بخل يا خطرناك‏ترين بيمارى‏

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

خيلى عجيب است كه تمام نعمت‏هاى لازم به اراده حضرت حق، از تمام جوانب خلقت، بدون كم‏ترين بخل و امساكى به انسان برسد و بر انسان لازم اخلاقى و شرعى و طبيعى باشد كه از آنچه به او مى‏رسد، به نيازمندان برساند، ولى در رساندن نعمت‏هاى مادى و معنوى حق- كه مالك واقعى‏اش خداست- به نيازمندان، آدمى گرفتار امساك و بخل باشد!!

چه عجيب است كه انسان بگويد: چون نيازمند به نعم مادى و معنوى هستم بايد به من برسد، ولى وقتى خودش با اين قضاوتى كه نسبت به خود دارد در برابر نيازمندان به امور مادى و معنوى برسد، از علاج نياز آنان امساك كند، بايد به بخيل گفت: اگر به هنگام نيازمنديت به امور مادى و معنوى تمام عوامل پرداخت‏كننده نعم، از عنايت و لطف به تو باز بايستند در چه وضعى قرار مى‏گيرى و آيا متوقع اين هستى كه به وقت احتياج به فريادت نرسند؟

پس از بخل و امساك بپرهيز و خدا را در تمام امور مادى و معنوى محور قرار ده‏ و چنگ به ريسمان محكم عبادت و اطاعت زن و باعث زحمت و رنج خود و افتضاح و رسواييت در دنيا و آخرت مباش.

قرآن و مسئله بخل‏

قرآن كه كتاب حكمت و ارشاد و هدايت و كتاب آموزش و پرورش است، انسان را از بخل برحذر مى‏دارد و بخيل را منفور حق و لايق عذاب روز قيامت مى‏داند:

[وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً] «1».

و دستت را بخيلانه بسته مدار [كه از انفاق در راه خدا باز مانى‏] و به طور كامل هم [در انفاق‏] دست و دل باز مباش [كه چيزى براى معاش خودت باقى نماند] كه در نهايت [نزد شايستگان‏] نكوهيده [و در زندگى خود] درمانده گردى.

[وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً] «2».

و آنان كه وقتى انفاق مى‏كنند، نه از حدّ معمول [و متعارف‏] مى‏گذرند و نه تنگ مى‏گيرند و [انفاقشان‏] همواره ميان اين دو در حدّ اعتدال است.

افراط و تفريط در اين مسئله و در تمام مسائل نهى شده، نه آن قدر بايد دست عطا باز باشد كه خود فقير و نيازمند گردى و زن و فرزندت در شدت و سختى قرار گيرند و نه آن قدر دچار بخل و امساك باشى كه احدى از وجودت نفعى نبرد!

بخل، نتيجه افراط در محبت و عشق به دنياست، عاشق دنيا كه عشقش از حد مرز بندى‏هاى الهى گذشته، از طرفى براى جمع مال دنيا شديداً دچار حرص و از طرف ديگر براى حفظ مال دنيا شديداً دچار بخل است.

تسلط اين دو مرض، انسان را از مقام قرب و انس و رشد و كمال باز داشته و لايق هم آغوش شدن با شيطان و افتادن در عذاب جهنم خواهد كرد.

[الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ يَكْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ عَذاباً مُهِيناً] «3».

كسانى كه [از انفاق اموالشان در راه خدا بخل مى‏ورزند و مردم را به بخل فرمان مى‏دهند و آنچه را خدا از فضل خود به آنان داده پنهان مى‏كنند، [كافرند] و ما براى كافران عذابى خواركننده آماده كرده‏ايم.

[وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ] «4».

و كسانى كه خدا به آنچه از فضلش به آنان داده بخل مى‏ورزند، گمان نكنند كه آن بخل به سود آنان است، بلكه آن بخل به زيانشان خواهد بود. به زودى آنچه به آن بخل ورزيدند در روز قيامت طوق گردنشان مى‏شود و ميراث آسمان‏ها و زمين فقط در سيطره مالكيّت خداست و خدا به آنچه انجام مى‏دهيد، آگاه است.

