه ياد مى شود قلوب آنان كه به آخرت ايمان نياورده اند رميده و متنفر مى شود.
درست همانند مثلى كه مثنوى آورده، كه دباغى از بازار عطر فروشان مى گذشت، به شدت حالت عادى را از دست داد و به زمين افتاد و هر چه بيشتر عطر و گلاب به صورت او مى پاشيدند، او منقلب تر مى شد، تا اين كه يكى از آشنايانش كه از آنجا عبور مى كرد صحنه را ديد و گفت: اين شخص عمرى را در وضعى سپرى كرده كه سنخيت با گلاب و عطر ندارد و اگر اين كار را ادامه دهيد او ناراحتيش شدت پيدا مى كند و چه بسا جان خود را از دست بدهد، چون او عادت به بوى ديگرى دارد.
تنفر مردم دور از تقوا و الهيت بر همين حسب است كه روح او با پليدى ها مناسبت داد، نا با پاكيزگى.
امام عليه السلام در قسمت ديگر اين فراز توفيق حمد و شكر را از حضرت ربوبى درخواست فرموده است. از اين رو فرق حمد و شكر آن است كه حمد سپاس زبانى در مقابل منعم؛ يعنى نعمت دهنده است، ولى شكر، سپاس منعم است به زبان يا به قلب؛ يعنى آن حالت آرامش و رضايت عميق در درون جان، در مقابل مقررات حضرت خداوندى – جل جلاله – خود شكر منعم است و اين شكر و حمد توفيق الهى را طلب مى كند؛ زيرا هر كسى موفق به اين عبادت عظيم نخواهد بود.
امام عليه السلام در ادامه از خداى متعال طلب توفيق نموده كه براى آينده ى خود اعمال صالحه ذخيره نمايد؛ زيرا هيچ ذخيره اى همانند عمل صالح براى قيامت نيست؛ لذا وقتى در قيامت انسان از همه چيز بريده مى شود، عمل صالح دست او را مى گيرد و بدان وسيله از مخمصه عذاب جهنم رهايى مى يابد.
و ديگر درخواست حضرت از خداى متعال فضل و احسان است. فضل برترى خاصى است كه از مراتب بندگى و اطاعت نصيب انسان مى گردد.
ولى احسان بر حسب روايتى كه از پيامبر اكرم نقل شده عبارت است از: الاحسان أن تعبد الله تراه و ان لم تكن تراه فانه يراك: احسان يعنى آن چنان خدا را بندگى كنى كه گويى او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى خدا تو را مى بيند.
اللهم يسر على الكرام الكاتبين مؤ ونتنا و املاء لنا من حسناتنا صحائفنا، و لا تخزنا عندهم بسوء اعمالنا. خدايا زحمت و رنج را از كاتبان اعمال ما به جهت ثبت معاصى برطرف گردان و صحيفه اعمال ما را از حسنات آكنده بدار و به بدى اعمال ما را نزد آنان رسوا مگردان.
در اين زمينه آيات زيادى در قرآن كريم آمده كه خداوند مى فرمايد: ان عليكم لحافظينَ كراما كاتبين به درستى كه بر شما نگه دارنده هايى وجود دارد؛ بزرگوارانى نويسنده.
و اذا الصحف نشرت هنگامى كه نامه ها (ى اعمال) باز شوند.
در اين فقره از دعا امام عليه السلام برطرف شدن رنج و زحمت كاتبين را از خداوند متعال طلب مى كند.
در روايتى آمده است: در عجب از فرزند آدم است كه دو ملك همراه او هستند و زبان او قلم آن دو و ترشحات دهان او مركب آن دو ملك مى باشند، لذا چگونه است كه فرزند آدم سخنانى را ابراز مى كند كه براى او مفيد نيست.
و نيز گفته اند: بزرگى فردى را ديد كه به فحاشى مشغول بود، آن بزرگ به او خطاب كرد كه تو اكنون دارى به دو ملك نگهبان خود املا مى گويى و او در دفتر، اعمال تو را مى نويسد.
البته غرض از زحمت فرشتگان آن است كه آن دو نويسنده اى كه مأمور ثبت كردار و رفتار ما هستند، از عالم پاك ملكوت هستند و هيچ گونه سنخيتى با زشتى ها و كجى ها ندارند و لذا هنگام مشاهده اعمال نارواى ما با پديده هاى غير قابل قبول و ناروا مواجه شده و به جهت نداشتن سنخيت از ثبت و ضبط آن ها متأذى و نگران و ناراحت هستند و آنان بدون اغماض با دقيق ترين ابزار همه اعمال ما را مى نگارند.
فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره. و اين نكته هم جالب است كه انسان اعمال خود را در صحيفه ذات خود مكتوب ديده كه بر لوح جان او نقش بسته است.
كل انسان الزمناه طائره فى عنقه و نخرج له يوم القيامه كتابا يلقاه منشورا.
نامه عمل هر انسانى بر دوش خود اوست و در قيامت مى بيند كه تمامى رفتار او به طور مشروح در اين كتاب مكتوب است.
هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق اناكنا نستنسخ ما كنتم تعملون.
اين كتاب فرستاده از طرف ماست كه با شما سخن بگويد، زيرا آنچه عمل كرده ايد ما از آن نسخه بردارى كرده ايم. و اعمال زشت براى انسان رسوايى مى آورد؛ زيرا در آن روز حجاب ها برداشته شده و هر كس با تمام سراير خود در ملاء عام قرار خواهد گرفت و اعمال رسوب يافته و زشت انسانى او را رسوا كند؛ زيرا آن روز به نص قرآن كريم يوم تبلى السرائر است؛ يعنى روزى است كه هيچ چيز در آن روز پنهان كردنى نيست و همه چيز نزد همه كس برملا است. البته كسانى كه نزد خدا محبوب باشد و در دنيا به پرده درى ديگران و بى حيايى گسيخته مبتلا نباشند، خدا آنان را در ملاء عام محاكمه نمى فرمايد.
