و كان من دعائه عليه السلام في مكارم الاخلاق و مرضي الافعال
بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله و بلغ بايمانى اكمل الايمان
دعاى شريف «مكارم الاخلاق» صحيفه ى سجاديه حاوى تعاليمى مهم و درسهايى آموزنده و انسانساز است و به هر نسبت كه افراد علاقه مند و با ايمان در مضامين آن دقت كنند و محتواى آن را به نيكى فراگيرند و دستورهايش را عملا به كار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعى و كمال راستين برخوردار مى گردند و به مكارم اخلاق و سجاياى انسانى متخلق مى شوند. البته اگر اين دعا شرح و تفسير شود و جملات آن با استفاده از آيات و اخبار، مورد بحث و بررسى قرار گيرد، قطعا فوايد و نتايج آن براى مسلمانان بيشتر خواهد بود. براى نيل به اين هدف مقدس، اينك به خواست خداوند متعال، شرح و تفسير آن آغاز مى گردد.
امام سجاد (ع) در ابتداى دعا، بر پيامبر گرامى اسلام و
اهل بيت معظمش درود مى فرستد و در پيشگاه الهى عرض مى كند:
اللهم صل على محمد و آله و بلغ بايمانى اكمل الايمان.
خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست و ايمان مرا به كاملترين مدارج آن برسان.
در جمله ى اول، يعنى «صلوات بر پيامبر اسلام» دو مطلب قابل بحث است: يكى مشروعيت اصل دعا در آيين مقدس اسلام، و آن ديگر درود بر نبى معظم اسلام قبل از آغاز دعا.
اما موضوع اول، يعنى «مشروعيت دعا از نظر شرع مقدس» يكى از قطعى ترين امور دينى و از جمله ى ضروريات اسلام است، يعنى قرآن شريف و روايات پيغمبر و ائمه ى معصومين عليهم السلام اين مطلب را به مردم آموخته اند كه مسلمانان و پيروان قرآن بايد حوائج و مقاصد خود را و حل مشكلات و گرفتاريهاى خويش را در پيشگاه خدا عرضه كنند و از ذات اقدس او بخواهند كه آن مشكلات را حل نمايد و آن گرفتاريها را برطرف سازد. بنابراين اصل مشروعيت دعا در اسلام قطعى و مسلم است.
جالب آنكه نه تنها در دين اسلام دعا امرى است قطعى و مسلم، بلكه در اديان انبياى گذشته و نزد پيامبران سلف نيز مسئله ى دعا يك امر حتمى بوده و پيشوايان الهى اين مطلب را به مردم گفته و آموخته اند. علاوه بر اين خودشان در مواقع و موارد متعدد در پيشگاه بارى تعالى دعا كرده اند و خداوند بعضى از آن دعاها را در قرآن شريف آورده است. يك مورد در قضيه ى حضرت شيخ الانبياء و المرسلين، ابراهيم خليل است. موقعى كه هاجر و اسماعيل را به
سرزمين بى آب و گياه مكه آورد و آنان را در آنجا مستقر نمود، عرض كرد:
ربنا انى اسكنت من ذريتى بواد غير ذى زرع عند بيتك المحرم ربنا ليقيموا الصلواه.
پروردگارا! من كسانى از اهل بيت و ذريه ى خود را در اين سرزمين بى آب و گياه، در كنار بيت مقدست اسكان داده ام براى آنكه اقامه ى نماز كنند و دينت را برپا دارند. آنگاه دعا مى كند و مى گويد:
فاجعل افئده من الناس تهوى اليهم.
بار الها! تفضل كن و در مقابل اين خدمت دينى، دلهاى مردم را به آنان متمايل بنما.
دعاى ديگرى كه خدا در قرآن آورده، از حضرت زكرياست. او در ايام پيرى و شكستگى خود و در روزگار پيرى همسر خود به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و انى خفت الموالى من و رائى و كانت امراتى عاقرا فهب لى من لدنك وليا.
خداوندا! من بعد از خود در امر دين تو از كسان و بستگانم خائفم. پروردگارا در اين سنين پيرى خودم و همسرم، به لطف و كرمت به ما فرزندى عنايت كن كه جانشين من شود و مسائل مربوط و متناسب با من را انجام دهد.
باريتعالى دعاى او را مستجاب كرد و حضرت يحيى را به وى عطا فرمود.
اما دعاى سوم از حضرت موسى بن عمران (ع) است. موقعى كه موسى (ع) از طرف خداوند مامور مى شود نزد فرعون برود و او را به دين حق دعوت كند، اين امر خطير و بزرگ را به لطف الهى مى پذيرد ولى دعا مى كند و مى گويد:
رب اشرح لى صدرى و يسرلى امرى و احلل عقده من لسانى يفقهوا قولى.
بار الها! تو به من در اين كار بزرگ، شرح صدر عنايت فرما، مشكلات مرا در اين راه آسان كن و زبان مرا گويا نما تا آنان سخنان مرا بفهمند و به دين تو متوجه شوند.
آيات ديگرى نيز در قرآن شريف هست كه خداوند در آنها از دعاى پيامبران سخن گفته و قضاياى آنان را نقل نموده است.
مقصود از ذكر اين چند آيه توضيح اين مطلب است كه مسئله ى مشروعيت دعا نه فقط در دين مقدس اسلام است و نه فقط پيغمبر اسلام و ائمه ى معصومين عليهم السلام خود دعا كرده اند، بلكه دعا در اديان سلف هم مشروعيت داشته و جزو تعاليم الهى بوده و پيامبران خدا و پيشوايان دين هم مشكلات و تمنيات خود را در پيشگاه خدا عرضه مى كردند، دعا مى نمودند، و از او اجابت مى خواستند.
در اولين جمله اي كه امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» آورده، درود به پيغمبر است:
اللهم صل على محمد و آله.
اين جمله داراى دو بعد است. بعد اول اين است كه دعا مشروعيت دارد، خواه موضوع دعا درود بر پيغمبر اسلام باشد و خواه
موضوع آن مسائل و مطالب دگر، و انبياى گذشته نيز اين برنامه را داشتند.
اما مسئله ى درود بر پيغمبر اكرم در آغاز دعا مطلب دگرى را هم در بر دارد و آن اينكه تمنيات و تقاضاهاى مردم، به علل متعدد، گاهى قابل استجابت است و گاهى قابل پذيرفتن نيست. آنجايى كه مقبول درگاه الهى است عمل مى شود اما آنجايى كه مورد قبول واقع نمى شود، علل و عوامل متعدد دارد و موانعى بر سر راه تحقق آن تقاضاست كه بدان سبب قابل قبول پروردگار نيست. اين مطلب در خلال روايات و اخبار اهل بيت آمده و قسمتهايى را خاطرنشان ساخته اند. از جمله ى دعاهاى مردود، دعاهايى است كه برخلاف نظام احسن عالم و قضاى قطعى خدا باشد. مثلا اگر كسى دعا كند كه «پروردگارا! من هميشه زنده بمانم و هرگز از دنيا نروم»، دعايش پذيرفتنى نيست، زيرا:
كل نفس ذائقه الموت.
هر نفسى شربت مرگ را مى چشد.
يا دعا كند كه «بارالها! جوانى من هميشه ثابت بماند و من هرگز به پيرى و فرسودگى دچار نشوم»، اين دعا نيز قابل عمل و استجابت نيست، زيرا قضاى قطعى خداوند اين است كه انسان از طفوليت به نوجوانى و جوانى برسد، سپس به ميانسالى برسد، و اگر عمر داشته باشد به پيرى برسد و آنچنان فرسوده شود كه تمام قوا را از دست داده و معلومات خود را فراموش كرده باشد. اين برنامه ها را خداوند به قضاى خود مقرر فرموده و در قرآن شريف آمده است.
گاهى افراد از روى عدم توجه و بى علمى دعاهايى مى كنند كه از نظر حفظ نظام عالم عملى نيست و ائمه ى معصومين عليهم السلام در مواقعى به افراد تذكر داده اند و آن تذكرات به صورت حديث در كتب اخبار آمده، تا مردمى كه از آن به بعد مى آيند و پيرو اسلام اند متوجه آن دقايق و نكات باشند. در حديثى از امام صادق (ع) آمده است كه فرموده، دعا كننده نگويد:
اللهم لا تحوجنى الى احد من خلقك فانه ليس من احد الا هو محتاج الى الناس بل يقول اللهم لا تحوجنى الى شرار خلقك، و لا يقول اللهم انى اعوذبك من الفتنه بل يقول من مضلات الفتن و ان لا يسال فوق قدره فانه يستحق الحرمان.
آن كس كه دعا مى كند نگويد: بار الها! مرا محتاج به هيچيك از مخلوقين خود منما، زيرا انسانى نيست مگر آنكه محتاج به مردم است. اگر مى خواهد دعاى صحيح بنمايد بگويد: خداوندا! مرا به اشرار خلقت محتاج منما.
در جمله ى دوم مى فرمايد: كسى نگويد: خدايا! از فتنه و امتحان به تو پناه مى برم، زيرا آزمايش مردم قطعى است و حتما همه ى افراد در زندگى بايد مورد آزمايش قرار گيرند، بلكه در مقام دعا بگويد: خدايا! از آن امتحاناتى كه موجب لغزش مى شود و باعث گمراهى و كجروى انسان مى گردد به تو پناه مى برم.
و همچنين مى فرمايد: هيچ فرد دعاكننده اى، از خداوند، بالاتر از قدر و منزلت و ارزش خود تقاضا ننمايد، زيرا چنين انسانى كه تقاضاى بى مورد و فوق مقدار و وزن خود مى نمايد شايسته ى
محروميت است كه به آن دعا دست نيابد و آن دعا از وى پذيرفته نشود.
حديث ديگر از على (ع) است:
سمع (ع) رجلا يدعو لصاحبه فقال: لا اراك الله مكروها. فقال (ع): انما دعوت له بالموت، ان من عاش فى الدنيا لابد ان يرى المكروه.
مردى در حضور على (ع) درباره ى دوست خود دعا كرد و گفت: خداوند هيچ ناملايم و مكروهى را براى او پيش نياورد و درباره ى او روا ندارد. على (ع) كه اين دعا را شنيد به او فرمود: شما براى دوستت دعا كرده اي به مرگ، يعنى مى گويى: خدايا دوست مرا از دنيا ببر و به حيات او خاتمه بده، زيرا انسان زنده و كسى كه در دنيا زندگى مى كند لابد و ناچار بايد به ناملايمات و مكروهاتى دچار گردد.
اين چند نمونه روشنگر اين حقيقت است كه مردم بدانند چرا اغلب دعاها مستجاب نمى شود. يك قسمت بى اثر ماندن دعاها مستند به اين است كه خواسته هاى آنها برخلاف نظام آفرينش است. اما علل و عوامل ديگرى هم هست كه موجب عدم استجابت است و دعا در پيشگاه الهى مورد قبول واقع نمى شود و به اجابت نمى رسد.