روايات و مسئله بخل‏

در زمينه بخل در روايات اسلامى آن‏قدر مسائل مهمى عنوان شده كه انسان از عظمت مكتب اسلام و توجه دقيقى كه به تربيت مردم در همه شؤون حيات مادى و معنوى دارد دچار شگفتى مى‏گردد.

قالَ رَسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله: ايّاكُمْ وَالشُّحَّ فَإنَّهُ أَهْلَكَ مَنْ كانَ قَبْلَكُمْ وَحَمَلَهُمْ عَلى‏ أنْ يَسْفِكُوا دِماءَهُمْ وَاسْتَحَلُّوا مَحارِمَهُمْ‏ «5».

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: شما را از بخل بر حذر مى‏دارم، بخل اقوام قبل از شما را دچار هلاكت كرد و آنان را بر خونريزى و حلال دانستن محارم نشاند.

وَقالَ: لا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ بَخيلٌ وَلا خِبٌّ وَلا خائِنٌ وَلا سَىِ‏ءُ الْمَلكَة «6».

و نيزآن حضرت فرمود: بخيل و حقه باز و خائن و بد اخلاق وارد بهشت نمى‏شوند.

وَقالَ: الْبَخيلُ بَعيدٌ مِنَ اللّهِ، بَعيدٌ مِنَ النّاسِ بَعيدٌ مِنَ الْجَنَّةِ، قَريبٌ مِنَ النّارِ «7».

و نيز آن حضرت فرمود: بخيل به خاطر بخلش منفور و دور از خداست و به خاطر دست بستگى‏اش دور از مردم است و به خاطر اين مرض خطرناكش دور از بهشت است و بعلت اين پليديش اهل آتش است، وَقالَ: الْمُوبِقاتُ ثَلاثٌ: شَحٌّ مُطاعٌ، وَهَوىً مُتَّبَعٌ وَإعْجابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ‏ «8».

و نيز آن جناب فرمود: هلاك كننده‏ها سه چيز است، بخل پيروى شده، هواى متابعت شده و خود ديدن و خود بينى و شگفتى انسان از خودش كه به به من كيستم و چه بزرگ و با واقعيتم!!

وَقالَ إنّ اللّهَ يَبْغُضُ الشَّيْخَ الزّانى، وَالْبَخيلَ الْمَنَّانِ وَالْمُعيلَ الْمُخْتالِ‏ «9».

و نيز آن حضرت فرموده خداوند دشمن سه كس است، پيرمرد زناكار، بخيل منت‏گذار، زن و بچه‏دار فريبكار.

و نيز آن حضرت فرمود:

از بخل بپرهيزيد كه پيشينيان شما را هلاك كرد، آن‏ها را به دروغ و ظلم و قطع رحم واداشت و آنان هم دچار اين سه بلاى خطرناك شدند.

وَقالَ الصادق عليه السلام: ألْبُخْلُ شَجَرَةٌ فِى النَّارِ تَقُوْدُ بِأَغْصانِها كُلَّ بَخيلٍ الى النَّار «10».

امام صادق عليه السلام فرمود: بخل درختى است در آتش كه با شاخه‏هايش هر بخيلى را به سوى آتش مى‏كشد.

و نيز آن حضرت فرمود:

بخل آفريده شده از دشمنى است و سر بخل استوار و پا بر جا در ريشه درخت زقوم است كه از درخت‏هاى روئيده شده در جهنم مى‏باشد، قسمتى از شاخه‏هاى اين درخت سركشيده در دنياست هر كس متصل به شاخه‏اى از آن شود، آن شاخه او را به آتش مى‏كشد.

از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله شخصى در جبهه جهاد شهيد شد، زنى بر او نگريست و فرياد زد: واشهيداه! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: از كجا مى‏دانى شهيد است، شايد سخن بى‏معنى گفته باشد يا از آنچه كه از او كم نمى‏شد بخل ورزيده باشد!

قالَ صلى الله عليه و آله: إنّ اللّهَ يَبْغُضُ الْبَخيلَ فى حَياتِهِ، السَّخِىَّ عِنْدَ وفاتِهِ‏ «11».

پيامبر فرمود: خداوند زنده بودن بخيل را و مرگ سخى را دوست ندارد.

عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قالَ: لايَجْتَمِعُ ألشُّحُّ وَالْايمانُ فِى قَلْبِ عَبدٍ أبداً «21».

و نيز آن حضرت فرمود: بخل و ايمان هرگز در دل بنده جمع نمى‏شوند.

وَقالَ: خِصْلَتانِ لاتَجْتَمِعانِ فِى مُؤْمِنٍ: ألْبُخْلُ وَسُوءُ الْخُلْقِ‏ «31».

و نيز فرمود: دو خصلت در مؤمن قرار نمى‏گيرد، بخل و بد خلقى.

پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله در دعاهايشان به پيشگاه پروردگار عرضه مى‏داشتند:

أللَّهُمَّ إنّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الْبُخْلِ‏ «41».

خداوندا! به تو پناه مى‏برم از بخل.

برخورد شديد پيامبر صلى الله عليه و آله با بخيل‏

در روايت آمده:

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله خانه خدا را طواف مى‏كردند، ناگهان مردى را ديدند به پرده كعبه آويخته و مى‏گويد: الهى! به حرمت اين خانه، مرا بيامرز.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: گناهت چيست؟ عرض كرد: بالاتر از اين است كه براى شما بگويم!

فرمود: واى بر تو گناه تو بزرگ‏تر است يا زمين‏ها؟ گفت: گناه من، فرمود: واى بر تو گناه تو بزرگ‏تر است يا كوه‏ها؟ گفت: گناه من!

فرمود: گناه تو بزرگ‏تر است يا درياها؟ گفت: گناه من!

فرمود: گناه تو بزرگ‏تر است يا آسمان‏ها؟ گفت: گناه من!

فرمود: گناه تو بزرگ‏تر است يا عرش؟ گفت: گناه من!

فرمود: گناه تو بزرگ‏تر است يا خدا؟ گفت: خدا بزرگ‏تر و برتر و جليل‏تر است.

فرمود: واى بر تو گناهت چيست؟ گفت: مردى ثروتمندم، هرگاه نيازمندى به من مراجعه كند گويى شعله‏اى از آتش به استقبالم مى‏آيد!

حضرت فرمود: مرا واگذار، به آتشت مرا دچار مكن، به خدايى كه مرا به هدايت و كرامت مبعوث كرد، اگر قائم بين ركن و مقام باشى و سپس هزار هزار سال نماز بخوانى و آن قدر گريه كنى كه از گريه‏ات چشمه‏ها راه افتند و درختان سيراب شوند آن گاه بميرى و در لئامت و پستى اين چنين باشى، خداوند با رويت به آتش درافكند، واى بر تو قول حق را نشنيدى كه فرمود «15»:

[وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ‏] «16».

و هر كه بخل پيشه كند، فقط نسبت به [سعادت و خوشبختى‏] خود بخيل است‏

و در قرآن فرموده:

 [وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‏] .

و كسانى را كه از بخل و حرصشان بازداشته‏اند، اينان همان رستگارانند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اسراء (17): 29.

(2)- فرقان (25): 67.

(3)- نساء (4): 37.

(4)- آل عمران (3): 180.

(5)- مجموعة ورام: 1/ 171 بيان ذم البخل.

(6)- مجموعة ورام: 1/ 171، بيان ذم البخل.

(7)- مجموعة ورام: 1/ 171، بيان ذم البخل؛ مستدرك الوسائل: 7/ 13، باب وجوب الجود والسخاء.

(8)- بحار الأنوار: 70/ 302، باب 136، حديث 11.

(9)- مجموعة ورام: 1/ 172، بيان ذم البخل.

(10)- ارشاد القلوب: 1/ 139.

(11)- بحار الأنوار: 74/ 173، باب 7.

(12)- وسائل الشيعة: 9/ 40، باب تحريم البخل والشح بالزكاة و...

(13)- الخصال: 1/ 75، حديث 117؛ بحار الأنوار: 70/ 301، باب 136، حديث 9.

(41)- مجموعة ورام: 1/ 172، بيان ذم البخل.

(15)- مجموعه روايات بخل را در جامع السعادات: 2/ 84- 85 و كتب روايى ديگر ببينيد.

(16)- محمد (47): 38.