اللهم اجعل لنا فى كل ساعه من ساعاته حظا من عبادك، و نصيبا من شكرك، و شاهد صدق من ملائكتك. خدايا در هر ساعتى از ساعات شبانه روز بهره اى از بندگانت و نصيبى از سپاست و گواه راستى از فرشتگانت به ما عطا بفرما.
در روايت آمده كه خداى تعالى در روز قيامت 24 مخزن را باز كند كه بعضى پر از نور و بعضى پر از ظلمت و آتش و بعضى ديگر خالى و تهى است كه كنايه از 24 ساعت شبانه روز است كه به اعمال نيكو مشغول بوده، يا به معصيت و گناه و يا آن كه وقت خود را به بطالت و بيكارى گذرانده است.
و مسأله عبد در آيات و روايات و دعاها، با عنايت هاى مختلف و دقيق مرود توجه قرار گرفته است. از اين رو قرآن كريم تمامى موجوداتى را كه در آسمان و زمين هستند عبد مى داند.
ان كل من فى السموات و الأرض الا ءاى الرحمن عبدا.
موجودى در آسمانها و زمين نيست، مگر آن كه در خط اطاعت و بندگى خداوند متعال است.
و در جايى ديگر ملائكه الله را بنده خوانده است.
و جعلوا الملائكه الذين هم عباد الرحمن انائا و قالوا اتخذ الرحمن ولدا سبحانه بل عباد مكرمونَ لا يسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون
و آنان چنين مى گفتند كه ملائكه فرزندان خدا هستند، نه چنين است، بلكه بندگانى هستند كه هرگز جز تبعيت از فرمان خدا هيچگونه اراده اى ندارند.
و گاهى به طبقه اى از انسان ها بنده مى گويد و آنان كسانى هستند كه بالاترين مراتب وجودى و كمالات معنوى را طى كرده اند. در حقيقت يادآورى از آنان به صفت عبوديت، يكى از بزرگترين مقاماتى است كه براى آنان اثبات شده است.
مانند آن كه در قرآن كريم به شيطان خطاب شده كه:
ان عبادى ليس لك عليهم سلطان: بدرستى كه بندگان من، در توان تو نيست كه بر آن ها تسلط يابى.
ان عبادى ليس لك عليهم سلطان.
و نيز راجع به انبيا، مانند سليمان عليه السلام مى فرمايد: و وهبنا لداوود سليمان نعم العبدانه أواب: و به داوود عليه السلام سليمان را بخشيديم، خوب بنده اى بود او بسيار توبه كننده بود.
و راجه به ايوب عليه السلام مى فرمايد: نعم العبد أنه أواب
و راجع به نوح عليه السلام مى فرمايد: ذريه من حملنا مع نوح انه كان عبدا شكورا و نيز در حال تشهد نماز قبل از آن كه پيامبر اسلام را به صفت رسالت يادآورى كند او را به عبوديت توصيف كرد كه گويى چون خاتم انبيا عبد بود، رسول نيز گرديده است.
كامل ترين افراد در بين بندگان خداوند حضرات معصومين هستند و ديگران نيز با فهم و درايت و به كار بستن فرامين آنان مى توانند در مسير آنان حركت كرده و بهره مند گردند. البته ممكن است كه بهره بردن از بندگان صالح خدا كه در بين امت مى زيستند خود موجب كرامت و فضيلت گردد و بعيد نيست كه در اين دعا حضرت عليه السلام از خداى متعال سنخيت با اين گونه بندگان را طلب كند، چون حظ بردن از آنان به جهت سنخيت با آن بندگان مخلص است. ابولهب در كنار رسول الله بود، اما محروم بود، ولى امت آن حضرت پس از گذشت چندين قرن از رحلت آن حضرت از آن بزرگوار استفاده مى كنند و هر فرد از امت در حد مرتبه علمى و عملى خود بهره ور است و اين مسأله كاملا روشن است كه بهره ورى حتى از استاد در علوم رسمى هميشه در حد خاص، تعالى وحى و علمى دانشجو است و بندگان كامل خدا جملگى چنين اند و بلكه به طور كلى مى توان گفت: هر كسى در حد طور وجود و سنخيت خويش از كسانى كه با آنان هم سو هستند، متأثر است و گويى از او نسخه بردارى مى كند.
و نيز از خداى متعال تقاضاى نصيب از شكر او را فرموده و اين اشاره به مقام بلند شاكرين است كه هر كسى توان ورود به اين مقام را ندارد كه در قرآن كريم مى فرمايد:
و قليل من عبادى الشكور كم بودن تعداد بندگان شاكر، خود دليل بر عظمت مقام شاكران است و نيز فرمود: و لا تجد اكثرهم شاكرين و در جزاى شاكران فرمود:
و سنجزى الشاكرين.
و هم چنين سيجزى الله الشاكرين.
و سپس امام عليه السلام از خداوند شاهد صدقى از ملائكه درخواست مى كند كه بر اين حالت نظر باشند.
و اين از اسرار بزرگ اين فراز است كه عبارت از آمادگى صادقانه روحى خود اوست كه قواى عقلانى و معنوى وى با تمام ظرفيت در اين مقام قرار گيرد و از بركات رهبران معصوم و دانشمندان ربانى و الهى استفاده كند و به دنبال آن شكر صادقانه را خواسته كه شكر اين نعمت عظيم به كار بستن بهره هايى است كه بزرگان از آن استفاده برده اند.
اللهم صل على محمد و آله، و احفظنا من بين أيدينا، و من خلفنا و عن أيماننا و عن شمائلنا، و من جميع نواحينا، حفظا عاصما من معصيتك، هاديا الى طاعتك، مستعملا لمحبتك. خدايا بر محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله و سلم درود فرست و ما را از معاصى و دام هايى كه شيطان از پيش رو و پشت سر و از طرف راست و چپ و از همه جوانب گسترانيده حفظ فرما و نيز محفوظمان بدار تا بتوانيم به طرف اطاعت تو روى آوريم و در محبت به تو موفق باشيم.
