موانع و مشكلات تاریخ نگاری شیعه

تاریخ به دلیل اهمیت و ارزشش در اسلام، مورد توجه خاص مسلمانان قرار گرفته است. بی شك، شیعیان و رهبران گرانقدر شیعه نیز از ارزش و اهمیت آن غافل نبوده اند و حتی با انگیزه هایی قوی، تاریخ را مورد توجه خود قرار داده اند كه به آنها اشاره می كنیم:
1. بخش قابل ملاحظه ای از قرآن كریم در باره حوادث تاریخی است. قرآن همچنین به پیروان خود تاكید می كند كه این حوادث و امثال آنها را مورد توجه قرار دهند و آن گونه كه خود قرآن تصریح می فرماید، هدف از ذكراین حوادث در یك كلمه خلاصه می شود و آن »عبرت گرفتن » و انتخاب راه صحیح برای زندگی كردن است. رهبران دینی ما در این راستا، توجه به تاریخ را مورد تاكید قرار داده اند. به عنوان نمونه، علی_ علیه السلام _ در نامه معروفش به امام حسن_ علیه السلام _، به صراحت، بر توجه به تاریخ گذشتگان و ارزش معنوی آن تاكید می كند:»پسركم، هرچند من به اندازه همه آنان كه پیش از من بوده اند، نزیسته ام، اما در كارهاشان نگریسته ام و در سرگذشتهاشان اندیشیده و در آنچه از آنان مانده، رفته و دیده ام تا چون یكی از آنان گردیده ام، بلكه با آگاهی كه از كارهاشان درست به دست آورده ام، گویی چنان است كه با نخستین تا پسینشان به سربرده ام.»[1]
2. سنت پیامبر گرامی اسلام_ صل الله علیه و آله و سلم _ در قرآن به روشنی، به عنوان »اسوه » و »الگوی مسلمانان » معرفی شده است: »لقد كان لكم فی رسول الله اسوه حسنه لمن كان یرجوا الله و الیوم الاخر و ذكر الله كثیرا» (احزاب: 21); قطعا، برای شما در (اقتدابه) رسول خدا سرمشقی نیكوست; برای آن كس كه به خدا و روز باز پسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می كند. »قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونی یحببكم الله » (آل عمران: 31);بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی كنید تا خدا دوستتان بدارد. »ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا»;(حشر:7) و آنچه فرستاده خدا به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید.»و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی » (نجم:3 و 4); او از سر هوی سخن نمی گوید. این سخن جز وحی نیست.
بنابراین، سعی شیعیان و رهبران آنها همیشه بر حفظ و نگه داری این سنت بوده و در این زمینه بیشترین تلاش را كرده اند. رهبر شیعیان جهان، حضرت علی_ علیه السلام _، بهترین راه رستگاری و تنها چیزی را كه می تواند جامعه و حاكمیت آن را از انحراف دور نگه دارد پیروی از سنت رسول الله_ صل الله علیه و آله و سلم _ می داند. با مراجعه به نهج البلاغه به این نكته برمی خوریم كه آن حضرت بخش عظیمی از خطبه های خود را به احیای سنت پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ اختصاص داده است و در عمر كوتاه حكومتش سعی و اهتمام داشت كه سنت فراموش شده پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ را زنده كند و آن را ملاك تمییز حق و باطل قرار می داد. هدف آن حضرت تفهیم این حقیقت به مردم زمان خود و آیندگان بود.
در خطبه 159 نهج البلاغه، پس از بر شمردن بخشی از سنتهای پیامبر اكرم_ صل الله علیه و آله و سلم _، در باره ارزش و اهمیت سنت آن حضرت می فرماید: »به پیامبر پاك و نیكویت اقتدا كن و از آن حضرت پیروی نما; زیرا آن حضرت برای كسی كه بخواهد پیروی كند، سزاوار پیروی است و برای كسی كه بخواهد خود را منتسب به آن حضرت كند، انتسابی شایسته است. محبوب ترین بندگان نزد خدا كسی است كه از پیامبرش پیروی كند.»[2]
به طور قطع، می توان گفت كه بخش عظیمی از این سیره را تنها با كمك گرفتن از تاریخ می توان حفظ كرد و به آیندگان انتقال داد تا همه بتوانند به سنت پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ تاسی كنند. بنابراین، می توان گفت: اگر تاریخ وسیله ای برای فهم قرآن و ساختن انسانها و حفظ سیره و سنت عملی پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ است اهل بیت آن حضرت: و پیروان آنها باید بیشترین استفاده را از این وسیله كرده باشند و اگر تاریخ می تواند گذشته سیاه خاندان اموی و همفكران و همراهان آنها را برای امت اسلامی روشن كند تا فریب ریاكاریهای آنها را نخورند به یقین، ائمه: و پیروان آنها از آن استفاده كرده اند و می كنند.
با مراجعه به كتب فهرست، مانند فهرست نجاشی و فهرست شیخ طوسی، به این نكته اساسی و ارزشمند می رسیم كه شیعیان نهایت سعی خود را در انجام این امر مهم نموده و آثار ارزشمندی از خویش به یادگار نهاده اند. گرچه در اثر برخی عوامل و حوادث، بیشتر این آثار از بین رفته و به دست ما نرسیده است ولی با وجود این، باید به این حقیقت تلخ اعتراف كنیم كه در مقایسه با سایر مسلمانان، آثار شیعیان چه از نظر كیفی و چه از نظر كمی، قابل مقایسه نیست.
