ولايت فقيه

در اين زمينه از طرح بحث فقهی و استدلالی مسئله صرفنظر می كنيم ، مفصل اين مسئله را از جهت فقهی می توانيد در كتب بسيار مهم اسلامی ، از قبيل : معتمد و مستند كه از نوشته های « ملا مهدی » و « ملا احمد نراقی » اين دو عالم بی نظير است ، مكاتب « شيخ انصاری » معروف به خاتم المجتهدين ، كتب « شيخ طوسی » و « علامه حلّی » و كتاب « ولايت فقيه » حضرت امام خمينی (قدس سره)ملاحظه كنيد .

در اين قسمت فقط به ذكر پاره ای از روايات مربوط به ولايت فقيه ، و شرايطی كه عامل تجلی ولايت در يك انسان الهی است ، قناعت كرده و عظمت مسئله را از ديد روايات ، عرفان و اخلاق بررسی می كنم :

يُرِيْدُونَ اَنْ يَتَحاكَمُوا اِلیَ الطّاغُوتِ وَقَدْ اَمَرُوا اَنْ يَكْفُرُوا بِهِ ، قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعانَ ، قالَ : يَنْظُرانِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رُوِیَ حَدِيْثَنا وَنَظَرَ فِی حَلالِنا

مرحوم « كلينی » در كتاب ارزشمند « كافی » به اسنادش از « عمر بن حنظله » نقل می كند :

از امام صادق (عليه السلام) از وضع دو مؤمن كه در دين يا ارث اختلاف دارند و به پادشاه و يا قاضی حكومت مراجعه می كنند سئوال كردم كه : اين مراجعه و اخذ دِيْن ، يا ارث حلال است؟ امام فرمود: « مؤمنان نه تنها در دين و ارث ، بلكه در حق و باطلی اگر به آنان كه صلاحيت حكومت ندارند و از جانب شرع منصوب نيستند مراجعه كنند رجوع به طاغوت است .آنچه با قدرت و زور از آنان بگيرند گرچه حق شرعی آنان باشد سُحت است ، چرا كه از دست طاغوت گرفته اند و خدای متعال در قرآن مجيد به تمام مردم مؤمن دستور داده كه : به طاغوت و تمام شئونش كفر ورزيد » .

عرضه داشتم : پس چه كنند؟ فرمود : « توجه كنند به كسی كه فرهنگ ما را روايت می كنند و در حلال و حرام صاحب نظرند ، و شناخت و معرفت به احكام دارند ، به حكومت آنان در بين خود رضايت دهند ; كه ما آنها را از جانب خود به خاطر آن شرايط ، حاكم بر شما قرار داده ايم ; چون برابر با برنامه های ما حكم كنند ، هر كس از حكم آنان سرپيچی كند ، حكم الهی را سبك شمرده و ما را ردّ كرده اند و ردّ ما ردّ بر خداست و ردّ بر خدا عين شرك است » .

در اين روايت كه تمام فقهای بزرگ ، از آن تعبير به « مقبوله » كرده اند ، و از دلايل اثبات ولايت فقيه است ، امام ششم حكومت شاهی ، سلطنتی و ادارات آن به خصوص قاضی و دادگستری آن را رد كرده ، و جميع افراد آن حكومت را طاغوت دانسته ، و مخالفت با آن را به حكم قرآن واجب اعلام كرده و رجوع به آنان را مطلقاً حرام نموده و اخذ حق را از دست آنان سخت به دست آورده و در حقيقت تمام مردم مؤمن را راهنمايی كرده كه سلطنت شاهنشاهی و حكومت غير اسلامی را بگذاريد تا ريشه كن شود و كاخش ويران گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافی : 1/67 ، باب اختلاف الحديث ، حديث 10 ; وسائل : 1/34 ، باب 2 ، حديث 51 .

از طرف ديگر تربيت شده واجد شرايط را ، از جانب خود حاكم حقيقی معرفی كرده و رجوع به حكومت او و قبول قوانينش را واجب دانسته و پشت كردن به احكام آن حكومت را رد بر امام معصوم و رد بر امام معصوم را رد بر خود قلمداد كرده است .

آری ! اين است جايگاه مهم ولايت فقيه ، كه نظام حيات ظاهری و باطنی جامعه ، پس از امام معصوم به آن وابسته است . فقهاء گرامی اعتقاد به ولايت فقيه را هر چند كه در نوع بسط و عدم آن اختلاف دارند لكن اصل آن را پذيرفته و وجود ولايت را برای فقيه از اركان شريعت می دانند .

اگر كسی به مسئله مورد بحث ، در روايت ايراد كند ، كه مورد « دِيْن » و « ارث » است از تنگ نظری و عدم دقت در آيات و روايات و وضع جامعه اسلامی است ، علاوه بر اين كه در بحث اصول فقه ثابت شده است كه : مورد مخصص نيست .

« و اما در رويدادهايی كه واقع می شود ( مسائل مستحدثه ) به راويان احاديث ما مراجعه كنيد ; پس آنها حجت و گواه منند و من حجت و گواه خدا بر آنهايم » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعة : 27/140 ، باب 11 ، حديث 33424 ; بحارالانوار : 2/90 ، باب 14 ، حديث 13 .

اين فرمان صريح حضرت حجة ابن الحسن مهدی (عليه السلام) است كه به امت اعلام فرموده است كه در تمام حوادث و پيشامدها ، به راويان حديث كه مصداق اتم و اكملش فقيه واجد شرايط است مراجعه كنيد ; چرا كه آنان از جانب ما بر شما حجت و ما بر آنان حجت هستيم .