در قرآن كريم از شيطان لعين نقل كرده كه شيطان گفته:
فيما أغويتنى لا قعدن لهم صراطك المستقيمَ ثم لآتينهم من بين أيديهم و من خلقهم و عن أيمانهم و عن شمائلهم و لا تجد أكثرهم شاكرين.
از حضرت امام باقر عليه السلام نقل شده كه در تفسير آيه فوق فرمود: ثم لآتينهم من بين أيديهم يعنى آينده و آخرت را از نظر آن ها سبك مى كنم و از اهميتش در نزد آنان مى كاهم.
و من خلقهم يعنى آنان را به جمع اموال بعد از خودشان ترغيب كرده و به بخل و نپرداختن حقوق الهى وادارشان مى كنم تا اموال آنان براى وارثان بماند.
و عن أيمانهم يعنى راه ضلالت را براى آنان تزيين كنم و شهادت را تحسين نمايم.
و عن شمائلهم يعنى پيروى از لذات و درخواست هاى نفس را در نظر آن ها جلوه داده، به طورى كه آن را محبوب دلشان قرار مى دهم.
بعضى از ارباب قلوب گفته اند كه سالك الى الله بايد از شيطان سخت بهراسد كه او باكى ندارد و از هر جهت ممكن است كمين كند و دستبرد بزند و سالك چاره اى ندارد جز آن كه از شر اين طغيانگر فقط به خدا پناه برده و حفظ خود را از خدا خواهد و راه ورودى شيطان را مسدود سازد كه قلب انسان هميشه مورد حمله و مقصد اصلى اوست كه اگر قلب را فتح كند نيازى به ديگر سنگرها نيست و بر تمامى حركات و سكنات انسانى مسلط مى شود.
مستعملا لمحبتك در اين قسمت امام عليه السلام از خداوند متعال طلب كرده اند كه طاعت خودش را به خاطر محبت او بنمايد؛ زيرا محبت، عبادت را از هرگونه شائبه اى خالص مى سازد.
و به خاطر همين عبادت خالصانه است كه حضرت على عليه السلام فرمود: ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنتك بل وجدتك اهلا للعباده فعبدتك.
و نيز آن حضرت در دعاى شعبانيه فرمود: الهى لم يكن لى حول فانتقل به عن معصيتك الا فى وقت أيقظتنى لمحبتك يعنى آنگاه مى توانم از خطاها و معصيت ها بركنار باشم كه تو مرا به وسيله محبت خود از خواب غفلت بيدار فرمايى.
البته عبادتى كه از روى ترس و يا به طمع بهشت باشد خود داراى اجر فراوان است، ولى شائبه حب نفس در كار مى باشد كه با نظر دقيق مى توان گفت كه عبادت از خوف و يا طمع در واقع خارج از بندگى است، بلكه درخواست مشتهيات نفس خود است، ولى خالق متعال به جهت لطف خاصى كه به بندگانش دارد از عنايت به ايشان دريغ نمى كند كه به اين دقت فوق جناب شيخ الرئيس ابن سينا نيز اشاره دارد كه عابد و زاهدى كه از ترس و يا طمع در خط فرمان قرار گيرد در واقع در خط مشتهيات نفسانى قرار گفته است.
اللهم صل على محمد و آل محمد، و وفقنا فى يؤ منا هذا، و ليلتنا هذه و فى جميع ايامنا: لاستعمال الخير و هجران الشر، و شكر النعم و اتباع السنن، و مجانبه البدع و الأمر بالمعروف، و النهى عن المنكر، و حياطه الاسلام و انتقاص الباطل و ادلاله، و نصره الحق و اعزازه، و ارشاد الضال و معاونه ااضعيف و ادارك اللهيف. خدايا بر محمد و آلش درود فرست و ما را موفق بدار در اين شب و روز، بلكه در تمامى ايام زندگى، در پى به دست آوردن خير و دور بودن از شر و سپاس از نعمت ها و پيروى از سنت الهى و اجتناب از بدعت ها و امر به معروف و نهى از منكر و حفظ اسلام و شكستن و از بين بردن باطل و يارى و بزرگداشت حق و ارشاد گمراهان و كمك به ضعيف و رسيدگى به ستم ديدگان.
در اين فراز از دعا امام عليه السلام بسيارى از آداب بندگى و فضايل و كرامات انسانى را از حضرت احديت – جل جلاله – درخواست فرموده است كه در هر جمله آن ظرايف خاصى است كه مجموعا آن را در شش قسمت تنظيم كرده ايم.
قسمت اول: آن كه لحظات عمر هرگز از بكارگيرى خير و دورى گزيدن از شرور و اعمال بد فرجام خالى نيست به طورى كه همت واحد انسان و تمركز او به بندگى تعلق گيرد و حتى براى لحظه اى از ياد خداى تعالى فراغت نيابد، كه اين درخواست همان درخواست اميرالمؤ منين عليه السلام در دعاى كميل است كه خداى متعال مى خواهد و اجعل احوالى و أورادى كلها وردا و احدا و حالى فى خدمتك سرمدا.
تمام احوال و گفتار مرا متمركز در ذكر خودت قرار بده تا پيوسته در خدمت تو باشم.
قسمت دوم: درخواست شكر در برابر نعم الهى است كه ادب زندگى اين حالت را طلب مى كند؛ زبرا بدون آنكه بندگان بر خداى متعال حقى داشته باشند، ابتدائا نعمت از اوست و در اين حالت عقل حكم مى كند كه مى بايست بر الطاف بى دريغش شكر كرد، گذشته از آن كه شكر در جلب نعمت ها بسيار مؤ ثر است كه لان شكرتم لا زيدتكم و لان كفرتم ان عذابى لشديد.
و كفران نعمت و بى اعتنايى به عطاياى الهى در از بين رفتن نعمت سخت مؤ ثر است و در آيات و روايات زيادى بر اجتناب از آن تأكيد شده است، زيرا چه بسا انسان از كارهاى خود غفلت دارد و اعمالى را انجام مى دهد كه كفران نعمت الهى است و اين كفران موجب زوال نمعت گشته و خود او نداند كه اين زوال از كجا نشأت گرفته است.