در بين تمام دعاها يك دعا كه قطعا و جزما هميشه مستجاب مى شود، دعاى صلوات است، يعنى اينكه انسان بگويد:
اللهم صل على محمد و آل محمد.
اين يك تمنايى است كه قطعا پذيرفته ى درگاه الهى است و هر دعا كننده اي ذكر صلوات را بگويد و تقاضاى درود براى پيغمبر و آل
پيغمبر بنمايد خداوند دعاى او را مستجاب مى كند و به پيغمبرش درود مى فرستد. در اين مورد در روايات آمده كه چون دعاى درود بر پيغمبر قطعا مورد پذيرش است، شما براى اينكه دعاهاى دگرتان مستجاب شود قبل از دعا كردن، به رسول اكرم و اهل بيتش صلوات بفرستيد و سپس تقاضاى خود را بگوييد، زيرا دعاى صلوات مورد قبول حتمى است و درخواست شما هم كه در كنار دعاى صلوات به پيشگاه خدا عرضه شده زمينه ى پذيرش بهتر و عاليتر دارد و در اين باره رواياتى است كه به بعضى از آنها اشاره مى شود.
امام صادق (ع) مى فرمايد:
لا يزال الدعا محجوبا حتى يصلى على محمد و آل محمد.
هميشه دعاها در پشت پرده است، يعنى نمى تواند آزادانه به پيشگاه الهى راه پيدا كند تا وقتى كه مشتمل بر درود به پيغمبر باشد.
حديث دوم: على (ع) مى فرمايد:
كل دعاء محجوب عن السماء حتى يصلى على محمد و آله.
دعاها محجوب و محروم از وصول به مقامات عاليه است تا وقتى كه درود به پيغمبر فرستاده شود.
اما حديث سوم:
عن ابى عبدالله (ع) قال: اذا دعا احدكم فليبدء بالصلوه على النبى فان الصلوه على النبى مقبوله و لم يكن الله ليقبل بعض الدعاء و يرد بعضه.
امام صادق (ع) مى فرمايد: وقتى يكى از شما در پيشگاه خداوند دعا مى كند البته تقاضاى خود را با صلوات بر پيامبر آغاز كند چه
آنكه درود بر پيامبر، مقبول درگاه الهى است و خداوند چنين نمى كند كه دعايى را كه شامل چند مطلب است و با صلوات بر نبى آغاز شده قسمتى را بپذيرد و قسمت ديگر آن را رد كند. در اينجا به مورد است تذكر داده شود كه روايت دگرى هم از امام صادق (ع) آمده كه فرموده است:
و ان يختم دعاءه بالصلوه على محمد و آل محمد.
علاوه بر آنكه در آغاز دعا صلوات بفرستد، در پايان دعا هم درود بفرستد و مجموعه ى تمنيات خود را آغاز كند با دعاى به پيغمبر و پايان دهد با دعاى به پيغمبر.
از آنچه مذكور افتاد دو مطلب به دست آمد: اول آنكه دعا در دين مقدس اسلام و تمام اديان آسمانى مشروعيت دارد، انبياى سلف و همچنين پيمبر اسلام و ائمه ى معصومين، خود دعا بسيار كرده اند و پيروان خود را به تقاضا از درگاه بارى تعالى تشويق نموده اند. اما موضوع دوم كه روشن شد اين است كه هر تمنايى ممكن است مورد قبول واقع شود يا آنكه مردود درگاه الهى گردد. اما دعايى كه مسلما پذيرفته مى شود، تقاضاى صلوات بر محمد و آل محمد است. اولياى دين توصيه كرده اند كه مستدعيات خود را محفوف به صلوات بنماييد و در ابتدا و انتهاى آن بر پيامبر درود بفرستيد تا دعاى شما شايسته ى قبول باشد و در معرض اجابت خداوند بزرگ واقع شود و مقصد و مقصود شما تحقق يابد. از اين رو امام سجاد (ع) دعاى «مكارم الاخلاق» را با صلوات بر پيامبر آغاز نموده، بدين منظور كه ساير مطالب مورد درخواست كه قسمت به قسمت در اين دعا به
پيشگاه خدا عرض مى كند به اجابت برسد و مورد قبول درگاه بارى تعالى واقع شود.
و بلغ بايمانى اكمل الايمان.
امام سجاد (ع) بعد از ذكر صلوات، اول درخواستى كه از خدا مى نمايد اين است كه مى گويد: بار الها! ايمان مرا به كاملترين مدارج آن برسان.
درباره ى ايمان، سخن بسيار است و مطالب متعددى درباره ى آن در كتب اسلامى آمده كه در اينجا به اختصار به بعضى از آنها اشاره مى شود:
جمعى از آقايان مى گويند «ايمان» از ماده ى «امن» است و آن حالت آرامش و اطمينان خاطرى است كه در باطن انسان تحقق مى يابد. بنابراين مى گويند «ايمان» در اسلام عبارت است از حالت باور معنوى و آرامش نفس. مطلبى كه بسيار قابل توجه است و درباره ى آن هم بحث شده اين است كه آيا «ايمان» عقد قلبى صرف است و بس، يا متضمن اقرار به زبان، شهادت به زبان، و عمل به بدن نيز هست. در اين مورد، عقيده ى عده اي از علماى بزرگ قديم و حديث اين است كه «ايمان» فقط عقيده ى قلبى است و بس، شهادت به زبان و عمل به بدن از شرايط «ايمان» است، به اين معنى كه كسى كه مى خواهد ايمان به معناى تعاليم قرآن داشته باشد بايد در دل مومن و به زبان مقر باشد و در مقام عمل هم وظايف لازم را انجام دهد.
كسانى كه عقيده دارند كه ايمان فقط عقد قلب است به آياتى استشهاد مى نمايند. در يك آيه خداوند مى فرمايد:
كتب فى قلوبهم الايمان.
ايمان را در دلهاى آنان نوشته است.
در آيه ى ديگر مى فرمايد:
قالت الاعراب آمنا. قل لم تومنوا و لكن قولوا اسلمنا و لما يدخل الايمان فى قلوبكم.
كسانى از اعراب گفتند: ما ايمان آورده ايم. بگو ايمان نياورده ايد بلكه اسلام آورده ايد و هنوز ايمان در دلهاى شما داخل نشده است.
البته آيات ديگرى هم در قرآن هست كه كلمه ى «ايمان» در آنها آمده و آن را به عمل مستند و مرتبط كرده و در قرآن آيات شامل اين ارتباط، بسيار است مانند:
ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات.
و بشر الذين آمنوا و عملوا الصالحات.
و العصر ان الانسان لفى خسر الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات.
قرآن شريف در اين آيات، بعد از ايمان، عمل صالح را مى گويد. معلوم مى شود عمل صالح غير از ايمان است. اگر عمل صالح خودش جزء ايمان و مجموع عقد قلب و عمل زبان يك چيز واحد باشد، در آن صورت بايد بگوييم «عمل صالح» كه خودش جزء ايمان است عطف به نفس خود، يعنى ايمان، شده، در حالى كه عطف شى ء به نفس خود از نظر ادبى غلط است و نمى شود يك چيزى را به خودش عطف كنند و نسبت دهند. پس ناچار بايد بگوييم «عمل صالح» ايمان نيست تا بتوانيم بگوييم نسبت دادن عمل صالح به «ايمان» از نظر اصل ادبى درست است و بجا.
اين يك خلاصه ى مختصر از بيان آقايانى است كه عقيده دارند ايمان فقط به دل است و بس، ربطى به زبان ندارد و ربطى به عمل هم ندارد.
اما در مقابل آنان آقايانى هستند كه مى گويند: خير، ايمان هم عقد دل است و هم عمل بدن. در اينجا مطلبى را از شيخ طوسى مى آوريم كه ايشان ايمان را هم عقيده ى قلبى مى داند و هم اقرار به زبان و عمل بدن. شيخ طوسى مى فرمايد ايمان مركب است از تصديق درونى و اقرار ظاهرى و استدلال ايشان بر اين اساس است كه مى گويند: اقرار به زبان تنها ايمان نيست. به دليل اين آيه:
قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا.
اعراب آمدند، مى گويند ما ايمان آورديم. خدا نفى مى كند و مى گويد: ايمان نياورده ايد، چون در دلتان ايمان نيست پس مومن نشده ايد. اينان به زبان كه مى گويند، خدا مى فرمايد مقبول نيست. پس معلوم مى شود كه ايمان در شرع مقدس فقط به زبان نيست.
در مقابل، شيخ طوسى از نظر جنبه ى معنوى هم مى گويد: اين قضيه ى تصديق قلبى هم بدون اقرار زبان، آن هم ايمان نيست و براى اثبات اين مطلب به يك آيه استشهاد مى كند و آن آيه مربوط به حضرت موسى (ع) است كه مى گويد:
و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم ظلما و علوا.
مى گويد: معجزات موسى را ديدند، در دل يقين داشتند كه موسى پيغمبر خداست، اما به زبان انكار كردند. پس معلوم مى شود اگر آدمى در دل به نبوت موسى (ع) يقين داشته باشد اما آن را به
زبان نياورد به موسى (ع) ايمان نياورده. درباره ى پيغمبر اسلام هم قرآن مى گويد: علماى يهود كه آشنا به كتب سماوى هستند،
يعرفونه كما يعرفون ابناءهم.
اينان پيغمبر را آنچنان خوب مى شناسند كه فرزندان خودشان را، پس كسانى كه پيامبر اسلام را فرستاده ى خدا مى دانند و نبوت او را همانند شناختى كه نسبت به فرزندان خويش دارند مى شناسند اما عقيده ى قلبى خود را با زبان انكار مى كنند ايمان ندارند، و آيات از اينگونه بسيار داريم.
نمونه ى ديگرى از يقين قلبى اما خوددارى از اقرار در ابوجهل بود. ابوجهل مظهر شرك است، آدمى بسيار بد و سمبل كفر است. يك روز پيغمبر اكرم با بعضى از اصحاب خود در مكه از كوچه اي عبور مى كرد، ابوجهل هم با بعضى از رفقاى خود از آنجا مى گذشت. او هر وقت به پيغمبر مى رسيد قيافه ى تلخ، زننده، تند و بى ادب به خود مى گرفت، اما اين دفعه استثنائا با گشاده رويى پيش آمد و دست محكمى به پيغمبر داد و رفت. اين امر بسيار شگفت آور بود. رفقاى خود ابوجهل گفتند: عجبا! آيا او به پيغمبر گرويده؟ پس جبهه ى ما ضعيف شده- مسلمانان گفتند: امرى حيرت آور است! آيا ابوجهل قبول اسلام كرده؟ پس اسلام از قوت بيشترى برخوردار گرديده. او مردى بسيار نيرومند است.
آنگاه مى نويسد: فقيل له. به ابوجهل گفتند: اين چه بود؟ پاسخ داد:
قال و الله انى لا علم انه صادق و لكن متى كنا تبعا لعبد مناف.