رجوع به فقيه ، درباره حادثه ای می تواند جنبه های مختلفی داشته باشد كه منشأ آن يا جهل به حكم آن حادثه ، و يا جهل به وجود آن ، و يا جهل به حق و باطل در آن است . در تمامی اين موارد سه گانه ، به وسيله فتوا در اول و صدور حكم و تشخيص در دوم و حكم قضايی در سوم مشكل حل می شود ، و صدق مراجعه به فقيه تحقق پيدا می كند . در حقيقت عبارت : « فَارْجِعُوا فِيْها » شامل تمام وظايف از فتوا ، حكومت و قضاء می باشد(1) .

ابی خديجه می گويد : امام صادق (عليه السلام) مرا در نزد برادران مؤمن از اصحابمان فرستاد و فرمود :

« به آنان بگو : چون بين شما خصومتی واقع شد ، يا در مسئله اخذ و عطا ، پيش آمدی شد ، بترسيد از اين كه به فاسقان ، كه حكومت را از دست ما ربوده اند ، مراجعه كنيد ، مردی آگاه به حلال و حرام ما را از ميان خود برگزينيد ، كه من او را در تمام امور ، قاضی شما قرار دادم ، پس از مراجعه به دستگاه سلطنت و حكام جور بپرهيزيد » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - حاكميت در اسلام : 311 .

2 - تهذيب : 6/303 ، باب 92 ، حديث 53 ; وسائل الشيعة : 27/139 ، باب 11 ، حديث 33421 .

اطلاق آياتی چون آيه شريفه :

« خدا قاطعانه به شما فرمان می دهد كه : امانت ها را به صاحبانش بازگردانيد و هنگامی كه ميان مردم داوری می كنيد ، به عدالت داوری كنيد » .

قبول حكومت اسلامی را از طرف امت واجب ، و پذيرش حكومت غير حق را حرام می داند ، كه با توجه به عمق اين آيه و آيات نظير آن ، عظمت مقام و جايگاه ولايتِ حاكمِ عادل ; يعنی فقيه جامع الشرايط ، به دست می آيد .

طايفه شيعه دوازده امامی ، پس از ولايت الله و رسول الله و امامان معصوم و پس از امامان معصوم در غيبت امام دوازدهم ، حاكم واقعی را فقيه جامع الشرايط می دانند ، و ديگران را حكام جور به حساب آورده و آنها و حكومتشان را غاصب و باطل تلقی می كنند . تا آنجا كه دولت ها را مالك چيزی نمی دانند ; زيرا از طرف امام عصر يا نايب امام مجاز نبوده اند و از اين روی بوده و هست كه در مواقع ضروری ، در كشورهای اسلامی ، در حل مشكلات و دفاع از حريم اسلام مسلمين ، دست به طرف فقهای وقت دراز كرده ، حكم جهاد و غيره از آنان می گرفتند و به عنوان وظيفه شرعی به آن عمل می كردند و جان عزيز خود را به دستور آنان در راه اعلای كلمه حق فدا می نمودند .

اينها دليل بر نوعی ارتكاز متشرعه ، بر ثبوت ولايت و تصرف برای فقيه است ; يعنی تصرف در امور اجتماعی و سياسی می باشد ، كه لااقل از طريق ولايت حسبيه ، حق تصميم گيری در كارهای ضروری اجتماعی ، از طريق احاديث برای فقيه جامع الشرايط ثابت است و احاديث مثبت ولايت ، در حقيقت كمك و تاييدی بر همين حقيقت ارتكازی است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نساء (4) : 58 .

به همين خاطر مرجع بزرگ و محقق كم نظير مرحوم آيت الله « نائينی » در كتاب « تنبيه الامة » صفحه 46 نسبت به قطعی بودن وجود ولايت ، حفظ نظم و اداره كشور اسلامی برای فقيه ، و اين كه از واضح ترين امور حسبيه است چنين می فرمايد :

« از جمله قطعيات مذهب ما و طايفه اماميه اين است كه : در عصر غيبت ( علی مغيبه السلام ) آنچه ( از ولايت نوعيه ) را كه عدم رضايت شارع مقدس به اهمال آن حتی در اين زمينه معلوم باشد وظايف حسبيه ناميده ، و ولايت فقهای عصر غيبت را در آن قدر متيقن و ثابت دانستيم ، حتی با عدم ثبوت نيابت عامه ، در جميع مناصب و چون عدم رضای شارع مقدس به اختلال نظام و ذهاب بيضه اسلام ; بلكه اهميت وظايف مراجعه به حفظ نظم ممالك اسلاميه از تمام امور حسبيه از اوضح قطعيات است . بنابراين ثبوت نيابت فقها و نواب عام عصر غيبت در اقامه وظايف مذكوره ، از قطعيات مذهب خواهد بود » .

حضرت رضا از پدران بزرگوارش روايت می كند ، رسول خدا سه بار فرمود :

« خداوندا جانشينان مرا مورد رحمت قرار ده ، عرضه داشتند : جانشينان شما كيانند ؟ فرمود : آنان كه پس از من می آيند و حديث و سنت مرا برای مردم بازگو می كنند و آن را به مردم ياد می دهند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - عيون اخبار الرضا (عليه السلام) : 2/37 ، باب 31 ، حديث 94 ; وسائل : 27/92 ، باب 8 ، حديث 33298 .