در روايتى آمده است آنچه از ناخوشايندى ها به شما مى رسد در اثر اعمال ناهنجار خود شماست. و خداوند در قرآن مى فرمايد: و ما أصابك من سيئه فمن نفسك
اين نكته نيز در خور توجه است و نيز مى فرمايد: و من يشكر فانما يشكر لنفسه و من كفر فان الله غنى حميد
و هر كس شكرگزارى كند پس براى خود (به نفع) اوست و هر كس ناسپاسى كند به درستى كه خداوند بى نياز و بزرگوار است.
قسمت سوم: يكى از بزرگترين خطراتى كه پيوسته نظام الهيت انسانى را تهديد مى كند، تخلف از دستورات رهبران الهى و پيوستن به آراى شخصى است كه هميشه دستخوش خواسته هاى نفسانى افراد مى باشد كه اگر كار به اين نقطه برسد امنيت عقايد به خطر افتاده و آرامش اعتقادى و روح ايمان مردم خدشه دار خواهد شد. بنابراين اگر اعتقاد و يقين انسان به شك و ترديد تبديل شود در اين صورت به طور كلى بنياد قداست دينى از پايه ويران مى گردد و به همين جهت است كه بايد به شدت از بدعت احتراز كرد بدعتى كه در كتاب و سنت مورد نفرت شيعه قرار گرفته است.
خداوند مى فرمايد:
فيما نقضهم ميثاقهم لعناهم و جعلنا قلوبهم قاسيه يحرفون الكلم عن مواضعه.
چون ميثاق خود را شكستند آنان را مورد لعن و دورى از خود قرار داده و قلب هاى بسيارى از آنها سخت و داراى قساوت شده و به تحريف و بدعت پرداخته اند.
قسمت چهارم: و الأمر بالمعروف و النهى عن المنكر است كه در اين زمينه قرآن كريم امت اسلامى را بهترين امت دانسته و مى فرمايد: كنتم خيرأمه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر.
شما بهترين امتى بوديد كه در نسل امت ها و انسانى ظاهر شديد؛ زيرا شما امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد.
در دنياى امروز علوم سياسى وقتى از مرزبندى، نظام سياسى و داخلى كشورها دم مى زند، تنها معيارى را كه برترى ملتى بر ملت ديگر مى داند اقتدارهاى غير معقول ثروت هاى غير مشروع جهانگيرى هاى غير مضبوط و يا احيانا بت ساختن از پيشرفت تاكتيك بدون آن كه بررسى نتيجه معقول آن را بنمايند مى باشد. و حال آن كه ميزان ارزش هميشه در ارزش نتيجه بايد بررسى شود.
آنچه از غارت مظلومان و زنده به گور كردن ها و عياشى ها و ميگسارى ها در زمان جاهليت اتفاق افتاد، و ننگ جاهليت را بر دامن بشر كوبيد، به صورت مدرن و بسيار پيشرفته و با كيفيتى شديدتر از كيفيت جاهلى به عنوان آزادى در جهان پيشرفته امرورز به طور طبيعى نه تنها عملى است، بلكه از آن دفاع هم مى شود.
بشر امروز علم را از قداست انداخته و آن را در خدمت استعمار قرار داده است، رنج هايى را كه امروز پيشرفت صنعت بر بشر تحميل نموده آن قدر زيان بار بوده و خطر آفرين است كه قابل مقايسه با خدمات آن نيست. امروز جهان بر بسترى عظيم از قدرت انفجار اتمى آرميده كه نتيجه تكنولوژى پيشرفته است.
بمب شيميايى، اتمى و هيدروژنى را دانشمندان و متفكران درجه اول بشرى مى سازند تمامى اين خطاها در اثر آن است كه معروف و منكر را نمى شناسند، بلكه معروف را منكر، و منكر را معروف مى دانند و لذا اين تخلف تكوينى نتيجه اش تنبيه عظيم تكوينى بشريت است كه بشريت امروز در انتظار آن وحشت زده و خود باخته نشسته است.
آرى آن كه معروف را نمى شناسد، چگونه به آن امر كند و آن كه منكر را نمى داند چطور احترام نمايد.
قرآن كريم على رغم استعدادهاى خام، امت اسلامى را بهترين امت عالم مى داند؛ زيرا امر به معروف و نهى از منكر از ضروريات دينى است و آنان لياقت آمريت به معروف و ناهى بودن از منكر را دارند.
بنابراين اگر اين فريضه الهى آنچنان كه شايسته است و بر طبق دستور شرع عملى شود، مدينه فاضله اى تشكيل مى شود كه بهشت برين را تداعى خواهد كرد. رزقنا الله و اياكم انشاء الله.
در اين بحث مطلب بسيار است كه از آن جمله شرايط، و ديگرى مراتب آن است. شرايط آن عبارتند از: 1. شناخت معروف و منكر؛ 2. احتمال تأثير؛ 3. امن از ضرر بر خود و ديگران؛ 4. علم به اصرار شخص بر منكر و ترك معروف؛ يعنى بدانيم كه اين شخص ترك معروف و فعل منكر را به طور پيوسته انجام مى دهد؛ پس اگر بدانيم كه او بدون سابقه به اين عمل دست زده و پس از اين انجام نمى دهد در صورتى كه كار او از قبيل امورى كه ملتزم حد و قصاص نباشد، تذكر كافى است، بلكه گاهى تذكر هم لازم نيست.
و اما مراتب آن نيز عبارتند از: 1. انكار قلبى و مبغوض شمردن آن؛ 2. اظهار كراهت بدون گفتن كلام و يا انجام كارى؛ 3. اظهار كراهت به زبان به وسيله ى وعظ، وگرنه به تهديد و ضرب در صورت لزوم؛ 4. در صورت اذن حاكم اسلامى مى تواند او را مجروح كند و البته نبايد خود سرانه اقدام نمايد.