گفت: به خدا قسم، من مى دانم كه اين مرد صادق و راستگوست و لكن چه موقع چنين بوده كه ما پيرو عبد مناف و فرزندان او باشيم.
ملاحظه مى كنيد كه ابوجهل آنچنان به پيمبر ايمان باطنى و اعتقاد واقعى دارد كه هم قسم ياد مى كند و هم سخن خود را با لام تاكيد مى آورد ولى با زبان صريحا انكار مى كند و جلوه گاه كفر است. بنابراين همانطور كه يهود مى دانستند موسى بن عمران فرستاده ى خداست و يقين باطنى داشتند اما چون به زبان انكار كردند، كافرند، ابوجهل هم كه مى داند كه پيغمبر اسلام فرستاده ى خداست ولى به زبان انكار مى كند، با ايمان نيست، بايد زبان هماهنگ دل باشد. اگر كسى به دل معتقد است و عقيده ى قلبى را با زبان مى گويد، اما در عمل از روى طغيان و تكبر نسبت به اوامر الهى بى اعتناست و تعاليم بارى تعالى را نفى مى كند، واپس مى زند و اعراض مى نمايد، او هم داراى ايمان نيست، زيرا اعراض از امر خدا و استكبار در مقابل فرمان آفريدگار جهان، منافى با ايمان دل و منافى با اعتراف زبان است.
نمونه ى اين امر ابليس، در جريان سجده ى آدم است. از آيات قرآن استفاده مى شود كه ابليس به خدا ايمان داشت، آنچنان ايمانى كه در صف فرشتگان قرار گرفته بود، ايمان خود را هم به زبان مى آورد و حتى در مواقعى نام حضرت حق را با احترام بسيار ياد مى كرد تا جايى كه وقتى مطرود درگاه الهى شد و از قضيه ى آدم رنجيده خاطر گرديد، گفت: فبعزتك لاغوينهم اجمعين.
آنقدر در مقام بيان، به خدا احترام كرد كه به عزت او قسم ياد نمود- اما اين شيطانى كه ايمان باطنى دارد و به زبان هم اقرار مى كند، در مقام عمل و اطاعت از فرمان الهى سركشى كرد، طغيان نمود، و از امر خدا رويگردان شد. خدا به فرشتگان فرمود، آدم را سجده كنند:
و اذ قلنا للملائكه اسجدوا لادم فسجدوا الا ابليس ابى و استكبر و كان من الكافرين.
ابليس از اطاعت امر خدا ابا كرد، در مقابل فرمان الهى استكبار نمود و زير بار اطاعت از فرمان خالق جهان نرفت و خدا تصريح مى كند به اينكه ابليس، با اين عمل به كفر گراييد و تمام اعمال گذشته اش بر باد رفت.
بنابراين من حيث المجموع استفاده مى شود كه ايمان دل، زمانى ارزش دارد كه با انكار زبان مواجه نشود، و همچنين ايمان دل زمانى ارزنده است كه به طغيان و سركشى در عمل مواجه نگردد. اگر دل بود، زبان هم معترف بود، و بدن هم انجام وظيفه كرد، مجموع اين سه امر ايمان است، و اين مطلب در كتب روايات آمده كه به پاره اي از آنها اشاره مى شود. رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است:
الايمان معرفه بالقلب و قول باللسان و عمل بالاركان.
ايمان عبارت از عرفان قلب است و عقيده ى باطنى و همچنين گفتارى است به زبان و عملى است به اركان و جوارح.
عن النبى صلى الله عليه و آله: الايمان قول مقول و عمل معمول و
عرفان العقول. ايمان گفته اي است كه به زبان آيد و عملى است كه انجام شود و معرفتى است كه در قلب مستقر گردد.
عن ابى الصلت الخراسانى قال سالت الرضا (ع) عن الايمان فقال: الايمان عقد بالقلب و لفظ باللسان و عمل بالجوارح، لا يكون الايمان الا هكذا.
ابوالصلت خراسانى مى گويد از حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام درباره ى ايمان سوال كردم، در پاسخ فرمود: ايمان، عقد و اعتقاد به قلب است و لفظى است به زبان و عملى است به جوارح، و ايمان نيست مگر آنچه كه گفتم.
راغب در كتاب مفردات فى غريب القرآن درباره ى «ايمان» مى گويد:
و ذلك باجتماع ثلاثه اشياء: تحقيق بالقلب و اقرار باللسان و عمل بحسب ذلك بالجوارح و يقال لكل واحد من الاعتقاد و القول الصدق و العمل الصالح ايمان. قال تعالى: و ما كان الله ليضيع ايمانكم، اي صلاتكم.
تحقق ايمان به اجتماع سه چيز است: اول باور قلبى، دوم اقرار به زبان، و سوم عمل به جوارح، و درباره ى هر يك از اين سه امر ايمان گفته مى شود و راغب به آيه ى 143 سوره ى بقره استشهاد مى كند كه خدا در آن آيه مى فرمايد:
و ما كان الله ليضيع ايمانكم، اي صلاتكم.
خداوند ايمان شما را ضايع نمى كند، يعنى نماز شب را
بى اجر نمى گذارد. گفته ى راغب در معنى كردن «ايمان» به نماز ضمن حديثى مفصل از امام صادق (ع) آمده است:
عن عياشى عن ابى عبدالله (ع) انه سئل عن الايمان اقول هو و عمل ام قول بلا عمل. فقال: الايمان عمل كله و القول بعض ذلك العمل مفترض من الله مبين فى كتابه واضح نوره ثابته حجته يشهد له الكتاب و يدعو اليه و لما انصرف نبيه الى الكعبه عن بيت المقدس قال المسلمون للنبى صلى الله عليه و آله ارايت صلواتنا التى نصلى الى بيت المقدس ما حالنا فيها و حال من مضى من امواتنا و هم يصلون الى بيت المقدس فانزل الله تعالى: و ما كان الله ليضيع ايمانكم فسمى الصلوه ايمانا.
از امام صادق (ع) سوال شد درباره اينكه آيا ايمان قول همراه با عمل است يا قول است بدون عمل. حضرت در پاسخ فرمود تمام ايمان عمل است و اقرار قسمتى از آن است كه از طرف باريتعالى واجب شده، در كتاب الهى تبيين گرديده، نورش آشكار است و حجتش ثابت. قرآن شريف به اين امر شهادت مى دهد و مردم را به آن فرامى خواند. آنگاه فرمود پس از آنكه نبى اكرم در نماز از بيت المقدس متوجه كعبه شد و قبله تغيير كرد، مسلمانان گفتند يا رسول الله وضع ما در نمازهايى كه به طرف بيت المقدس خوانده ايم چه خواهد بود و همچنين وضع در گذشتگان ما كه نمازها را به سوى بيت المقدس خوانده اند چه مى شود؟ اين آيه نازل شد:
و ما كان الله ليضيع ايمانكم.
خداوند ايمان شما را ضايع نمى كند.
آنگاه امام صادق (ع) فرمود: پروردگار نماز را ايمان خوانده است.
نتيجه ى بحث اين شد كه «ايمان» مجموعه ى عقد قلب و اقرار به زبان و عمل به جوارح است و امام صادق (ع) در پاسخ به پرسش سائل فرموده است: تمام ايمان عمل است، به اين معنى كه عمل روح عقد قلب است، عمل زبان اقرار است، و عمل جوارح اطاعت از اوامر الهى است. اگر برادران و خواهران مسلمان بخواهند طبق گفته ى قرآن شريف، واجد ايمان باشند، بايد هر سه بعد مطلب را در نظر داشته باشند: از نظر معنوى، مومن و داراى باور روحى باشند، از جهت زبان اعتراف كنند، و در مقام عمل، اوامر الهى را اطاعت كنند تا بتوانند جايگاه خود را در صف مردم باايمان و مومنين راستين قرار دهند.
بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله و بلغ بايمانى اكمل الايمان
امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» اولين درخواستى كه پس از ذكر صلوات از پيشگاه خداوند مى نمايد اين است كه مى گويد: بار الها! ايمان مرا به كاملترين مدارج آن برسان. در سخنرانى قبل توضيح داده شد كه بعضى از آقايان « ايمان» را فقط عقيده ى قلبى مى دانند و اقرار به زبان و عمل به اركان را از شرايط آن، و عده اي مى گويند «ايمان» مجموع اعتقاد قلبى و اقرار به زبان و عمل به جوارح است، و دلايل هر دو گروه به اختصار مذكور افتاد. در اين سخنرانى نيز به خواست خدا موضوع بحث، همان جمله ى اول دعا پس از ذكر صلوات است و از دو نظر راجع به آن جمله بحث مى شود: يكى فرق بين «ايمان» و «اسلام» و آن ديگر، درجات ايمان. امام صادق (ع) رساله اي خطاب به اصحاب خود نوشته كه در روضه ى كافى تمام آن نقل شده و ضمن آن اين جمله آمده است.
و اعلموا ان الاسلام هو التسليم و التسليم هو الاسلام فمن سلم فقد
اسلم و من لم يسلم فلا اسلام له.
بدانيد كه اسلام عبارت از تسليم است و تسليم نيز اسلام است. كسى كه از صميم دل تسليم خدا شود، اسلام واقعى دارد و آن كس كه تسليم نشود، داراى اسلام واقعى نيست. بنابراين اسلام پيش از ايمان، تسليم ظاهرى است و ارزش معنوى ندارد. اما تسليم بعد از ايمان يكى از بهترين و عاليترين نشانه هاى ايمان واقعى است و اين هر دو كلمه ى اسلام و تسليم در قرآن شريف آمده است. در يك جا خداوند مى فرمايد:
قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا و لكن قولوا اسلمنا و لما يدخل الايمان فى قلوبكم.
اعراب مى آيند و به تو مى گويند: ما ايمان آورده ايم. به اينان بگو: ايمان نياورده ايد، بلكه بگوييد اسلام آورده ايم، زيرا ايمان هنوز در قلوب شما راه نيافته است.
اين آيه راجع به گروه اول است. اما درباره ى گروه دوم، يعنى تسليم بعد از ايمان، خداوند مى فرمايد:
و من احسن دينا ممن اسلم وجهه لله و هو محسن.
كدام مسلمانى دينش بهتر است از آن انسان شريفى كه ذات خود را تسليم بارى تعالى نموده و به تمام معنى مطيع حضرت حق است و در مقام عمل، محسن و نيكوكار.
درباره ى تفاوت اسلام قبل از ايمان و تسليم بعد از ايمان روايات بسيارى آمده ، از آن جمله اين روايت است كه امام
صادق (ع) فرموده:
ان الاسلام قبل الايمان و عليه يتوارثون و يتناكحون و الايمان عليه يثابون.
مى فرمايد: اسلام قبل از ايمان است و براساس اسلام، بين مردم مسلمان توارث برقرار مى شود و هر گروه وارث، اموال متوفى را ارث مى برد. و علاوه ى بر اين بر اثر اسلام امر ازدواج واقع مى شود و به طور خلاصه ظواهر جامعه بر اساس اسلام مى گردد. اما در پايان حديث مى فرمايد:
و الايمان عليه يثابون.