بدون شك ، چنانچه بزرگترين فقهای ما در ذيل اين حديث فرموده اند ; منظور رسول خدا از اين گفتار ، حديث و سنت واقعی است ، نه ظاهری و صوری ، و به دست آوردن سنت واقعی آن حضرت ، جز با تحقيق و بررسی كامل از لحاظ روايات معارض و روايات تقيه ای و معارض با قرآن و سپس طرح اخبار نادرست و غير اينها ، از مقدمات عملی نخواهد بود .

شناخت حديث و سنت واقعی ، به آگاه بودن به ادبيات عرب ، معانی و بيان ، رجال ، درايه ، اصول ، فقه ، فلسفه ، حكمت ، عرفان ، لغت ، تفسير و تاريخ قرآن نيازمند است ; بنابراين از متن روايت ، به انضمام قراين خارجيه ، معنای فقاهت فهميده می شود . پس بايد همه به اين نكته توجه داشته باشند كه نقل حديث و سنت ، بدون درك و فهم آن ، و شناخت صحيح از ناصحيح آن ، موجب شايستگی جانشينی از معصوم نيست .

در روايتی كه قطب راوندی نقل كرده و كتاب با عظمت « مستدرك الوسائل » جلد 3 ص 185 باب 8 حديث 48 آن را ثبت نموده است ، رسول خدا فرمود :

« رحمت خدا بر جانشينان من ، گفتند : آنان كيانند؟ فرمود : آنها كه سنت مرا زنده می كنند و به بندگان حق می آموزند و كسی كه مرگ او برسد در حالی كه در طلب علمی است كه باعث حيات اسلام است ، كه چنين انسان حق گويی ، مقرب و بين او و پروردگار جز درجه ای فاصله نيست » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل : 17/300 ، باب 8 ، حديث 21403 ـ 48 .

از لحن حديث بالا به خصوص جملات احيای سنت و روش رسول خدا ، تعليم دين به بندگان و طلب دانش برای زنده نگاه داشتن اسلام ، به خوبی استفاده می شود كه منظور از « خلفا » پس از اهل بيت (عليهم السلام) فقهايی هستند كه اعلای كلمه حق به علم و فقاهت و زحمت آنان بسته است .

اين معنا يعنی مقام خلافت و قرب به حق ، بدون شك در خور ناقل حديث نيست ; بدين ترتيب اين دو روايت نيز در جريان بحث و اثبات ولايت فقيه است ، و بر اين اساس فقهای جامع الشرايط خلفای رسول خدا هستند .

از لوازم معنای « خليفه » انتقال شئون و مقامات اصل به فرع است . نظير مفهوم نيابت و وكالت ; ولی از آنجا كه حدود انتقال در اختيار انتقال دهنده است ، بايد اراده و منظور گوينده را در مراحل انتقال ، به دست آورد كه آيا مطلق منصب های قابل انتقال را به جانشين خود منتقل نموده ، يا برخی از آن را؟

روی اين حساب اگر كسی مثلا دارای ده سِمَت و مقام باشد ، می تواند همه آنها را به ديگری منتقل كند ، البته در صفات قابل انتقال ، با توجه به مطالب فوق چنانچه اطلاق گفتار رسول اكرم را در نظر بگيريم كه فرمود :

و در آن هيچ گونه قيدی ذكر نكرده ; يعنی خلافت را به سَمْت معين و مورد خاصی جهت نداده ، می توان به طور قطع و بدون ترديد گفت كه : ولايت فقيه به معنی جانشينی برای رسول اكرم و اهل بيت (عليهم السلام) مسئله بسيار مهم و در خور توجه است و اينكه عالم فقيه وارث شؤون آن انوار مقدسه می باشد .

محقق بزرگ مرحوم سيد اصفهانی در حاشيه مكاسب صفحه 213 در مقام استدلال به اين حديث می گويد : الخليفة بقول مطلق ، من يقوم مقام من استخلفه فی كل ما هو له .

خليفه در صورتی كه در روايت بدون قيد بيايد و به طور مطلق ذكر شود ، كسی است كه جانشين ولايت مستخلف ، در تمام اموری كه برای مستخلف ثابت است می باشد .

حضرت امام خمينی (قدس سره) در كتاب « بيع » جلد 2 صفحه 467 ـ 470 اين معنا را انتخاب كرده و براطلاق و عموم آن تكيه كرده است .

5 ـ قال رسول الله . . .

« علما وارثان انبيااند ، پيامبران طلا و نقره به ارث نمی گذارند ، ارث به جا مانده از آنان دانش است ، هر كس از آن دانش بهره گيرد ، در حقيقت بهره شايانی برده است » .

اگر كسی بگويد منظور از علما در اين روايت ، ائمه معصومين (عليهم السلام) هستند ، پاسخش اين است كه جملات ابتدايی روايت كه فرموده : كسی كه راه علم جويی بپيمايد راه بهشت را پيموده و ملائكه بال های خود را به احترام طالب علم فرود می آورند و اهل آسمان ها و زمين برای خواهان علم طلب آمرزش می كنند و . . . مناسب با مقام شامخ امامان (عليهم السلام) نيست ; چرا كه علم آنان علم لدنی و خدادادی است ، از جمله : اَلْعُلَماءُ وَرَثَةُ الاَْنْبِياءِ از ديد فهم عرفی ، چنين استنباط می شود كه علما وارث انبيا هستند ، نه وارث عنوان آنها ، "نبأ" پس از اطلاق ارث ، شامل تمام شئون انبيا به استثنای نبوت و ويژگی های الهی مانند عصمت خواهد شد ; بنا بر اين نظر ، در نبود معصوم ، فقيه جامع الشرايط دارای انواع ولايت ها نسبت به مردم است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافی : 1/2 ، باب ثواب العالم والمتعلم ، حديث 1 ; بحارالانوار : 1/164 ، باب 1 ، حديث 2 .