قسمت پنجم: و حياطه الاسلام و انتقاص الباطل و اذلاله و نصره الحق و اعزازه
در اين قسمت امام عليه السلام از خداى متعال صيانت و حفظ اسلام و علنى كردن عيوب و نقصان باطل و خوار كردن آن و يارى رساندن به حق و بزرگداشت آن را خواسته است كه در حقيقت بى تفاوت بودن و از كنار مسايل بدون مسؤ وليت گذشتن صفت يك فرد مسلمان نيست.
اين فراز گرچه به صورت دعا از خداى متعال درخواست شده است، ولى دستورى است بر همه مسلمين و خود بزرگترين دليل بر زنده بودن دين اسلام و لزوم آمادگى آحاد مردم براى پشتيبانى آيين مقدس است. و تابلوى روشن سر در مكتب آن آيين استقامت و غلبه بر باطل است كه امام معصوم توفيق بر اين شعار را از خداى متعال طلب مى كند و در قرآن كريم نيز خداوند منان وعده نصرت و پيروزى را داده و مى فرمايد: ان جندما لهم الغالبون كه با پنج تأكيد خداى متعال لشكر خود را غالب مى داند: 1. تاكيد به ان 2. جمله اسميه 3. لام تأكيد 4. ضمير فصل 5. الف و لام الغالون.
چنان كه آيه ش شريفه فضل الله المجاهدين على القاعدين اجرا عظيما مكتبى آفريده است كه پرورده هاى آن مكتب با خضوع هر چه تمامتر ذلت و ان تقاص باطل و نصرت حق را از خدا مى خواهند و ايشان زاهدان شب و شيران، روز در ميدان هاى نبرد هستند و پرورش اين گونه شخصيت ها كه داراى صفاتى هستند كه در موارد متضاد به طور متناسب ظهور مى كنند فقط در بستر اين آيين مقدس است و اين خود از بزرگترين معجزات باقى اسلام است.
نه خون ريز و سفاك است و نه ساجد و عابدى كه فقط گليم خود را از آب مى گيرد.
در صحيفه سجاديه دايره المعارفى وجود دارد كه به همه وظايف بلند الهى انسانى، اخلاق، جهان بينى، نظام سياسى، احقاق حق، ابطال باطل اشراف دارد و جملگى اين دستورات در آيين نامه هاى الهى به صورت دعا در بين امت به وديعه گذارده شده است.
و مى توان گفت: سيد الشهداء عليه السلام بر حسب وظيفه و دستور الهى جنگيد و شهيد شد و يكى از بزرگترين حماسه هاى تاريخى را آفريد و فرزند بزرگوار ايشان حضرت على بن الحسين نيز با تدوين صحيفه مكرمه خود و پيدايش اين دايره المعارف الهى كه غرض از تمامى جنگ و دعوت و هدايت است، حماسه عظيم ديگرى را در حركت الهى امت بجاى گذارد و در ابقاء مذهب اهل البيت كارى صورت داد كه از حماسه كربلا كمتر نبود؛ زيرا بنياد علمى و معرفتى كه در پى ريزى صحيفه سجاديه موجود است، در هيچ كتاب فنى فلسفى و عرفانى نخواهد بود كه خود معرف بنياد متعال مسألت نمايند.
در حقيقت اين فرد، گذشته از آن كه صلاح جامعه را تأمين مى كند، خود او نيز فداى ديگرى نمى شود؛ زيرا حكومت الهى اسلامى غير از حكومت هاى سياسى است كه در جنگ و ستيزها جز تضييع افراد مقتول و به آسايش رسيدن ديگران براى رزمندگان سهم ديگرى نيست، ولى در اسلام شهيد در درجه اول خود به بزرگترين سعادت كه نظر بوجه الله و حشر با انبيا است نايل مى آيد و سپس ديگران در ضوء كرامت او فايده مى برند.
قسمت ششم: ارشاد الضال و معاونه الضعيف و ادارك اللهيف است.
اين قسمت از دعاى شريف،، بزرگترين دليل بر آن است كه آيين مقدس اسلام در مديريت خود از سياسى پويا حمايت مى كند كه امنيت بايد در مجتمع انسانى و در طول تاريخ حيات او و از باطن خود آن نشأت يابد و به طور خودكار خود را حفظ كند و اين دين آنچنان امت را تربيت مى كند كه تمامى شكاف ها و ناهماهنگى ها را مسدود كرده و نظام خود را از فروپاشى نگه مى دارد و اختلاف در طبقه را به طور طبيعى برمى چيند، بدون آن كه كمترين تصرفى كه طبيعت انسان ها، آن را نمى پذيرد و بر خلاف فطرت است، انجام دهد.
سياستمداران گاه بر جراحى هاى ناموزون دست مى زنند و يكباره حكم به تساوى در حقوق مى كنند. و يكبار با جبرى خاص كه حاكم بر جامعه مى شود چنان عملى مى كنند كه بايد بين آنان اختلاف باشد تا بتوانند حاكميت خود را ادامه دهند.
و يا سياست بى خبرى را بر جامعه تحميل كنند و اين بى خبرى را گاه با جهل آن ها و هنگامى با اجمال گويى و گاهى با فراهم كردن بساط عياشى و فجور فراهم آورند. و يا آن كه سياست بقاء نسل برتر را پيشه گرفته كه بايد نسل ضعيف از بين برود كه كل اين سياست ها شوم و بر خلاف فطرت و خواست دقيق طبع بشرى است.
ولى امام عليه السلام در اين فراز از دعا دستور مى دهد كه از خدا بخواهند كه گمراهان را ارشاد كند؛ يعنى به نصيحت فقط اكتفا نكنند، بلكه آنان را رشد دهند و ناتوانان را كمك كنند و گرفتاران را نجات دهند، كه اگر درست دقت كنيم و علل بى خاصيت ماندن جامعه ها و دليل مرگ معنوى و سياسى جامعه ها را بررسى كنيم، خواهيم ديد كه مجموعا عبارت از گمراهى، جهل، فقر در امور مالى، بى بند و بارى، مجامله و خيانت سردمداران و پيش آمدهاى فاجعه آميز ديگرى است كه جملگى موجب واماندگى انسان ها مى گردد و اگر جهل و فقر و فلاكت از جامعه اى رخت بربندد آن جامعه به برترى فوق العاده ارتقا خواهد يافت.