اما بر اثر ايمان واقعى و عقد قلبى و تسليم بر اثر ايمان، ثواب الهى و اجر باريتعالى به آنان مى رسد.
حديث دگرى از امام صادق (ع) به اين شرح رسيده است:
الاسلام شهاده ان لا اله الا الله و التصديق برسول الله صلى الله عليه و آله به حقنت الدماء و عليه جرت المناكح و المواريث.
مى فرمايد: اسلام شهادت دادن به توحيد خدا و تصديق رسول گرامى است و به وسيله ى اين دو شهادت خونها محفوظ مى ماند، نكاح و ازدواج جريان پيدا مى كند و امر ارث بين متوفى و وراث برقرار مى گردد.
حديث ديگرى از نبى اكرم صلى الله عليه و آله است كه قبلا ايمان را معنى مى كند و سپس اسلام قبل الايمان را:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الايمان ما و قرته القلوب و
صدقته الاعمال و الاسلام ما جرى به اللسان و حلت به المناكحه.
رسول گرامى فرموده است: ايمان عبارت از آن است كه دلها آن را با تعظيم و تكريم فراگيرد و اعمال مردم آن را گواهى دهد و اسلام آن است كه جارى شود به لسان و بر اثر آن ازدواج روا و حلال گردد.
ممكن است كسى سوال كند آنانكه ايمان واقعى و قلبى به دين خدا نداشتند چرا اسلام آوردند و از چه رو در مقابل مسلمين تسليم شدند؟ در پاسخ مى توان گفت كه تسليم اين گروه ممكن است دو علت داشته باشد. يكى ترس و آن ديگر طمع. ترس از اين نظر كه اگر در صف مشركين و كفار باقى بمانند ممكن است جنگى پيش آيد و ناچار شوند در جبهه به نفع كفار شركت كنند و بر اثر حملات قوى و نيرومند سربازان اسلام كشته شوند و يا اسير گردند. اما طمع از آن جهت كه مى ديدند دولت اسلام مستقر گرديده و ريشه ى اسلام تثبيت شده است. رسول گرامى مملكت به وجود آورده و بيت المال ايجاد كرده است، پيروان پيغمبر درآمدها و منافعى در اين دولت دارند، گاهى از بيت المال استفاده مى كنند و زمانى از غنايم جنگ بهره مى برند و بعضى از اوقات عايدات دگر دارند. اگر اينان بروند و به ظاهر قبول اسلام كنند، پيمبر گرامى، اسلام آنان را مى پذيرد و در صف مسلمين قرار مى گيرند و از منافع و درآمدهايى كه عايد مسلمانان مى گردد بهره مند مى شوند. اينان به ظاهر مسلمان بودند و در باطن دشمن اسلام و مسلمين. قرآن اين گروه را به منافق تعبير فرموده و يك سوره به نام «منافقين» آورده است. اين گروه در ظاهر، وقتى به مسلمانان
مى رسيدند مى گفتند: ما علاقه مند به شما هستيم و ايمان آورده ايم:
و اذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا و اذا خلوا الى شياطينهم قالوا انا معكم انما نحن مستهزئون.
اما وقتى با شياطين و هم عقيده هاى خود خلوت مى كردند، به آنان مى گفتند: ما همچنان با شما هستيم و مسلمانان را مسخره مى كنيم.
نتيجه آنكه اولين تفاوت بين ايمان و اسلام آن است كه مومنين اولا داراى عقد قلبى و اطمينان خاطرند و در مقام دوم، اطمينان خاطر خود و عقيده ى واقعى خويش را به زبان مى آورند. اما منافقين عقد قلبى ندارند، به اسلام و كتاب خدا باطنا معتقد نيستند، بلكه به منظور جلب منفعت يا دفع ضرر آمده و به ظاهر قبول اسلام كرده اند تا از قتل و اسارت در جبهه ى جنگ مصون بمانند و از منافع بيت المال و غنايم بهره مند گردند. اما تفاوت دوم: در مكتب پيمبران الهى مومن واقعى كسى است كه به تمام آنچه از طرف باريتعالى بر آن پيمبر نازل شده است ايمان بياورد، باور نمايد، و عملا بر طبق آنها رفتار كند. اما گاهى اتفاق مى افتاد كه بعضى از افراد در مقابل پيغمبر خودشان اينچنين نبودند و به تمام ما انزل الله باور نمى آوردند يا عمل نمى كردند، بعضى را مى پذيرفتند و قسمتى را رد مى كردند. قرآن شريف اين مطلب را در دو مورد ذكر كرده است: يكى در كارهاى ناروا و عهدشكنيهايى كه بنى اسرائيل نموده بودند و تعدى و تجاوزهايى كه داشتند آورده و فرموده است:
افتومنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض.
آيا به قسمتى از كتاب الهى ايمان مى آوريد و به بعض ديگر كافر مى شويد و اعراض مى نماييد؟
درباره ى مسلمانان اخلالگر و آنانكه مى خواهند بين مردم ايجاد فساد كنند فرموده است:
و يقولون نومن ببعض و نكفر ببعض و يريدون ان يتخذوا بين ذلك سبيلا.
اينان مى گويند: ما به پاره اي از آنچه خداوند بر پيمبر نازل فرموده است ايمان داريم و به قسمتهاى دگرى ايمان نداريم و به آنها كافريم. اين گروه مى خواهند براى خود راه مخصوصى را باز كنند و آنچه از آيات قرآن و تعاليم الهى را كه مطابق خواسته هاى آنهاست بپذيرند و آنچه را كه ميل ندارند رد كنند.
اين گروه قبل از اسلام بوده و در صدر اسلام هم بوده اند و اكنون نيز وجود دارند. اينان در شان اجتماعى و براى مبارزه با پاره اي از كارهاى ناروا هر چه را كه در قرآن و روايات بر طبق خواهشهاى نفسانى خود بيابند از آنها سخن مى گويند و راجع به آنها با مردم حرف مى زنند، مثلا روايت مى گويد:
من اكرم غنيا لغناه ذهب ثلثا دينه.
اگر كسى سرمايه دارى را براى ثروتش احترام كند دو قسمت از سه قسمت دينش رفته است.
اين جمله را مى گويند و درباره ى آن بحث مى كنند بدين منظور كه قدرت زر و زور را درهم بشكنند، يا وقتى آن روايت را كه حسين بن على عليهماالسلام در مقابل لشكر حر خواند:
من راى سلطانا جائرا.
پيغمبر فرموده: هر كس سلطان ستمگرى را ببيند و رفتار او را انكار نكند و با او مبارزه ننمايد، همانند او معذب و محشور مى شود.
اين روايت را مى خوانند و درباره ى اهميت آن فرياد مى زنند و شعار مى دهند، اما وقتى گفته مى شود: اسلام نماز آورده، روزه آورده، حج و زكات آورده، اسلام شرب خمر را حرام كرده، بى عفتى را ممنوع نموده، به اينها اعتنا نمى كنند، فقط و فقط اسلام انقلابى مى خواهند، نه انقلاب اسلامى. اين گروه، دم از مسلمانى مى زنند ولى به «جميع ما انزل الله» باور ندارند، اينان را هم مى گويند مسلمان ولى فاقد ايمان.
بنابراين دو تفاوت بين اسلام و ايمان ذكر شد: يكى اسلام منافقين كه فاقد ايمان معنوى و عقد قلبى است، و آن ديگر اسلام كسانى كه مى گويند:
نومن ببعض و نكفر ببعض.
به جميع ما انزل الله ايمان ندارند، پاره اي از احكام الهى را مى پذيرند و قسمتى از دستورهاى خداوندى را رد مى كنند. واضح است كه در مقام تسليم، اين دو گروه با مومنين واقعى تفاوت بسيار دارند، تسليم اينان قبل از ايمان است و تسليم مومنين واقعى بعد از ايمان به خداست. ارزش مهم براى آن تسليمى است كه يك نفر، آگاهانه، به خدا و تعاليم الهى و دستورهاى پيمبران ايمان آورده و از صميم قلب معتقد شده و سپس بى قيد و شرط، مطيع آن اوامر مى گردد. آن تسليم است كه بسيار ارزنده و مهم است. نمونه ى آن تسليم در مورد
ابراهيم و اسماعيل است. وقتى در عالم منام به ابراهيم الهام شد كه فرزند خود را قربانى كند، الهام الهى را با فرزندش در ميان گذارد و فرزند هم با كمال صميميت الهام خداوندى را كه به پدرش رسيده بود پذيرفت و آماده شد كه به دست پدر قربانى شود. در اينجا قرآن شريف مى گويد:
فلما اسلما و تله للجبين.
وقتى هر دو به امر خداوند گردن نهادند، در مقام تهيه ى مقدمات قربانى برآمدند. اين تسليم بهت آور و حيرت زا نشانه ى كمال ايمان واقعى پدر و پسر است. كسى كه به چنين مقام ايمان مى رسد در مقابل امر خدا تسليم بى قيد و شرط است، چون و چرا نمى كند، عقل خود را به ميان نمى آورد، و نمى گويد من بايد فكر كنم كه آيا چنين عملى بر وفق عقل است يا نه. حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام مى فرمايد:
و اعلموا ان راس طاعه الله سبحانه التسليم لما عقلناه و ما لم نعقل.
سرآمد تمام شرايط اطاعت و فرمانبردارى از خداوند اين است كه ما تسليم بدون قيد و شرط خدا باشيم، چه در امورى كه عقل ما آنها را درك مى كند و چه آن امورى كه عقل ما به عمق آنها راه ندارد و حقيقت آن را درك نمى نمايد.
براى آنكه معناى تسليم و اطاعت بى چون و چرا در امورى كه حاوى مصلحت است هر چه بهتر روشن شود و شنوندگان محترم بيشتر به عمق آن واقف گردند، لازم است در اينجا حديثى را از رسول گرامى صلى الله عليه و آله ذكر كرده و سپس در مورد آن توضيح لازم
معروض گردد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا عبادالله! انتم كالمرضى و رب العالمين كالطبيب فصلاح المرضى فيما يعلمه الطبيب و تدبيره به لا فيما يشتهيه المريض و يقترحه، الا فسلموا الله امره تكونوا من الفائزين.