در اين حديث آمده كه : فقها ، امينان انبيا در جامعه انسانی هستند . امانت رسولان كه به دست فقيهان سپرده شده است ، بدون شك همان ولايت و زعامت است ، كه در سايه آن ، برای تبليغ احكام الهی و تشكيل حكومت و دفع خطرات داخلی و خارجی ، از حيثيت اسلام دستشان باز باشد ، نشستن در خانه و جواب چند مسئله عوام الناس را دادن ، كسی را امين انبيا نمی كند .

و اگر منظور از امانت ، امت باشد ، باز حفظ مسئوليت امت ، از طريق تبليغ دين و دفع دشمنان از سر ملت ، معنا می دهد و در نتيجه بايد بر اساس اين روايت به طور قاطع گفت :

ولايت برای فقها ثابت است ; زيرا امين بودن بر يكی از موضوعات حيات امت ، ولايتی را متناسب با آن موضوع ايجاب می كند ، كه در حقيقت نوعی ولايت بر حفظ آن موضوع به شمار می آيد از باب مثال :

امين بر احكام = با ولايت فتوی

امين بر امت = با ولايت زعامت و رهبری

امين در مرافعات و خصوصيات = ولايت قضا

امين بر موضوعات صرفه = ولايت حكم

امين بر اموال عمومی و دولتی = ولايت بر بيت المال

و به عبارت روشن تر : تمام ولايت هايی كه به عنوان رهبری ، ارشاد ، حكومت و حفظ نظم برای پيامبر و امام ثابت بوده ، مانند ولايت فتوی ، قضا كه شئون رهبری و ارشاد است ، ولايت زعامت و اجرای حدود و ولايت بر بيت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافی : 1/26 ، حديث 5 ; بحارالانوار : 2/36 ، باب 9 ، حديث 38 .

المال كه از شئون حاكميت و لزوم حفظ نظم است ، انتقال آن به فقها با استناد بر حديث مزبور قابل قبول است .

7ـ حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) در بخشی از يك سخنرانی كه در موضوع امر به معروف و نهی از منكر ايراد فرموده است ، گروهی از علما را كه به علت سهل انگاری و سازشكاری با دستگاه حاكمه ، موقعيت و وظيفه اجتماعی خود را از دست داده و در نتيجه ، آن كارهايی كه بايد علما انجام می دادند ، به دست دولت های ظلم افتاده و حق حاكميت كه بايد از آنِ علمای اسلام می بود و ديگران غاصبانه از دست ايشان گرفته اند ، به شدت مورد ملامت قرار داده و می فرمايد:

« مصيبت و بيچارگی شما از همه مردم بزرگ تر است ; زيرا مقام رهبری را از دستتان گرفتند ; ولی شما هيچ توجه به اين موضوع پيدا نكرديد ، چه آنكه جريان امور كشور ، ملت ، احكام تشريعی و قضايی بايد به دست عالمان بالله كه در رابطه با حق در كمال خلوص و شهامت انجام وظيفه می كنند ، باشد .

آنان كه امين بر حلال و حرام و پاسدار احكام اسلامی می باشند ، ولی متأسفانه اين مقام و منزلت از شما سلب شده و آن نبود مگر به علت دوری و انحرافتان از حق و اختلافتان در سنت رسول الله ، با آن همه روشنی و وضوح ، اگر شما برای خدا صبر و تحمل مشقت ها را نموده بوديد ، بالاخره پيروزی با شما بود و زمام امور الهی به دست شما می افتاد ، و فرمان ها از طرف شما صادر می شد و نتيجه آن به سوی شما باز می گشت ; ولی شما خودتان راه ظالمان را باز كرديد و مقام و منزلت خود را به ايشان سپرديد و كارهای خود را به ايشان واگذار كرديد ، تا آنجا كه اينان بدون پروا ، در همه امور ، روی حدس و گمان خود عمل می كنند و اعتنايی به حكم خدا ندارند . راه شهوترانی و خودكامگی را پيش گرفته ، سلطه اينها نبود مگر به علت فرار شما از مرگ ، و علاقه شما به لذت هايی كه حتماً از شما جدا خواهد شد . شما ضعفا و بيچارگان را به دست ايشان سپرديد ، تا آنكه برخی را با قهر و ستيز به بندگی و عبوديت كشيدند ، و عده ای را ضعيف نموده و به تنگی معيشت و زندگی واداشتند . . . .»

آنچه در اين سخنانِ حضرت سيدالشهداء درباره مسئله ولايت فقيه است ، جمله نورانی : « مَجارِی الاُْمُورِ وَالاَْحْكامِ عَلی اَيْدِی الْعُلَماءِ بِاللهِ » می باشد(1) .

به خوبی از اين جمله استفاده می شود كه اداره امور كشور اسلامی ، در تمام مراحل و شئونش بايد به دست علما بالله ; يعنی علمايی كه در رابطه با خدا ، مصالح و مفاسد اجتماعیِ شئون مردم را رعايت می كنند انجام گيرد .