به اين روايت از على عليه السلام توجه فرماييد كه فرمود: آنگاه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مرا به يمن فرستاد، فرمود: يا على با احدى از در جنگ وارد مشو، بلكه آنان را به طرف اسلام دعوت كن. قسم به خدا اگر يك نفر به دست تو هدايت گردد براى تو بهتر است از مالكيت تو بر آنچه خورشيد بر آن مى تابد و غروب مى كند.
و نيز حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: كسى كه برادر مؤ من خود را در حال گرفتارى دريابد و در نجات دادن او كوشش كند نزد خدا اجرهاى بسيارى دارد كه يكى از آن اجرها براى معيشت دنياى او كافى بوده و باقى را براى قيامت وى ذخيره خواهد كرد.
ملاحظه فرموده ايد كه چگونه مردم را به طرف مدينه فاضله مى خوانند، گاه به دستور دعا هدايت مى كنند و گاه با وعده اجر و جزاى خدايى در دو جهان او را تشويق مى نمايند تا سريعتر به سوى نقطه ايده آل حركت كنيم.
اسلام بذات خود ندارد عيبى
هر عيب كه هست از مسلمانى ماست
تنها گرفتارى ما عمل نكردن به دستورات الهى است و البته تنها نام اسلام هم هرگز هيچ ضمانتى براى پيشرفت انسان نمى دهد، بلكه آنچه مؤ ثر است، مجهز شدن به عمل و كردار صحيح بر حسب فرمان و دستورات رهبران اسلام است و تنها لفظ و حرافى نه اسلام است و نه اثرگذار.
اللهم صل على محمد و آله، و اجعله أيمن يوم عهدناه، و أفضل صاحب صحبناه، و خير وقت ظلنا فيه. خدايا بر محمد و آلش درود فرست و امروز ما را بهترين و مبارك ترين روزى قرار بده كه تاكنون ديده ايم و بهترين يارى كه تاكنون با او موافقت داشته ايم و بهترين روزى كه آن را شب رسانيده ايم.
ظلول در روز مانند بيتوته (شب زنده دارى) در شب است.
در اين فراز امام معصوم عليه السلام از خداوند مى خواهد كه امروز را بهترين روز و برترين آن ها و خوش يمن ترين ايام عمر قرار بدهد. اين فراز از دعا مضمون همان روايتى است كه از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه فرمود:
من استوى يوماه فهو مغبون، و من كان غده شرا من يومه فهو ملعون، و من لم يتفقد النقصان فى عمله كان النقصان فى عقله، و من كان النقصان فى عمله و عقله فالموت؛ خير له من حياته؛
هر كس فرداى او بدتر از امروز اوست از درگاه احديت دور است و هر كس علت منقصت فرداى او بدتر از امروز اوست از درگاه احديت دور است و هر كس علت منقصت در عمل خود را جويا نشود، در عقل او نقصان است و آن كه در عقل و عمل او نقصان هست، مرگ براى او، از زندگى بهتر است.
در نظام هستى موجود همه موجودات در تكاپو و تلاش هستند و موجود ساكن در عالم طبيعت وجود ندارد، از معدن گرفته تا گياهان و از گياهان تا جانوران پيوسته به طرف نقطه مطلوب خود در حركت و تلاش هستند، حال اگر انسانى در نظام انسانيت تكامل پيدا نكند، از قافله هستى عقب خواهد ماند؛ پس بايد هر روز او از ديروز بهتر باشد، و بلكه لحظات زندگى او پيوسته رشد كند و گرنه پست ترين موجودات خواهد بود كه خداوند مى فرمايد: ان شر الدواب عندالله الصم البكم الذين لا يعقلون
بدترين جنبنده نزد خدا انسان كر و گنگى است كه تعقل ندارد.
منظور از گنگ و كر در اينجا ديدن و شنيدن فيزيكى نيست، بلكه مراد اين است كه چشم دل و گوش جان آدمى باز شود، تا آن كه اين آيه شريفه ذيل بر او صادق نشود: لهم قلوب لا يفقهون بها و لهم أعين لا يبصرون بها و لهم آذان لا يسمعون بها و أولئك كالانعام، بل هم أضل. عمر سرمايه انسانى است، نبايد آن را به آسانى از دست داد.
لحظات عمر اگر از دست برود باز نمى گردد و ديگر بايد براى هميشه از او خداحافظى كرد و جزء تاريخ زندگى شمرد.
اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: كسى كه فردايش از امروزش بدتر باشد، ملعون است؛ يعنى دور از رحمت خداست و در حرمان به سر مى برد. انسان بايد مواظب باشد تا روزگار عمر را كه سرمايه است و مى توان با آن بزرگترين مقام قرب به خداى متعال و سلطنت ابد را فراهم نمود، به سادگى در مقابل هيچ از دست ندهد و يا نعوذ بالله بدان وسيله عذاب جاويد فراهم نكند. و براى انسان عاقل ننگى بدتر از اين ممكن نيست كه بهترين سرمايه او، خود، مايه حرمان و سقوط در عذاب ابد و خلود در نقمت و نكبت گردد.
هفته ها، ماه ها و سال هاى عمر از دست مى رود – و از نظر نجومى 50 سال گذشته – ولى از نظر رشد عقلانى كودكى پنج ساله بيش نيست.
و اشتباه عظيم تر آن كه بعضى مى پندارند رشد انسانى عبارت از جمع آورى مال و افزودن ثروت و گسترانيدن تزيينات است. و همان عوامل كودكانه در ايام پيرى باقى است و به گرد آورى زر و زيور دست مى زند و فراموش كرده كه رشد بايد در نهاد فضايل و كرامت انسانى باشد و گرنه خزان عمر مى رسد و از اين جهان فانى مى رود و جز خسارت چيز ديگرى به همراه نخواهد داشت.