رسول اكرم فرموده است: اي بندگان خدا! شما همانند بيماران هستيد و خداوند همانند طبيب معالج. صلاح مرضى در آن چيزى است كه طبيب از نظر علم پزشكى مى داند و تدبير درمان خود را بر آن استوار مى سازد، نه آن چيزى كه هواى نفس مريض طلب مى كند و خواهش غريزى خود را درخواست مى نمايد. پس تسليم امر بارى تعالى باشيد تا به فوز و پيروزى موفق گرديد و از خطرات و مهالك نجات يابيد. مريض كه به طور طبيعى داراى حب ذات و عشق به زندگى است براى اينكه خود را از گرفتارى بيمارى برهاند و درد خود را درمان نمايد بى قيد و شرط، خويشتن را تسليم طبيب مى كند و به تمام وجود مطيع فرمان او مى شود. اگر مثلا نياز به جراحى دارد و بايد كليه ى او تعويض شود، يا زخم معده دارد و بايد قسمتى از معده اش برداشته شود، در آغاز، طبيب دستورهايى مى دهد و مى گويد خون مريض را تجزيه كنند تا وضع مزاجى او را بفهمد، هر گاه مقتضى بداند قبل از عمل جراحى به او دوا بدهد، و به طور خلاصه تمام مقدمات كار را فراهم كند و بيمار هم به تمام معنى در مقابل دستور پزشك مطيع است، هر چه بگويد عمل مى كند، چون مى داند بر وفق مصلحت است. روز عمل فرا مى رسد، با ميل و رغبت يكسره روى
تخت جراحى مى خوابد. با اينكه در دل مضطرب است و اين كار سنگين است، اما يك قدم از اطاعت طبيب سر باز نمى زند و به آنچه پزشك مى گويد عمل مى كند، بيهوشش مى نمايند، شكم را باز مى كند، كليه را برمى دارد، كليه ى سالمى را پيوند مى زند، يا نصف معده را قيچى مى كند و به دور مى اندازد، سپس بخيه مى كند، مريض به هوش مى آيد، به اطاقش مى برند. باز هم مطيع مطلق آقاى پزشك است، هر چه بگويد اطاعت مى كند به اين اميد كه در پى اين اطاعتها به سلامتى نايل گردد، بيماريش درمان شود، رفاه زندگى پيدا كند و تمام آنچه را كه صلاح زندگى اوست به دست آورد. اين است مقام تسليم و رضاى يك بيمار در مقابل طبيب عالم درمان.
رسول گرامى مى فرمايد: مردم! شما مانند مريضيد و خداوند مانند طبيب. همانطورى كه بيمار از پزشك عالم خود بدون چون و چرا اطاعت مى كند، تنها به اين دليل كه هر چه مى گويد و عمل مى كند به مصلحت بيمار است، مردمان با ايمان هم بايد بى چون و چرا امر خدا را اطاعت كنند و تسليم بى قيد و شرط فرمان الهى باشند تا به صلاح و سعادت نايل گردند. جالب آنكه مريض مى داند كه اين آقاى پزشك با آنكه درس خوانده و عالم است، با آنكه انسانى داراى فضيلت است و كوچكترين انحرافى را عمدا از مسير علم پزشكى نمى نمايد، باز در عمق جان احتمال مى دهد كه در اين مورد اشتباه كرده باشد، شايد به دقايق مرض واقف نشده باشد، ممكن است در حين جراحى و تعويض كليه يك اشتباه كوچك بنمايد و در نتيجه، بيمار به آن مصلحتى كه بايد برسد توفيق نيابد. اما مومنين واقعى در اوامر الهى چنين احتمالاتى را نمى دهند. اينان مى دانند كه خدا به تمام حقايق و دقايق واقف است، يقين دارند كه تمام مصلحتهاى
مردم را مى داند، مطمئن اند كه خداوند طالب سعادت انسانها و تعالى و تكامل آنان است. از اين رو با اطمينان خاطر تسليم امر او مى شوند و بى چون و چرا اوامرش را اطاعت مى نمايند و در نتيجه به سعادت ابدى و كمال واقعى نايل مى گردند.
از آنچه تا اينجا بيان شد، قسمت اول اين بحث يعنى فرق بين اسلام و ايمان واضح گرديد و روشن شد كه تسليم قبل از ايمان ناشى از ترس است يا طمع، و تسليم بعد از ايمان ناشى از معرفت باريتعالى و به منظور نيل به صلاح و سعادت است. اسلام، فرمانبردارى ظاهرى و تسليم برونى است، ايمان عقد قلبى و تسليم درونى است. گردن نهادن به اوامر خداوند و تسليم قبل از ايمان فقط در حضور مردم صورت مى گيرد و در خلوت تسليم و اطاعتى وجود ندارد. اما تسليم بعد از ايمان هميشه و همه جا وجود دارد و افراد مومن واقعى، هم در خلوت فرمانبردار اوامر بارى تعالى هستند و هم در جلوت و حضور مردم.
قسمت دوم بحث امروز توضيح درجات و مراتب ايمان است. امام سجاد (ع) عرض مى كند: بار الها! ايمان مرا به كاملترين مدارج آن برسان. براى آنكه بالاترين مراتب و درجات ايمان را بشناسيم، لازم است در رواياتى كه از اولياى گرامى اسلام راجع به كمال ايمان رسيده و حاوى نشانه ها و علائم آن است دقت نماييم و منتهاى توجه خود را مبذول داريم تا با راهنمايى آن روايات به بالاترين مراتب ايمان واقف گرديم و در اينجا براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم بعضى از آن احاديث ذكر مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ثلاثه من كن فيه يستكمل الايمان: رجل لا يخاف فى الله لو مه لائم و لا يرائى بشى ء من عمله و اذا عرض
عليه امران احدهما للدنيا و الاخر للاخره اختار امر الاخره على الدنيا.
رسول اكرم فرموده است: سه چيز است كه اگر در كسى باشد ايمان خود را كامل نموده است: اول آن مردى كه در راه خدا و براى اعلاى حق از ملامت هيچ ملامت كننده اي نترسد. دوم آن كس كه هيچيك از اعمال خود را به ريا آلوده نكند. سوم شخصى كه وقتى دو امر به او عرضه شد يكى مربوط به دنيا و آن ديگر مربوط به آخرت، آن را كه مربوط به آخرت است برگزيند و بر امر دنيا مقدم دارد.
و عنه صلى الله عليه و آله فى جواب رجل ساله فقال: احب ان يكمل ايمانى. قال: حسن خلقك يكمل ايمانك.
مردى به رسول اكرم عرض كرد: يا رسول الله! دوست دارم ايمان من كامل شود. در جواب فرمود: اخلاق خود را نيكو و پسنديده كن، بر اثر اين عمل ايمانت كامل مى شود.
عن ابيجعفر (ع) قال: ثلاث من كل فيه استكمل الايمان: من اذا رضى لم يدخله رضاه فى الباطل و اذا غضب لم يخرجه غضبه من الحق و من اذا قدر لم يتعاط ما ليس له.
امام باقر (ع) فرموده: سه چيز است كه اگر در كسى باشد ايمان خود را كامل نموده است: انسانى كه چون به امرى راضى شد رضاى او، او را در باطل وارد نكند، و وقتى خشمگين گرديد خشم او وى را از حق منحرف و منصرف ننمايد، و زمانى كه قدرت پيدا كرد به چيزى كه شايسته ى او نيست دست نگشايد.
در كتابهاى دينى روايات متعددى از رسول گرامى اسلام و ائمه ى معصومين عليهم السلام درباره ى كمال ايمان رسيده و مجموع آن روايات ناظر به خلوص نيت و چگونگى گفتار و رفتار مومنين است و تماميت ايمان هر فرد به نسبتى است كه آن اعمال را انجام مى دهد و آن وظايف مهم و سنگين را عملا رعايت مى نمايد. عده ى معدودى از اولياى خدا هستند كه تمام نشانه هاى ايمان تام و كامل را عمل مى كنند و آنها را به كار مى بندند. اينان واجد كاملترين درجات ايمان اند و امام سجاد (ع) چنين ايمانى را از درگاه خداوند متعال درخواست مى نمايد. ناگفته نماند كه دعاى شريف «مكارم الاخلاق» خود مجموعه اي است كه قسمت اعظم نشانه هاى ايمان كامل را در بر دارد. اميد است كه با توفيق حضرت بارى تعالى تمامى اين دعا در سخنرانيهاى آينده شرح داده شود و شنوندگان محترم نيز با اراده ى جدى آنها را فراگيرند و عملا به كار بندند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و بلغ بايمانى اكمل الايمان و اجعل يقينى افضل اليقين
به خواست خداوند، موضوع بحث در سخنرانى امروز شرح اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» است: اول راه نيل به ايمان كامل و دوم قدر و منزلت «يقين» در اسلام. مطالعه در آيات الهى و دقت در نظام منظم آفرينش ما را به وجود خداوند دانا و حكيم، مومن و معتقد مى نمايد ولى بايد توجه داشت كه تنها اعتقاد به وجود آفريدگار، ايمان كامل نيست، بلكه لازم است انديشه و افكار ما و همچنين گفتار و رفتار ما بر وفق رضاى حضرت باريتعالى باشد تا به مقام شامخ ايمان كامل نايل شويم، و براى شناخت رضاى او بايد نسبت به تمام آنچه رسول گراميش از راه وحى الهى فرا گرفته و به مردم ابلاغ نموده است عقد قلبى داشته باشيم و بر طبق آنها عمل نماييم. راه وصول به ايمان كامل در حديثى از امام موسى بن جعفر عليهماالسلام ارائه شده است:
عن الكاظم عليه السلام قال: وجدت علم الناس فى اربع: اولها ان
تعرف ربك و الثانى ان تعرف ما صنع بك و الثالث ان تعرف ما اراد منك و الرابع ان تعرف ما يخرجك من دينك.
در بعضى از كتب، اين حديث از امام صادق (ع) هم نقل گرديده است. اما ترجمه ى حديث:
موسى بن جعفر عليهماالسلام مى فرمايد: من علم مردم را در چهار چيز يافته ام: اول آنكه خدايت را بشناسى، دوم آنكه بدانى در تو چه صنايعى را به كار برده، سوم آنكه بدانى در آفرينش تو چه اراده اي داشته، چهارم آنكه بدانى چه چيز ترا از دينت بيرون مى برد.
مى توان گفت كه اين چهار علم، چهار آگاهى و معرفت واجب است كه تمام مردم دنيا در همه ى ادوار بايد فراگيرند و عملا از آنها استفاده كنند تا بتوانند خويشتن را انسان بسازند و زمينه ى سعادت ابدى و كمال واقعى خود را مهيا نمايند.
اولها ان تعرف ربك.
علم اول، معرفت بارى تعالى و ايمان به وجود خالق حكيم است. شناخت خداوند به صورت معرفت فطرى با سرشت تمام انسانها آميخته و بيشتر مردم جهان در تمام ادوار با كشش آن معرفت متوجه آفريدگار شده و به الهيون پيوسته اند، اما اين ايمان آن نيست كه به تنهايى در انسان ايجاد مسئوليت كند و به انجام وظايف انسانيش وادار سازد. اين ايمان آن نيست كه پيمبران الهى فقط براى آن مبعوث شده باشند و در پيشبردش با خطرات عظيم مواجه گردند و بعضى از آنان، سرانجام، حيات خود را براى آن از دست بدهند. اين ايمان فقط مى تواند شخص مومن را از صف ماديون جدا كند و در
صف الهيونش قرار دهد. ايمان مورد نظر پيمبران الهى آن ايمانى است كه حس مسئوليت را در نهاد انسانها بيدار مى كند و آنان را بر نيك و بد اعمال خويش مكلف و مواخذ مى سازد، نه آنكه با مطالعه در آيات الهى و نظام حكيمانه ى خلقت، تنها به آفريدگار حكيم مومن شوند ولى منفعل از كنار آن ايمان بگذرند و كمترين اثر عملى در آنان نگذارد. ايمانى كه رسول معظم اسلام بر آن مبعوث گرديده و ماموريت دارد مردم را بر طبق آن بسازد ايمانى است كه قرآن شريف درباره ى كسانى كه واجد آن گرديده و از آن عقيده ى مهم برخوردارند فرموده است :
انما المومنون الذين اذا ذكر الله و جلت قلوبهم.