در اینجا، این سؤال اساسی به ذهن خطور می كند كه چرا شیعیان تاریخی جامع و صحیح از اسلام، یعنی زندگی پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ و سنت آن حضرت و ائمه اطهار: تدوین ننموده اند كه امروز ما با مشكلات عدیده ای كه ناشی از این نقصان است، روبرو نشویم؟
نوشته حاضر سعی دارد جوابی، هر چند مختصر، به این سؤال بدهد و تبیین نماید كه شیعیان در راه ثبت تاریخ، با مشكلات و موانع بزرگی روبه رو بوده اند و این امكان برای آنها وجود نداشته است كه به ثبت و ضبط تاریخ به نحو مطلوب بپردازند.
با وضعیتی كه از نظر سیاسی، بر جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ حاكم بود، امكان بیان حقایق كمتر وجود داشت; زیرا طرفداران حق، بخصوص شیعیان، تحت انواع فشارهای سیاسی، نظامی و تبلیغاتی قرار داشتند. اینك در حد امكان و به اختصار، به بعضی از این مشكلات اشاره می كنیم.
پیش از آنكه به بررسی مشكلاتی بپردازیم كه متوجه شیعیان - به طور خاص - بوده، لازم است به این مشكل اساسی توجه داشته باشیم: مشكل بزرگی كه نه فقط به شیعیان، بلكه به تاریخ نیز اختصاص نداشت و مصیبتی بود كه متوجه فرهنگ عمومی اسلام گردید و خسارت جبران ناپذیری بر پیكر سنت پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ وارد ساخت منع كتابت حدیث از سوی خلفا، بخصوص خلیفه دوم، بود كه تا یك قرن ادامه پیدا كرد. گرچه شیعیان خود را ملزم به این منع نمی دیدند ولی از آثار شوم آن نیز كاملا در امان نبودند. در این زمینه، همچنین در باره انگیزه ها و آثار مخرب منع كتابت حدیث بر فرهنگ اسلام، كتابها و مقالات فراوانی از سوی علما و محققان فریقین نوشته شده كه نیازی به تكرار آنها در این مختصر نیست.
در باره مشكلاتی كه در زمینه تاریخ نگاری صیحیح، به طور خاص، متوجه شیعیان بوده است، می توان به موارد ذیل اشاره كرد:
1- مسائل سیاسی
مهمترین مشكل شیعیان در زمینه نگارش صحیح تاریخ، فشار سیاسی موجود در جامعه اسلامی بود. مشكلات دیگر ناشی از آن بوده اند. با رحلت پیامبر گرامی اسلام_ صل الله علیه و آله و سلم _ و به خصوص پس از دوران خلافت، حاكمیت سیاسی جامعه اسلامی در مقابل راه و سیره پیامبر_ صل الله علیه و آله و سلم _ قرار گرفت. در نتیجه، ائمه معصومین_ علیه السلام _ و شیعیان آنها كه خود را موظف به حفظ، نگهداری و تداوم اسلام محمدی_ صل الله علیه و آله و سلم _ و اصیل می دانستند، قهرا در مقابل حاكمیت سیاسی قرار گرفتند. لذا، اولا شیعیان رغبتی به ثبت تاریخ حاكمیتی كه با آنان دشمن بود، از خود نشان نمی دادند و در مرحله دوم، اگر می خواستند تاریخ این حاكمیت را برای افشاگری و روشنگری ثبت كنند با فشار نظامی روبرو می شدند. به همین دلایل، حاكمان ظالمی كه بر مسلمانان حكومت می كردند با قدرتی كه در اختیار داشتند، تاریخ را آن گونه كه خود می خواستند، نوشته اند و تاریخ، این حقیقت تلخ رابرای ما بیان كرده است. زبیربن بكار در الاخبارالموفقیات نقل كرده است كه »سلیمان بن عبدالملك (خلافت 96-99 ه. ق.) در دوران ولایتعهدی خود در سال 82 به مدینه رفت و به دیدار مكانهای تاریخی، یعنی جاهایی كه رویدادهایی برای رسول اكرم_ صل الله علیه و آله و سلم _ اتقاق افتاده بود، سرگرم شد. در این گشت و گذار كه عده ای از بزرگان مدینه از جمله ابان بن عثمان بن عفان و برادرش عمرو بن عثمان و دیگران او را همراهی می كردند، مطالبی را می شنید. سلیمان كه دریافت ابان بن عثمان از اطلاعاتی در این زمینه برخوردار است به او دستور داد تا سیره رسول الله_ صل الله علیه و آله و سلم _ را تدوین كند. ابان گفت: سیره مذكور در اختیار من قرار دارد. و این كتاب (یا مطالب آن را) از فردی كه مورد وثوق است، به دست آورده ام. سلیمان دستور داد تا از آن نسخه برداری كنند. ده نفر آن را بر روی پوست نگاشتند. وقتی سلیمان آن را از نظر گذارنید، مشاهده كرد كه نام انصار در بیعت عقبه و بدر یاد شده است. سلیمان اظهار داشت: من چنان فضیلت و مزیتی را در آنها سراغ ندارم; یا خاندان ما به حق آنها تجاوز كرده اند و یا این انصار فاقد چنان فضیلتی بوده اند! ابان یگفت: ستمی كه انصار در حق عثمان روا داشته اند نمی تواند از اظهار حق مانع گردد. انصار همان گونه بوده اند كه راجع به آنها در این كتاب سخن رفته است. سلیمان گفت: به نسخه برداری این كتاب، مرا نیازی نیست; مگر آنگاه كه به عبدالملك، پدرم، گزارش كنم; چرا كه ممكن است او مخالف چنین كاری باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سید جعفر شهیدی، نهج البلاغه، نامه 31، ص 297
[2] . «...فتاس بنبیك الاطیب الاطهر صلی الله علیه و آله، فان فیه اسوه لمن تاسی و عزاء لمن تعزی فان احب العباد الی الله، المتاسی بنبیه و المقتص لاثره... .» (نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 159)