علاوه براين ، از فرمايشات امام (عليه السلام) چنين استفاده می شود كه ولايت فقيه حتی در زمان معصوم نيز ثابت است ; زيرا خطاب حضرت به علمای زمان خود می باشد ، اگر كسی بگويد ولايت امام اولويت دارد ، آيا اين دو ولايت يا اين دو حكومت ، در عرض هم ممكن است ؟

بايد گفت : كه در بود و نبود اين دو ولايت ، در يك زمان ، هيچ معذوری وجود ندارد ; زيرا از لحاظ رتبه در طول يكديگرند ، بدين ترتيب كه ولايت فقيه فرع ولايت امام است ; ولی هر دو در يك زمان ، و بايد اين چنين باشد .

زيرا حكومت اسلامی ، مانند ساير حكومت ها ، بايد دارای يك حكومت مركزی باشد ، كه در زمان حضور ، با شخص امام (عليه السلام)خواهد بود و نيز دارای حكومت های محلی كه در استان ها و شهرها اداره امور را به دست بگيرند ، و آن با فقهای جامع الشرايط است كه همگی تابع حكومت مركزی باشند .

محقق بزرگ ، فقيه عارف ، فيلسوف نامدار ، ملامهدی نراقی در كتاب « عوائد » صفحه 187 و 188 بحث بسيار جالب ، محكم و متينی در اين زمينه دارد كه در ضمن آن می فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل : 17/315 ، باب 11 ، حديث 21454 ـ 16 ; بحارالانوار : 92/79 ، باب 1 ، حديث 37 .

وقتی روايات كتب معتبر از فقها تعبير به : وارث انبيا ، امين الرسل ، خليفة الرسول ، حصين الاسلام ، مثل الانبياء ، بمنزلتهم ، الحاكم ، القاضی ، الحجة من قبلهم ، انه المرجع فی جميع الحوادث ، ان علی يده مجاری الامور و الاحكام ، و انّه الكافل لايتامهم ، بنمايد چه جای شكی در ولايت مطلقه آنها باقی می ماند ، كه اگر دارای همان ولايت رسول الله و امامان معصوم نباشند ، صدور اين روايات ، نقض غرض است .

المقام الثانی فی بيان وظيفة العلماء الابرار و الفقهاء الاخيار فی امور الناس و ما لهم فيه الولايه علی سبيل الكلية فنقول و بالله التوفيق : ان كلية الفقيه العادل توّليه و له الولاية فيه امران :

أحدهما : كلما كان اللنبی و الامام الذين هم سلاطين الانام و حصون الاسلام فيه الولايه كان لهم فللفقيه ايضا ذلك الاّ ما اخرجه الدليل من اجماع أو نص أو غيرهما . . .

در قسمت اخير جملات می فرمايد : آنچه در آن برای پيامبر و امام كه امرای مردم و حصون اسلامند ، ولايت هست ، عين همان ولايت برای فقيه هست ، مگر چيزی كه به اجماع يا نص معتبر ، از اين عرصه خارج باشد .

آنچه در اين بخش خيلی مهم به نظر می رسد ، اين است كه : در هر عصری كدام فقيه مصداق حقيقی اين روايات بسيار مهم است ، تا ولايت رسول الله و امام معصوم از فجر وجود او طالع شود و امت در مدار ولايت او قرار گيرند ، تا هم دين خدا و هم امت اسلامی از دستبرد حوادث مصون بمانند .

در اين زمينه اگر بخواهد تمام جوانب مسئله بررسی شود ، از جزوه نويسی خارج و كار به بيش از چند جلد كتاب خواهد كشيد ، بالاجبار به عناوين شرايط اشاره می شود ، و در پايان اگر لازم بود پاره ای از رواياتی كه شرايط مؤمن حقيقی را كه مصداق اتم و اكملش فقيه جامع الشرايط است ، برای حسن ختام ذكر خواهيم كرد ، البته بايد توجه داشت آنچه كه مهم است اين است كه : فقيهی شأنيت اين ولايت را دارد كه اين حقايق را كامل و جامع در خود متجلی كرده باشد و گرنه بدون شرايط ، ولايت برای شخصی كه فاقد يا لا اقل دارای كاستی می باشد ثابت نخواهد بود .

1 ـ دارای معرفت و عرفان به حق و قيامت باشد ، آن چنان كه در حوزه جاذبه عشق به محبوب قرار گيرد و مجذوب گردد و از پی آن جذبه ، قدم در راه سلوك ، به وادی عروج برسد . آنچنان كه در وادی عروج ترك غير حق كند و با تمام وجود ، از غير هوی ، هوس و حرص به امور مادی ، به خصوص مقام و منصب رياست برهد ، و در عمق وجود و حقيقت هويتش جز خدا نماند .

2 ـ وادی اسلام و ايمان را طی كرده به عرصه گاه احسان برسد ، احسانی كه در كلام رسول خدا آمده :

« احسان آن است كه طوری خدا را عبادت كنی كه گويی او را می بينی و اگر تو او را نمی بينی او بدون شك ترا می بيند » .

كه اين مقام كه در حقيقت مقام خلوص ، صفا ، پاكی و حقيقت واقعيت است و برای كسی ميسر نيست ، جز اين كه خود را در اعتقاد به حق قيامت ، قرآن ، نبوت و قيامت و امامت ائمه طاهرين ، به نقطه باور كشف و شهود برساند .