مردمان با ايمان و پيوستگان واقعى به قرآن كسانى هستند كه وقتى نام خدا ذكر مى شود از ابهت و عظمت باريتعالى دلهاى آنان مى لرزد و دچار حالت خشيت درونى مى گردند. اين ايمان است كه مردم را از گناه و سرپيچى باز مى دارد و آنان را به صراط مستقيم سوق مى دهد و وادارشان مى كند كه اوامر الهى را بى چون و چرا به كار بندند و كوچكترين ظلم و ستمى را درباره ى بندگان خدا روا ندارند. براى نيل به ايمان انسان ساز و دست يافتن به چنين عقيده ى مقدسى آدمى بايد از مرحله ى اول علم چهارگانه اي كه حضرت موسى بن جعفر فرموده است بگذرد و به مرحله ى دوم آن برسد و در اين مرحله عقل خود را به كار اندازد و در خويشتن مطالعه نمايد.
و الثانى ان تعرف ما صنع بك.
علم دوم آن است كه بدانى آفريدگار بزرگ در وجود تو چه
صنايعى را به كار برده و چه ودايع گرانقدرى را به تو سپرده و تو را واجد چه سرمايه هاى عظيمى ساخته است. علم دوم، آن علمى است كه آدمى را از خواب غفلت بيدار مى كند، پرده ى ناآگاهى و بى خبرى را مى درد، انسان را به وادى ديگرى مى برد و وامى دارد كه آدمى در كتاب خلقت خود دقت كند و خويشتن را به قدر قابليت و لياقت خود بشناسد. در علم دوم، آدمى متوجه اين نكته مى شود كه من و جميع حيوانات و كليه ى جهان هستى مخلوق آفريدگار حكيميم، خداوند به من و همه ى حيوانات برى و بحرى صفات و تمايلات حيوانى از قبيل: شهوت و غريزه ى جنسى، غضب، حب خواب و ميل به استراحت، حب غذا، حب اولاد، حب ذات، حس دفاع، انتقامجويى، تفوق طلبى و برترى خواهى و ديگر تمنيات حيوانى را بخشيده است.
تمام اين صفات، مشترك بين حيوانات و انسان است، ولى در كنار اين صفات حيوانى خداوند به انسان عقل و هوش سرشار داده، وجدان اخلاقى و تمايلات عاليه ى انسانى عطا فرموده، آزادى عمل و قدرت تكامل نامحدود بخشيده، نطق و بيان براى شرح افكار خود به او ارزانى داشته، و اين جهان با عظمت و محتويات كره ى زمين را محكوم و مقهور و مسخر او ساخته، اين انسان قدرى كه فكر كند از خود مى پرسد كه آيا اين همه سرمايه را بى حساب به من داده، آيا لغو و بيهوده اينقدر مرا مهم ساخته، آيا ممكن است در اين جهان منظم، من يك عضو زايد و بى حسابى باشم كه در خلقت من دقت نشده باشد، هرگز! بلكه او داراى عقل و تفكر است و خداوند درباره ى انسانى كه داراى خرد است و تعقل مى كند فرموده:
ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات لاولى الالباب. الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم و يتفكرون فى
خلق السماوات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا.
در آفرينش آسمان و زمين و اختلاف شب و روز آياتى است براى صاحبان عقل و درايت، آنانكه در حال قيام و قعود و در حالى كه به پهلو دراز كشيده اند به ياد خدا هستند، در خلقت آسمانها و زمين مى انديشند و مى گويند: بار الها! اين ساختمان عظيم خلقت را باطل و بيهوده نيافريدى.
خراميدن لاجوردى سپهر
همى گرد گرديدن ماه و مهر
مپندار از روى بازيگريست
سراپرده اي اينچنين سرسريست
در اين پرده يك رشته بيكار نيست
سر رشته بر ما پديدار نيست
نه زين رشته سر مى توان تافتن
نه سر رشته را مى توان يافتن
انسان عاقلى كه مى گويد: پروردگارا! خلقت آسمانها و زمين بى حساب نيست، اين انسان عاقل چطور مى تواند بگويد خلقت من با اين مزايا و سرمايه هاى پرارزش بى حساب است، چطور مى تواند به اين مطلب تفوه كند كه خداى خالق فرموده است:
خلق لكم ما فى الارض جميعا.
سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جميعا.
من تمام محتويات زمين را براى شما آفريده ام و همه ى آنچه را كه در آسمانها و زمين است براى شما مسخر و مقهور ساخته ام، تفوه كند به اينكه اين انسان لغو آفريده شده، هرگز، اين سرمايه ها بيهوده به وى داده شده است، هرگز. بايد قدم به قدم روى هر سرمايه اي دقت كند و روى هر يك از ودايع الهى فكر كند و دنبال هر فكرى به مسئوليتى متوجه گردد و خود را براى صراط مستقيم و پيمودن راه
سعادت آماده نمايد.
در اين موقع، علم سوم آغاز مى شود كه موسى بن جعفر عليهماالسلام فرموده:
و الثالث ان تعرف ما اراد منك.
علم سوم اين است كه آدمى بداند خداوند از خلقت انسان چه اراده فرموده و از او چه مى خواهد. اگر مقصود باريتعالى را درك نمايد و به هدف حكيمانه ى ذات اقدس الهى پى برد آن وقت وارد شان اساسى انسانيت مى شود، خود را در اعمال خويش مسئول مى يابد و بايد آن خطى را بپيمايد كه خدا اراده فرموده و از وى خواسته است.
شناخت اراده ى الهى در مورد انسان جز به وحى باريتعالى و اخبار ذات اقدس او نمى شود، يعنى ما اگر بخواهيم بدانيم كه خدا در خلقت ما چه اراده دارد و از ما چه مى خواهد بايد خودش بفرمايد و بايد از راه وحى به ما الهام نمايد. اگر انسان بزرگى، خود لايق مقام نبوت است و خداوند وحى خود را براى او مى فرستد او از راه وحى الهى وظيفه ى خود را تشخيص مى دهد و اراده ى خدا را درباره ى خودش مى يابد. اما مردمانى كه داراى اين صلاحيت نيستند و وحى الهى مستقيما بر آنان نازل نمى شود ناچار براى شناخت اراده ى الهى بايد به انبيا مراجعه نمايند و از راه پيمبران به اراده خدا پى ببرند و دستورهاى بارى تعالى را از فرستادگان خدا بگيرند، و اين برنامه در طول قرون متمادى در بين نسلهاى مختلف بشر در سراسر كره ى زمين معمول بوده و هر قومى پيمبرى داشته كه خداوند به وسيله ى او اراده ى الهى و مقصود حكيمانه ى خود را در خلقت بشر، به آن انسانها ابلاغ فرموده است.
اين منطقى است كه در مواقعى، بعضى از صحابه ى ائمه ى معصومين عليهم السلام در مقام احتجاج با بعضى از مخالفين خود
بحث نموده و از آن راه به هدف تعليم و تربيت دينى رسيده اند. يكى از آن افراد، مرد عالم و دانايى است به نام منصور بن حازم. او از اصحاب امام صادق (ع) است و در مقام مناظره با گروهى از همين منطق استفاده نموده، با آنان بحث كرده و سپس گفته ى خود را براى امام صادق (ع) شرح داده و مورد تاييد قرار گرفته است. منصور بن حازم به امام عرض كرد:
قلت: من عرف ان له ربا ينبغى له ان يعرف لذلك الرب رضى و سخطا و انه لا يعرف رضاه و سخطه الا بوحى او رسول، فمن لم ياته الوحى فقد ينبغى له ان يطلب الرسل، فاذا لقيهم عرف انهم الحجه و ان لهم الطاعه المفترضه.
من به آنان گفتم كسى كه مى داند خداوند او را آفريده و ذات اقدس الهى مالك اوست بايد بداند و سزاوار است بداند كه براى آن مالك و خالق خشنودى و خشمى است و اينكه رضا و سخطش جز از راه وحى يا به وسيله ى فرستادگانش شناخته نمى شود. كسى كه بر وى وحى نازل نمى شود شايسته است از پى رسولان الهى برود و اراده ى بارى تعالى را از گفته ى آنان بفهمد و در مقام عمل به كار بندد. موقعى كه فرستادگان خدا را ملاقات مى كند از راه شواهد و دلايلى كه در آنها و در سخنان آنها است متوجه مى شود كه اينان حجت الهى هستند و اطاعتشان بر مردم واجب و لازم است. آن كس كه فرستاده ى خدا را شناخت و به وى ايمان آورد بايد بدون قيد و شرط مطيع اوامر او باشد و تعاليمش را بدون چون و چرا به كار بندد، زيرا اطاعت از او اطاعت از خداوند است و دستورهايش چيزى جز اراده و
خواسته ى حضرت بارى تعالى نيست. قرآن شريف مى فرمايد:
من يطع الرسول فقد اطاع الله.
كسى كه رسول خدا را اطاعت كند بى گمان خدا را اطاعت نموده است، اطاعت از پيغمبر اطاعت از اراده ى الهى است و اطاعت از اراده ى الهى موجب نيل به كمال ايمان است و اين همان است كه امام كاظم (ع) فرموده:
و الثالث ان تعرف ما اراد منك.
سومين علمى كه بشر بايد بشناسد و بداند اين است كه عارف شود كه خداوند آفريدگار از خلقت او چه اراده فرموده است. قرآن شريف كه هم اكنون در دست ماست حاوى اراده هاى الهى در شئون مختلف براى سعادت بشر و نيل به كمال انسانيت است. اما لازم است نكته اي همواره مورد توجه باشد و آن نكته اين است كه پروردگار عالم اراده ى خود را به صورت آياتى فرستاده كه بيان پيغمبر لازم بود آنها را توضيح دهد، فرموده:
اقيموا الصلوه.
اما نماز چيست؟
آتوا الزكوه.
چقدر زكوه داده شود؟
و از چه چيزهايى زكوه پرداخت گردد، و امثال آن. و لذا در قرآن شريف، خداوند به پيغمبرش فرموده است:
و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم.
ما قرآن را بر تو نازل نموديم تا آنچه را كه خداوند به منظور
تبيين اراده ى خود، بر مردم فروفرستاده است براى آنان بيان كنى و توضيح دهى.