و اجعلنا من أرضى من مر عليه الليل و النهار من جمله خلقك، أشركهم لما أوليت من نعمك و أقومهم بما شرعت من شرائعك، و أوقفهم عما حذرت من نهيك. خدايا، مرا از راضى ترين و مرضى ترين گروه هاى خلق خود كه شب و روز بر آنان گذشته است، قرار بده و از سپاسگزارترين ايشان نسبت به نعمتهايى كه عطا كرده اى و از پايدارترين كسان نسبت به فرمان هايت و از خوددارترين كسان نسبت به آنچه را كه نهى فرموده اى قرار ده.
شيخ بهايى از بعضى از دانايان ارباب قلوب نقل كرده اند كه فرمود: علامت رضاى خدا از بنده اش آن است كه او راضى با قضاى الهى باشد و اين ملازمه برقرار است.
چنان كه بعضى از عارفان گفته اند: علامت بنده شاكر چهار چيز است:
1. با آن كه هرگز گناه نمى كند، ولى هرگز به خود مغرور نيست و به كوتاهى خود اقرار دارد؛
2. با آن كه به كم راضى و قانع است، ولى خود را مبرا از ميل به دنيا نمى بيند؛
3. پيوسته در عمل مى كوشد، اما به درگاه الهى خود را مقصر مى داند؛
4. ذكر دائم و در عين حال عمل خود را كم مى بيند.
و در خوددارى كردن و دورى از معاصى، گذشته از آن كه معصيت نمى كند، از شبهات نيز خوددارى مى نمايد، بلكه از خوف مسلط شدن نفس اماره به نفس خود رياضت و تمرين داده، احيانا از مباحات نيز خوددارى مى كند، ولى به لذايذ نفسانى خود را عادت نمى دهد. البته چنين فردى كه اين چنين خود را قانون مند و مطيع فرمان الهى قرار مى دهد، قهرا از موفق ترين بندگان الهى خواهد بود و كسى كه در تلاش است از موفق ترين افرادى باشد كه شب و روز بر او سايه افكنده، حتما مسلط بر خويش و خواسته هاى خود است و مقاومت او در اين راه مساوى با مقاومت تمام كسانى است كه فرايند شب و روز كوشش داشته اند.
بابا طاهر گويد:
مو كه چون اشتران قانع به خارم
خوراكم خار و خروارى به بارم
به اين مزد قليل و رنج بسيار
هنوز از روى مالك شرمسارم
اللهم انى أشهدك و كفى بك شهيدا، و أشهد سمائك و أرضك، و من استكنتهما من ملائكتك و سائر خلقك، فى يومى هذا و ساعتى هذه، و مستفرى هذا، أنى أشهد أنك أنت الله الذى لا اله الا أنت قائم بالقسط، عدل فى الحكم، رؤ وف بالعباد، مالك الملك، رحيم بالخلق. خدايا تو را گواه مى گيرم و تو در اين گواهى كافى هستى و نيز آسمان و زمين تو را و ساكنان آن دو و ساير خلق تو را در همين امروز و امشب و همين ساعت و همين مكان شاهد مى گيرم كه من شهادت مى دهم كه تو يگانه اى، و جز تو خداى ديگرى نيست و قائم به عدل و عادل در حكم و مهربان به بندگانى و مالك و مسلط بر آن ها هستى و بر خلق خود رحيمى.
در اين فراز از دعا، گويى در حضرتش انقلاب حالى پيش آمده است؛ زيرا نعمت هاى خدا را يكايك شمرده و صفات رحمانى و رحيمى او را بيان كرده است، چنانكه در فراز قبل تمناى عطاى شكر و سپاس را نموده و اكنون يكباره اوج مى گيرد و معصوم به تمام حقيقت خود تجلى كرده و از راز بزرگترين كمال معنوى خود پرده بردارى مى فرمايد: خدايا تو را شاهد مى گيرم و بلكه جميع ملائكه و خلقت را كه اين واقعيت از من به هيچ وجه غايب نيست كه تنها مؤ ثر و فرمانرواى يگانه هستى تويى و جز تو هيچ خدايى نيست و هر حكمى كه فرموده اى و هر چه را خلق كرده اى، جملگى بر حسب عدل محض است.
شاهد گرفتن خدا بر اين گونه گفتارها كار ساده اى نيست، آن هم بر يك چنين ادعايى كه از در و ديوار و زمين و آسمان ثابت و سيار جز خدا نمى بينم و هرگز اين مسأله از نظر من غايب نيست.
و از نظر امام معصوم آنچه از پديده ها رخ مى نمايد، جملگى در خط تربيت و تكامل قرار گرفته و سازگار با كمال رأفت خداى يگانه مى باشد. فرستادن پيامبران، كتب آسمانى و تمامى فرامين و دستورات او جملگى خلاصه در آن است كه انسان ها رشد كنند و خط اصيل و مستقيم تمامى حركات و سكنات موجودات را دريابند و بفهمند كه بر خرد و كلان هستى جز يك حكم و يك حاكم جارى نيست و نظام حكيمانه صنع را مشاهده كنند و در مقابل عظمت آن سلطان مطلق سر بندگى فرو آورند، چنان كه از صدر و سياق اين فراز از دعا همين معرفت پيدا بود.
و أن محمدا عبدك و رسولك، و خيرتك من خلقك، حملته رسالتك فأداها، و أمرته بالنصح لأمته فنصح لها. خدايا شاهد مى گيرم تو را كه پيامبر اسلام بهترين بندگان و رسولان و بهترين خلق تو است كه رسالت تو را بر دوش گرفت و امانت را ادا فرمود. او را امر به ارشاد و نصيحت بندگانت فرمودى و او نيز اطاعت كرد.
در اين فراز از دعا امام عليه السلام پيامبر را معرفى مى كند كه او بنده اى تمام عيار است، از خود هرگز حرفى ندارد، هر چه هست وحى است و پيام از خداست و از بهترين بندگانى است كه خداى متعال او را برگزيده است.
او در كمال امانت آنچه را مى بايست عمل كند، به جا آورد و تو پيوسته به او گفته بودى كه مشفقانه عمل كند و او را رحمه للعالمين قرار دادى و او هم بر حسب آنچه فرمان فرمودى عمل كرد و مشفقانه نصيحت مى كرد.