3 ـ بايد در علم و معارف اسلامی در حد لازم ، استاد ديده باشد و در كوشش ، فعاليت ، بحث و مباحثه پروانهوار چرخيده باشد كه به تصديق اهل فن ، متخصصين امور الهی ، از چشمه پر فيض اجتهاد سيراب گشته ، و در هر حادثه ای قدرت استنباط حكم الهی را در خود بيابد و محض خوشنودی دوست به اعلام فتوا اقدام نمايد و در فتوايش نظری جز اعلاء كلمه حق نداشته باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار : 62/116 ، باب 1 .

4 ـ از عقل كامل و لب راجح ، كه در سايه ايمان ، اخلاص و عمل صالح به دست می آيد بهره داشته باشد ، تا عمق هر چيزی را درك كند و روابط حوادث و مسائل و موضوعات را ، با ميدان حيات بفهمد ، و در هيچ زمينه ای مغلوب تحميلات فرهنگ غير حق و حوادث زمان و خيالبافی های دشمنان نشود .

5 ـ در زمينه علم ، قدرت ، آبرو ، مال ، حيثيّت اجتماعی دارای سخاوت وجود باشد كه حضرت صادق (عليه السلام) فرمود :

« سخاوت اخلاق پيامبران و ستون دين است ، مؤمن ، مؤمن نيست مگر سخی است و سخی ، سخی نيست مگر صاحب باور و همت بلند است چرا كه سخاوت شعاع نور باور است » .

6 ـ دارای شجاعت باشد ، كه آن عبارت از قوت قلب و قدرت روح است ، تا بتواند با حوادث مقابله كند و با كافران ، منافقان و مشركان جهت حفظ اسلام و امت اسلام درافتد ، و راه حق را همراه با امت ، در عين تمام مشكلات ، تا رسيدن به پيروزی يا شهادت بپيمايد .

7 ـ دارای عفت چشم ، گوش ، زبان ، دست ، قدم ، شكم و شهوت باشد ، كه از همه جهت مورد اطمينان امت قرار گيرد ، و با آبروی الهی و اسلامی اش بتواند كارها را از پيش ببرد .

8 ـ دارای علو همت باشد ، به امور كوچك و مسائل اندك و تحقق برخی از خواسته ها قناعت نكند ، تا دشمن با خيال راحت به كارش ادامه دهد ، همچون خمينی بزرگ همتی برتر از فلك و فوق تصور داشته باشد ، كه او آنچنان با همت بود كه نظيرش پس از انبيا و ائمه كمتر ديده شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل : 7/17 ، باب 2 ، حديث 7521 ـ 14 ; مجموعه ورّام : 1/170 .

9 ـ با همه خلق خدا مهربان باشد ، و بر همه كس رأفت و شفقت روا داشته ، جز خير و صلاح و سعادت برای مردم نخواهد ، از وضع مردم غفلت نكند و تندی و خشم و غضب را در دنيا كشته ، و حتی برای دشمنان ، جز آرزوی هدايت ، آرزويی نداشته باشد .

10 ـ در تمام امور با حوصله ، بردبار و حليم باشد ، و در برابر پيش آمدها و حوادث ، وقار خود را حفظ نمايد و خاطر از امور ظاهری آزرده نكند كه امام صادق (عليه السلام) فرمود :

« رهبری امت ، شايسته مردی نمی شود مگر دارای سه خصلت باشد :

ورع و پاكدامنی كه وی را از تمام محارم الهی حفظ كند ، و حلم و گذشتی كه بتواند با آن مالك خشم خود شود و حسن رهبری نسبت به مردمی كه در اختيار اويند ; تا جايی كه همانند پدر مهربان نسبت به فرزندش باشد » .

11 ـ دارای عفو و گذشت باشد ، آنجا كه لازمه بخشش و عفو است به راحتی درگذرد ، كه رسول خدا فرمود : بهترين اخلاق اهل دنيا و آخرت گذشت است .

12 ـ دارای حسن خلق و مكارم نفسی باشد ، كه مكارم اخلاق ، هدف نبوت انبيا است و واجب است وجود رهبر منبع مكارم ، و چشمه محسنات باشد ، تا امت از او شكل بگيرند و مملكت از وجود مردم با اخلاق ، گلستان عشق ، محبت ، رحمت ، رأفت ، مهر ، وفا ، صداقت و صفا گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - خصال : 1/116 ، حديث 97 ; بحارالانوار : 25/137 ، باب 4 ، حديث 7 .

13 ـ رهبر ، مصالح امت را بر مصالح فردی خود مقدم می نمايد ، و در بسياری از مواقع جهت دست يابی امت به حقوقشان ، از حق خود می گذرد ، و چه بسا كه جان خود و عزيزانش را در مسير بيداری ، رشد و كمال امت فدا كند . به فرموده قرآن مجيد :

« و آنان را بر خود ترجيح می دهند ، گرچه خودشان را نياز شديدی [ به مال و متاع  ]باشد » .

14 ـ دارای كرم ، آقايی و بزرگواری باشد ، تا در محور وجودش ، درد دردمندان دوا گردد ، و حاجت حاجتمندان روا شود ، و مرض مريضان شفا يابد . درباره شخص كريم گفته شده :

« كريم باكی ندارد كه چه مقدار و به چه شخصی عطا می كند و چون ببيند حاجت نزد غير او برند ، سخت آشفته و ناراحت می شود ، و آن قدر عطا می كند كه برای نيازمند نيازی نماند ، ملتجی و پناه آورنده را نمی راند ، چون وعده كند وفا نمايد ، و چون جفا نمايد نفس را اعتاب و سرزنش كند » .