در حيات پيشواى گرامى اسلام، مبين كتاب وحى، شخص رسول اكرم صلى الله عليه و آله بود. براى اينكه بعد از آن حضرت حجت بر مردم تمام باشد و مسلمانان در شناخت اراده ى الهى دچار حيرت نشوند، به موجب روايات بسيارى كه تمام علماى عامه و خاصه، با مختصر تفاوتى در عبارت، از آن حضرت نقل نموده و در كتب خود آورده اند تبيين كتاب وحى را به عهده ى اهل بيت معظم خود، كه عالم به دقايق دستورهاى الهى هستند، گذارد و مردم را متوجه آنان نمود. از جمله ى آن احاديث، اين روايت شريف است:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: انى مخلف فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى اهل بيتى لن تضلوا ما تمسكتم بهما و انهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض.
من دو امانت سنگين را بين شما به جاى مى گذارم: يكى كتاب خداست و آن ديگر عترتم يعنى اهل بيتم، مادامى كه به اين دو متمسكيد از گمراهى مصونيد و اين دو از هم جدا نمى شوند تا در كنار حوض به من وارد گردند.
شناخت اراده ى الهى در خلقت بشر، علم سوم است كه در حديث امام كاظم (ع) ذكر شده. اگر كسى اراده ى باريتعالى را از راه قرآن شريف كه وحى الهى است تشخيص دهد و بر طبق آن عمل نمايد به ايمان كامل نايل مى گردد، ولى بايد هوشيار بود و توجه داشت، چه هواى نفس در هر انسانى دشمنى است بسيار قوى و خطرناك،
آدمى را از صراط مستقيم منحرف مى كند، نه تنها راه كمال ايمان را به روى انسان مى بندد، بلكه ممكن است ايمان را بربايد و آدمى را بى دين سازد. جمله ى چهارم حديث امام كاظم (ع) ناظر به همين مطلب است كه فرموده:
و الرابع ان تعرف ما يخرجك من دينك.
چهارمين علمى كه آموختن آن ضرورت دارد اين است كه بدانى چه چيز ترا از دين خدا خارج مى سازد.
از آنچه مذكور افتاد، قسمت اول بحث اين سخنرانى راجع به راه نيل به كمال ايمان بود و اين مطلب روشن شد. قسمت دوم بحث، درباره ى قدر و منزلت «يقين» در دين مقدس اسلام است. امام سجاد (ع) در پيشگاه الهى عرض مى كند:
و اجعل يقينى افضل اليقين.
بار الها! يقين مرا از برترين و بالاترين يقينها قرار ده.
در اسلام روايات بسيار درباره ى قدر و قيمت يقين رسيده است كه در اين بحث پاره اي از آنها ذكر مى شود.
كان اميرالمومنين عليه السلام يقول: و اسالوا الله اليقين و ارغبوا اليه فى العاقبه و خير ما دار فى القلب اليقين.
على (ع) مى فرمود: از خدا «يقين» را بخواهيد و راغب باشيد كه پرونده ى زندگى شما با يقين بسته شود و بهترين سرمايه ى معنوى كه در قلب دوران دارد يقين است. راغب در معناى «يقين» مى گويد:
اليقين من صفه العلم و هو سكون الفهم مع ثبات الحكم.
يقين از صفات علم است و آن عبارت است از اينكه دل
آدمى و فهم انسان آرامش و سكون پيدا كند با توجه به اينكه حكم مورد يقين ثابت و محقق است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: خير ما القى فى القلب اليقين.
رسول اكرم فرموده است: بهترين ذخيره و سرمايه اي كه در قلب افكنده مى شود «يقين» و اطمينان خاطر است.
عن جابر الجعفى عن ابيعبدالله عليه السلام انه قال: يا اخا جعفى: ان اليقين افضل من الايمان و ما من شى ء اعز من اليقين.
امام صادق (ع) به جابر جعفى فرموده است: جابر! يقين از ايمان برتر و بالاتر است و چيزى گرانقدرتر و ارزشمندتر از يقين نيست. به قدرى يقين در پيشگاه الهى اهميت دارد كه در حديث دگرى آمده:
اذا اراد الله بعبد خيرا فقهه فى الدين و الهمه اليقين.
وقتى خدا به بنده اي اراده ى نيكى كند و بخواهد او را مشمول خير و رحمت خود قرار دهد، اولا او را دين شناس مى كند و به مقررات اسلامى آگاه مى نمايد، و ثانيا يقين را به او الهام مى كند و دل او را از اين نعمت مهم برخوردار مى سازد. در روايات متعدد آمده است كه يقين از ايمان مقام رفيعتر و بالاترى دارد. به همين جهت امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» صحيفه، اول از پروردگار درخواست مى كند: بار الها! ايمان مرا به كاملترين مدارج ايمان برسان و سپس مى گويد: بار الها! يقين مرا از بهترين يقينها قرار ده. اينكه يقين را بعد از ايمان آورده مبين اين است كه يقين تقاضاى بالاترى
است و اخبار هم مى گويد: يقين از ايمان بالاتر است. در اينجا ممكن است اين سوال پيش آيد: با اينكه ايمان حالت باور معنوى و قطع قلبى است كه در آن ترديد وجود ندارد، پس چطور يقين از آن بالاتر است، مگر حالت روانى ايمان با يقين چه تفاوت دارد. در پاسخ مى توان گفت: زمينه ى اين مطلب در سخن ابراهيم خليل در قرآن شريف آمده است.
ابراهيم گفت:
رب ارنى كيف تحيى الموتى.
پروردگارا به من بنمايان كه چگونه مرده را زنده مى كنى.
خطاب آمد:
او لم تومن؟.
آيا به احياء موتى از ناحيه ى من ايمان ندارى؟
قال بلى.
گفت بلى، ايمان دارم.
و لكن ليطمئن قلبى.
اما مى خواهم اطمينان خاطر پيدا كنم.
از اين جمله ى ابراهيم استفاده مى شود كه يقين و اطمينان خاطر هر دو در يك مرحله در روان انسان است، صاحبان يقين اطمينان دارند و صاحبان اطمينان خاطر يقين دارند و در قرآن شريف هم وقتى درباره ى مومنين صحبت مى كند مى فرمايد:
و بشر الذين آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات.
اي پيغمبر گرامى! مژده بده به آنان كه ايمان آورده اند و
اعمال صالحه داشته اند كه براى آنان جنات و بهشتهايى آماده و مهياست، اما وقتى درباره ى صاحبان اطمينان سخن مى گويد مى فرمايد:
يا ايتها النفس المطمئنه. ارجعى الى ربك راضيه مرضيه. فادخلى فى عبادى. و ادخلى جنتى.
اي صاحبان نفس مطمئن و اي كسانى كه واجد مقام مقدس يقين هستيد! برگرديد به سوى خدا و رجوع كنيد به حضرت آفريدگار، در حالى كه شما از خدا راضى هستيد و خدا هم از شما خشنود است، سپس مى فرمايد اي گروه مطمئن! در عباد من وارد شويد يعنى در گروه بندگان عاليمقام كه مراقب تمام دقايق و وظايف عملى خود بوده اند.
فادخلى فى عبادى و ادخلى جنتى.
و به علاوه ى آنكه در گروه عباد خالص وارد مى شويد به بهشت من وارد شويد.
بنابراين مومنين داراى عمل صالح به بهشت مى روند اما آن كسانى كه نفس مطمئن دارند به بهشت خدا مى روند. تمام بهشتها متعلق به خداست، اما اينكه بهشت افراد مطمئن را به خود منتسب مى كند، اين نمونه و نشانه ى مقام عاليتر و بالاتر است، مثل قضيه ى شهدا، تمام مردم بعد از مرگ در عالم برزخ زنده اند، اما درباره ى شهيدان مى فرمايد: گمان نكنيد كه شهيدان مرده اند.
بل احياء عند ربهم يرزقون.
اينان زنده اند و نزد خدايشان روزى دارند.
نزد خداى خود روزى داشتن غير از زنده بودن مطلق و روزى داشتن است.
عن صفوان قال سالت ابا الحسن الرضا عليه السلام عن قول الله لابراهيم عليه السلام «او لم تومن. قال بلى و لكن ليطمئن قلبى» اكان فى قلبه شك؟ قال لا، و لكنه اراد من الله الزياده فى يقينه.
صفوان از امام اباالحسن الرضا (ع) سوال مى كند از سخنى كه خداوند به ابراهيم گفت: آيا ايمان ندارى؟ و ابراهيم گفت: ايمان دارم و لكن مى خواهم قلبم مطمئن شود. امام رضا (ع) در تفسير اين جمله مى فرمايد: ابراهيم مى خواست بر يقينش افزوده شود و اطمينانش بيشتر گردد.
مى توان گفت «يقين» آن تسليم بى قيد و شرط است كه بعد از ايمان واقعى در ضمير افراد مومن پديدار مى گردد. اين تسليم مقدس همان است كه ابراهيم و اسماعيل واجد آن بودند و قرآن شريف درباره ى آن دو فرموده است:
فلما اسلما و تله للجبين.
يعنى وقتى بر اثر اطمينان خاطر و يقين معنوى، ابراهيم و اسماعيل دانستند كه امر قربانى از طرف باريتعالى است، هر دو سر فرود آوردند و تسليم امر الهى شدند.
در حديثى از على (ع) آمده است كه آن حضرت نيز «يقين» را به تسليم واقعى معنى كرده و فرموده است:
ان الاسلام هو التسليم و التسليم هو اليقين.
على (ع) مى فرمايد: اسلام عبارت از تسليم است و تسليم
همان يقين واقعى و اطمينان خاطرى است كه در ضمير مسلمانان راستين پديد مى آيد.
در ابتداى سوره ى بقره خداوند مى فرمايد:
و الذين يومنون بما انزل اليك و ما انزل من قبلك و بالاخره هم يوقنون.
مومنين راستين كسانى هستند كه به تمام آنچه از طرف پروردگار عالم بر تو نازل شده است ايمان دارند و همچنين به آنچه قبل از تو بر ديگر پيمبران نازل شده مومن و معتقدند، و بعد درباره ى آخرت مى فرمايد:
و بالاخره هم يوقنون.
اين افراد با ايمان به آخرت يقين و اطمينان قلبى دارند.
ملاحظه مى كنيد كه خداوند، امر معاد را با يقين آورده است براى اينكه بزرگترين عامل موثر در بازداشتن مردم از گناه و واداشتن آنان به اطاعت اوامر الهى همان يقين به معاد و مطمئن بودن به پاداش و كيفر الهى در روز حشر است. اين حالت است كه اگر در دنيا براى كسى پديد آمد تمام اعمالش منظم مى گردد و كوچكترين تخلفى از امر باريتعالى نمى نمايد، اين حالت معنوى و مقدس است كه اگر براى كسى حاصل شود سرمايه هاى خوب خود را در راه خدا انفاق مى كند براى اينكه به مقام سعادت و بر برسد. در قرآن شريف فرموده:
لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون.