نصيحت كلمه جامعى است كه ديگران را از فساد و تباهى باز مى دارد و به جميع خيرات و صلاح ترغيب مى كند.
و در مورد نصيحت قرآن كريم مى فرمايد: البلغكم رسالات ربى و أنالكم ناصح امين
اين پيام را از هود و نوح نقل فرموده است كه البته اين صفت همه پيامبران است.
و پيامبر اكرم هم در گرفتن وحى از خدا، و در نگهدارى وحى، و در ابلاغ بر مردم، و انتخاب موقعيت معصوم بود، به طورى كه خداى متعال تمامى گفته هاى او را گفته خود مى داند؛ زيرا فرمود: ان هو الا وحى يوحى علمه شديد القوى؛ يعنى هر چه مى گويد به تعليم من است و تا چنين نباشد اثر لازم را ندارد و تا ما پيامبر را اينگونه نشناسيم تسليم قطعى نخواهيم بود.
اللهم فصل على محمد و آله، اكثر ما صليت على أحد من خلقك، و آته عنا أفضل ما آتيت أحدا من عبادك و أجزه عنا أفضل و أكرم ما جزيت أحدا من أنبيائك عن امته. خدايا بر محمد و آلش درودى فرست كه افضل از تمام تحيت هايى باشد كه بر خلق خود نثار فرمودى و بهترين سلام ما را كه افضل از تمامى درودها بر بندگانت باشد بر او عرضه بدار و بهترين پاداشى را كه همه انبيا در رابطه با هدايت امت هايشان داشته اند، به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم اهدا بفرما.
امام عليه السلام بزرگترين اجرى را كه خداوند بر بندگان مقرر فرموده براى پيامبر خاتم طلب مى فرمايد و اين مربوط به نظام عاطفى خويشاوندى نيست، بلكه سر اين دعا را در فراز قبل فرمود كه او فردى ممتاز بود و به همين دليل از بين خلايق او را برگزيد و چون بهترين بندگان بوده پس بهترين اجر را براى آن بزرگوار درخواست داشته است و در عين حال سپاسگزارى و قدردانى را به امت تعليم فرموده كه مردم بايد در مقابل زحمات طاقت فرساى آن بزرگ منجى عالم، ارادت قلبى خود را ابراز دارند.
آن حضرت در هدايت خلق آن قدر كوشيد كه آيات مكررى نازل شد و پيامبر را در اين زمينه نه تنها تحسين، بلكه امر به خوددارى فرمود. به طورى كه خداى متعال از پيامبر خود نسبت به سختى كار قدردانى فرموده و مى فرمايد: طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقى و آيه لا تذهب نفسك عليهم خسرات از حسرت بر اين مردم نفس شريف خود را در تعب و غم قرار نده.
گذشته از آن كه شكرانه بر زحمات پيامبر اكرم خود عامل وادار كننده است مردم نيز پيوسته بايد در كنار فرامين آن بزرگوار آماده بر عمل باشند.
پس اگر امام عليه السلام براى پيامبر خاتمى كه افضل انبيا است، افضل پاداش ها را درخواست مى كند، امرى بسيار متناسب و عادلانه و به دور از هرگونه شائبه است؛ زيرا هيچ پيامبرى همانند او به رنج و تعب به خاطر امت خود قرار نگرفت.
انك أنت المنان؛ بالجسيم، الغافر للعظيم، و أنت أرحم من كل رحيم، فصل على محمد و آله الطيبين الطاهرين الأخيار الأنجبين. خدايا تو بر بندگان منت فراوان دارى و بخشاينده گناهان بزرگى و از هر مهربانى مهربان تر هستى؛ پس بر محمد و آل طاهرينش درود و سلام ما را ابلاغ بفرما!
خداى تعالى در عين بخشندگى نعمت هاى بزرگ، غفار نيز هست؛ يعنى هم خلق را غرق در نعم قرار داده و هم از لغزش ها مى گذرد و از هر رؤ وف و مهربانى، خداوند مهربان تر است.
رؤ وف ترين افراد نافرمانى ها را در مرتبه اول و يا دوم و يا سوم ناديده مى گيرند ولكن پس از چند مرتبه به خروش آمده و عذاب مى كنند، ولى خداى متعال جهان را غرق در غفلت مى بيند و در عين حال مردم غرق در نعم او هستند و هرگز عفو و رحمت و مغفرت او لحظه اى دريغ نمى گردد.
نقل است كه حضرت ابراهيم عليه السلام بدون ميهمان غذا تناول نمى فرمود. روزى بر در خانه منتظر ايستاد تا شايد فردى را بر سفره خود بخواند و تنها غذا نخورد، پيرى فرتوت را مشاهده نمود، بر او رأفت آورده و به خانه خود به طعام دعوتش فرمود، آن پيرمرد مشغول به خوردن غذا شد و نام خدا را بر زبان نراند، آن حضرت تذكرش داد كه چرا بسم الله نگفتى؟ او در جواب گفت: نام كدامين خدا را؟ من خدايى را نمى شناسم تا نام او را ببرم. پيامبر خدا از خانه خارج شد و در بين راه كه مى رفت به او گفت: اى ابراهيم همان خدايى كه تو گفتى چرا نام او را نياورده ام، نزديك به قرنى است كه به من روزى مى دهد و من حتى يك بار هم نام او را بر زبان نياوردم، و او هرگز مرا از سفره گسترده اش محروم نفرمود و مرا بيرون نراند، ولى تو نتوانستى براى يكبار هم مرا تحمل بكنى. و در آخرين فراز مجددا بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و آل منزه و نجيب او درود مى فرستد تا تكميل كننده شكر و ثناى آن امام باشد؛ زيرا درود بر آن پيامبر و آلش مورد عنايت حضرت حق است و با اين ستايش جلب رضايت حضرت حق بيشتر شده و در مزيد لطف او مؤ ثر است.
فارسی
دعا هنگام صبح و شام
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