و هرگز خوبی های خود را نسبت به ديگران به حساب نياورد ، چنانچه حضرت امام خمينی يك بار انقلاب اسلامی و واقعيات صورت گرفته را به خود نسبت نداد ، به طور مكرر در اعلاميه ها و سخنرانی هايش فرمود : اين كاری بود كه شما ملت در سايه اسلام انجام داديد ، در حالی كه آنچه واقع شد ، از وجود مبارك او بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - حشر (59) : 9 .

15 ـ بايد متوكل باشد ، حقيقتی كه در قرآن مجيد بر آن اصرار و پافشاری دارند .

عبد بايد به ادای مسئوليت قيام كند ، و در قيام خود تكيه بر حق داشته باشد ، به طور يقين بداند كه در تمام امور ، وكيل ، حضرت رب العزّة است و اوست كه تمام زمينه های پيروزی را فراهم می نمايد .

متوكل جز به خدا ، عنايت ، لطف و كرامت او فكر نمی كند ، و در مسيری كه دارد ، مردد و خائف و ضعيف نمی شود .

در كتاب شريف « كافی » از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است :

« چيزی نيست مگر آنكه برای آن حدّی است ، عرضه داشتم : فدايت شوم حد توكل چيست؟ فرمود : باور ، گفتم حد باور چيست؟ فرمود با بودن خدا از چيزی نترسيدن » .

16 ـ تسليم بودن در تمام شئون ظاهری و باطنی ، به وجود مقدس حضرت حق . حالت تسليم از بهترين و برترين و پرمنفعت ترين حالات درونی است حالی است كه انبيا و ائمه و اوليا بر اثر آن ، به آنچه بايد برسند رسيدند .

17 ـ راضی بودن به قضا ، حكم ، اوامر و دستورات الهی و خوشنود بودن به ابتلائات و آزمايشات خدايی است . به موسی كليم خطاب شد: عبدی كه بر آزمايشم صبر كند ، و بر نعمتم شكر نمايد ، و به قضايم رضا دهد ، فرمانم را پيروی كند ، و برای جلب خوشنوديم عمل نمايد ; او را از صديقين قرار می دهم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافی : 2/57 ، باب فضل اليقين ، حديث 1 ; وسائل الشيعة : 15/202 ، باب 7 ، حديث 20279 .

18 ـ وقار است تا در سايه آن بتوان امت را تربيت كرده و سر ادب آنان را به پيشگاه حق به عبادت آورد ، و عظمت و بزرگی آنان را برای جهانيان درس قرار دهد . اميرمؤمنان (عليه السلام) در « نهج البلاغه » می فرمايد :

مؤمن در پيش آمدها و حوادث و طوفان ها و زلزله های اجتماعی بامتانت است و بيدی نيست كه در پيش آمدها بلرزد ، و به وقت مصائب و ناراحتی ها بردبار صبور است .

19 ـ فُتوّت است ، كه اكثر بزرگان دين آن را به صفات پسنديده معنا كرده اند(2) .

فتوّت نوری است از عالم قدس كه پرتو فيض آن ، صفات ملكی و سمات ملكوتی را در باطن صاحبش واگذار می كند و اخلاق شيطانی و صفات پست را به كلی از او دور می نمايد .

« مردانی هستند كه به آنچه با خدا بر آن پيمان بستند [ و آن ثبات قدم و دفاع از حق تا نثار جان بود ] صادقانه وفا كردند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه : خطبه 191 ; كافی : 2/231 ، باب المؤمن وعلاماته ، حديث 4 .

2 - بحرالمعارف : 197 .

3 - احزاب (33) : 23 .

« مردانی كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نمی دارد » .

آری ! اجرای تعهد ، صدق ، وفا ، ياد خدا ، به پاداشتن نماز و ادای زكات ، مهرورزی و محبت به همه مردم ، صفا و يكرنگی ، ايثار و صداقت و . . . كار جوانمردان است .

20 ـ در تمام اموری كه گفته شد ثابت قدم و پايدار باشد .

چون سالك با قدم خلوص ، و با بال عشق و شوق ، اين بيست وادی را كه در قرآن و نهج البلاغه آمده طی كند ، مطلع الفجر ولايت رسول الله و امام معصوم خواهد شد ، و به نيابت از ولیِّ عصر در زمان غيبت ، عهده دار زمامداری امت ، هدايت و ارشاد آنان و مبارزه و جهاد با كفر و شرك و نفاق خواهد گشت ، و به عنوان ولی فقيه ، همراه با انواع ولايت ها ، واجب الطاعه شده ،و محور قدرت و تمام امور مسلمانان می شود ، و به واسطه اوست كه پرچم دين به اهتزاز درآمده ، شخصيت مسلمانان در تمام مناطق حفظ خواهد شد و دست ظلم ، استعمار و استثمار از سر مسلمين كوتاه خواهد گشت .

در حديث است كه در قيامت به عابد می گويند : آدم خوبی هستی كه تا اين حد برای نجات خود ، همت به خرج داده ای ، ولی به فقيه می گويند:

اَخَذَ عَنْكَ اَوْ تَعْلَمَ مِنْكَ(1) :

« ای عهده دار امور امت ! كه ضعفای امت را به حق و حقيقت هدايت كردی و آنان را از هر شری نجات دادی ، بايست و از هر كس از ولايتت بهره گرفت شفاعت كن » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نور (24) : 37 .

« فيض » بزرگوار ، آن محدّث كم نظير و عارف بی نظير و فيلسوف عظيم القدر بر اساس آيات و روايات در جلد دوم كتاب پر قيمت « علم اليقين » صفحه 763 در اوصاف صاحبان ولايت می فرمايد :

« دين آنان عبارت است از : ورع ، عفت ، صدق ، صلاح ، استقامت ، اجتهاد ، اداء امانت به خوب و بد ، طول سجود ، روزه ، شب زنده داری ، اجتناب از تمام محرمات ، انتظار فرج ، صبر ، حسن خلق ، معاشرت كريمانه ، حسن جوار ، عشق اولياء ، نفرت از دشمنان خدا ، برّ به والدين ، احسان به خلق ، انفاق ، خوف از حق ، خشيت ، اميد به حضرت رب ، مراقبه ، محاسبه ، مشارطه ، طهارت ظاهر و باطن » .

و اين همه در فقيهان شيعه ، در تمام زمان های بعد از غيبت تا عصر حاضر جمع بوده و با همين اوصاف و خصوصيات بود كه تاكنون ، كشتی فرهنگ تشيع ، سرنشينان آن را از آسيب طوفان های دريای زندگی ، حفظ نموده و دِيْن خود را به اسلام و امت ادا كرده ، و اسلام ناب محمدی را از تندباد حوادث در حصن حصين ولايت فقيه نگاه داشته ، و در آينده نيز از موج بلاها مصون می دارند . به قول حضرت امام خمينی (قدس سره) به صاحب اصلی اش حضرت حجة بن الحسن (عليه السلام)برسانند و امانت را كه ولايت و امت است به آن حضرت منتقل نمايند كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل : 3/319 ، باب 11 ، حديث 21465 ـ 27 ; بحارالانوار : 2/5 ، باب 8 ، حديث 10 .

« فقيهان امينان پيامبرانانند » .

والبته جمع اين اوصاف و تجلّی آنان در فقيه مجتهد است كه باعث ظهور ولايت در فقيه خواهد شد . و اگر اين اوصاف عرشی در فقيهی ظهور و بروز نداشته باشد لايق اين مقام نخواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافی : 1/46 ، باب المشاكل بعلمه ، حديث 5 ; كشف الغمة 2/184 .

چرا به مذهب بدبينند ؟

با آنكه مدنيت قرن بيستم ، بشر را به پايه ای رسانده كه برقوای طبيعت حكومت كند ، از طرفی فضا را تسخير ، و از جهت ديگر تا اعماق درياها راه يافته و علوم ، معارف و قوانين بشری به صورتی در آمده كه با سطح مدنيت او مساوی است ; امّا هنوز تعاليم انبيا و گفته های آنان به قوّت و استحكام اصلی خود باقی است .

نفوذی كه آنان در نهاد بشر دارند ، هيچ قانون و تعليمی ندارد . هنوز بشر در مواقع سخت و مشكلات زندگی ، به همان مبدأ كه آن تعاليم را فرستاده است توجه می نمايد ، و با آن كه قرن ها از عمر قانون گذاری انبيا می گذرد ، سعادت را در پرتو آن دانسته ، و اين همه تشكيلات و قوانينی كه دست بشر به وجود آورده ، و امروز سراسر مناطق جهان را فرا گرفته ، آزادی و آرامش روحی و جسمی بشريت را سلب كرده است .

علاوه بر اين ، قوانين ساخته شده بشر ، دارای نفوذ محدودی است كه با گذشت زمان به فراموشی سپرده خواهد شد ; اگر هم اثری از آن باقی بماند ، جز در نوشته ها و كتب تاريخی باقی نمی ماند ; اما گذشت زمان و مقتضای مكان ، هيچ گونه تأثيری در قوانين كلی انبيا نداشته و روز ، به روز عظمت و حقانيت گفته های آن پاك مردان بيشتر جلوه می كند ; زيرا تمام انبيا گفته های خود را از خالق بشر گرفته ، و هيچ قانون گذاری به اندازه خدای متعال به مقتضيات مخلوق خود آگاه نيست .

پروردگار قوانينی را كه به وسيله انبيا برای هدايت مردم فرستاده است ، مطابق با فطرت بشر بوده و همين مطابق بودن ، آن قوانين را از حدود زمان و مكان خارج كرده ، و از هرگونه آفت و حادثه ای حفظ نموده است .

احتياج بشر به قانون و به تعبير ديگر به دين ، جزء غرائز فطری اوست و اين مسئله به هيچ صورت قابل انكار و ترديد نيست . متأسفانه امروز در سراسر جهان ، عقيده و دين را به صورت ديگر می نگرند و مثل اين كه انسان خود را محتاج به قانون حقيقی دين نمی داند ; تا آنجا كه می تواند ، می خواهد خود را از اين برنامه آزاد كند .

روی اين حساب چندی است كه بشر مبارزه همه جانبه ای را عليه دين آغاز كرده ، و خود را از توجه به آن بركنار داشته ، و عقيده او براين شده كه دين مخالف با آزادی و خواسته های انسانی است ; بنابراين ، دين را مغاير با خواسته های انسانی دانسته و دچار اين توهّم شده كه دين با برنامه انسانيت موافقت ندارد ، و بايد تعطيل شود .