هرگز به مقام بر و نيكوكارى نمى رسيد تا وقتى كه انفاق
كنيد در راه خدا آن چيزهايى را كه خود به آنها علاقه داريد و دوستدار آنها هستيد. انجام چنين عمل مقدسى ناشى از يقين درونى و اطمينان خاطر است.
على (ع) فرموده:
من ايقن بالخلف جاد بالعطيه.
اگر كسى به روز جزا يقين داشته باشد از اموال و دارايى خود آنچه بهتر و عاليتر است در راه رضاى باريتعالى به مردم عطا مى كند. نه تنها مال بلكه از جان خويش كه به مراتب عزيزتر از مال است چشم مى پوشد و با كمال خلوص و صميميت آنرا در راه اعلاى حق فدا مى كند. سرمايه ى پرارج يقين به قدرى ارزشمند و گرانقدر است كه در هر زمان عده ى معدودى از مومنين واجد آن بوده اند.
عن ابى الحسن عليه السلام قال: و ما قسم فى الناس شى ء اقل من اليقين.
حضرت ابى الحسن (ع) مى فرمايد: هيچ چيزى كمتر از يقين به ايمان، بين مردم تقسيم نشده است، يعنى اهل يقين در هر عصر و زمان عده ى معدودى بوده و هستند و بيشتر مردم از اين نعمت بزرگ برخوردار نگرديده اند.
از آنچه مذكور افتاد قسمت دوم بحث اين سخنرانى، يعنى قدر و منزلت يقين در اسلام، روشن شد و امام سجاد (ع) در پيشگاه الهى عرض نموده است:
و اجعل يقينى افضل اليقين.
بار الها! يقين مرا از گروه يقين برتر و افضل قرار بده و در اين فيض بزرگ مرا مشمول عنايات خود بفرما.
بسم الله الرحمن الرحيم
و انته بنيتى الى احسن النيات
امام سجاد (ع) در سومين جمله ى دعاى «مكارم الاخلاق» بعد از ذكر صلوات عرض مى كند: بار الها! نيت مرا به بهترين و پاكترين نيات منتهى كن. به خواست خداوند موضوع اين سخنرانى، بحث درباره ى نيت است. نيت در شرع مقدس اسلام اهميت بسيار دارد و خوب و بد آن مورد توجه شارع مقدس است و مردم را درباره ى آن دو آگاه فرموده است. مجمع البحرين مى گويد:
النيه هى القصد و العزم على الفعل.
نيت عبارت از قصد و تصميم است كه آدمى براى انجام عملى در باطن اتخاذ مى كند و بر طبق آن عمل مى نمايد. نيت آنقدر مهم است كه ارزش اعمال مردم بر وفق نيتى است كه دارند، اگر قصدشان خوب و عالى باشد عمل ارزنده و پرقيمت است و اگر نيتشان آلوده و پليد باشد عمل ارزش معنوى ندارد و مى تواند منشا
كيفر شود. در اين باره روايات متعددى رسيده است كه به طور نمونه به بعضى از آنها اشاره مى شود: روايت اول حديثى است از جابر بن عبدالله انصارى كه مى گويد:
سمعت رسول الله يقول: رجلان فى الاجر سواء، رجل مسلم اعطاه الله ما لا يعمل فيه بطاعه الله و رجل فقير يقول اللهم لو شئت رزقتنى ما رزقت اخى فاعمل فيه بطاعه الله.
پيمبر گرامى فرموده است: دو مرد در اجر و پاداش با يكدگر مساوى هستند، يكى آن مرد مسلمى كه خداوند به او ثروت عطا كرده و او ثروت خود را در راه طاعت باريتعالى به كار مى برد و مصرف مى نمايد، و مرد فقيرى كه مال ندارد و مى گويد، بار الها اگر بخواهى به من رزق عنايت كنى و مال بدهى همانند آنچه به برادر دينيم دادى من هم، مانند آن برادرم، به طاعت تو عمل مى كنم.
پيمبر اسلام مى فرمايد: اين دو نفر در اجر مساوى هستند، با آنكه اولى نيت خوب كرده و مال داده و دومى فقير بوده و فقط قصد و اراده ى طاعت خدا را، در صورت تمكن و ثروت، داشته است.
در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است كه فرموده:
انما الاعمال بالنيات و لكل امرى ء ما نوى فمن غزا ابتغاء ما عندالله عز و جل فقد وقع اجره على الله عز و جل و من غزا يريد عرض الدنيا او نوى عقالا لم يكن له الا ما نوى.
درباره ى غزوه و جنگ، رسول اكرم، مردم را به ارزش نيت و قصد آنان متوجه مى كند و مى فرمايد: اعمال مردم تابع نيتهاى آنان
است، و هر انسانى آن را كه قصد كرده است به دست مى آورد. بعد مى گويد: كسى كه به جنگ مى رود و در صحنه ى پيكار جهاد وارد مى شود و قصد او خداوند است، يعنى براى اعلاى حق جنگ مى كند اجر او بر عهده ى خداست. اما كسى كه به غزوه و جهاد مى رود ولى اراده ى او اموال دنيوى و متاعهاى زندگى است،
لم يكن له الا ما نوى
چيزى جز آنچه را كه نيت كرده نصيبش نمى شود.
امام سجاد (ع) عرض مى كند: بار الها! نيت مرا به بهترين نيتها منتهى بفرما. از اين جمله ى امام روشن مى شود كه «نيت» همانند ايمان و همانند يقين داراى مراتب و درجات است و امام (ع) بهترين آن را از پيشگاه الهى درخواست مى نمايد. براى اينكه درجات نيت روشن شود، مثلى را در مورد عبادت ذكر مى كنيم. گاهى قصد آدمى در عبادت زشت و پليد است، گاهى تصميم انسان در عبادت خوب و درست است، و گاهى نيت آدمى در عبادت خوبتر و عاليتر يعنى بهترين نيت است. اما نيت آلوده و پليد در عبادت همانند بندگى رياكاران است. كسى كه بخواهد عبادت صحيح انجام دهد بايد آن را براى خدا و به قصد قربت به عمل آورد، اما اگر يك نفر براى جلب توجه مردم و نفوذ در افكار آنان و براى اينكه مردم درباره ى او بگويند مرد خوبى است، رياكارانه عبادت مى كند و در باطن كمترين توجهى به خدا ندارد و تمام توجه او به مردم و جلب قلوب آنان است، اين نيت در شرع مقدس بسيار پليد است. رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به مردم مى فرمود:
فاتقوا الله و اجتنبوا الريا فانه شرك بالله ان المرائى يدعى يوم القيامه باربعه اسماء: يا كافر، يا فاجر، يا غادر، يا خاسر! حبط عملك و
بطل اجرك.
پيشواى گرامى اسلام به مردم مى فرمايد: از خدا بترسيد و از ريا اجتناب نماييد كه ريا شرك به خداوند است. رياكار در قيامت به چهار نام خوانده مى شود: اي كافر، اي فاجر، اي مكار، اي زيانكار! عملت حبط شد و از ميان رفت و اجرت باطل شد و در مقابل عباداتى كه به ريا انجام داده اي امروز پاداشى ندارى.
در اسلام نه تنها ريا در عبادت موجب انحراف از صراط مستقيم و مايه ى بدبختى است، بلكه رياكارى در غير عبادات نيز مذموم و ناپسند است. در حديث آمده است كه رسول اكرم مى فرمود: كسى كه خانه اي را به منظور رياكارى و به رخ مردم كشيدن بنا نمايد، همان خانه در قيامت به صورت طوق آتشى به گردنش افكنده مى شود و با همان طوق به جهنم مى رود، مگر آنكه قبل از مرگ توبه كند و آن لكه ى تاريك را از صفحه ى اعمال خود بزدايد و از ميان ببرد.
قيل يا رسول الله! كيف يبنى رياء و سمعه: قال يبنى فضلا على ما يكفيه استطاله منه على جيرانه و مباهاه لاخوانه.
عرض شد يا رسول الله! چگونه خانه ى ريا مى سازد؟ فرمود: خانه مى سازد بيش از نيازمندى و احتياج خود و هدفش در اين كار آن است كه در مقابل همسايگان بلندپروازى كند و به برادران دينى خود فخر فروشى نمايد.
نتيجه آنكه نيت ريا در تمام موارد مذموم است و در امر عبادت مذمومتر، كسى كه براى جلب توجه مردم نماز بخواند، كسى كه براى جاه و نفوذ در افكار دگران به حج بيت الله برود، و خلاصه
كسى كه انگيزه اش در عبادت يكى از شئون مادى و دنيوى باشد، عبادتش باطل و عملش مشركانه است، قرآن شريف در اين باره فرموده:
فمن كان يرجو لقاء ربه فليعمل عملا صالحا و لا يشرك بعباده ربه احدا.
كسى كه مى خواهد خدا را ملاقات كند در حالى كه پروردگار از او راضى و خشنود باشد بايد در دوران زندگى و در ايام حيات، اعمال صالحه انجام دهد و در امر عبادت، براى خدا شريكى قرار ندهد.
نيت خوب و نيت خوبتر يا نيت حسن و نيت احسن را با توجه به انگيزه ى عبادات مومنين عادى، كه اكثريت جامعه ى مسلمين از آنان تشكيل يافته است، و انگيزه ى عبادات اولياى بزرگوار الهى، كه در هر عصر و زمان عده ى معدودى بوده و هستند، مى توان تشخيص داد. يك فرد مسلمان عادى كه به خداوند آفريدگار و نبوت پيغمبر گرامى اسلام و روز جزا ايمان واقعى دارد، قرآن شريف را وحى خدا مى داند و به تمام محتويات آن مومن و معتقد است در كتاب خدا دقت مى كند و مى بيند كه خداوند در آيات بسيارى به افراد مومن و صاحبان اعمال صالحه وعده ى بهشت جاودان داده و از آن جمله فرموده است:
و بشر الذين آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات.
اي پيغمبر گرامى! به افرادى كه ايمان آورده و داراى اعمال صالحه اند مژده بده كه در قيامت از جنات و رحمتهاى بزرگ خداوند برخوردارند.
همچنين مى بيند كه در مواقع و موارد متعددى خداوند از گناهكاران سخن گفته و به آنان وعده ى عذاب قطعى داده، عذابى بسيار شديد، از آن جمله فرموده است:
فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التى و قودها الناس و الحجاره.
به اين مردم بگو: اگر فرمان نمى بريد و نخواهيد برد از عذابى بترسيد و از آتشى بپرهيزيد، آتشى كه آتشگيره ى آن مردم و سنگ است.
اين فرد با ايمان براى اطاعت امر الهى و انجام وظيفه ى عبوديت و بندگى نماز مى خواند اما انگيزه ى او در نماز و اطاعت، نيل به بهشت جاودانى است كه خداوند وعده فرموده و مومنين را به آن بشارت داده است و همچنين اين انسان با ايمان از منهيات الهى پرهيز مى كند و به منظور اطاعت فرمان او پيرامون گناه نمى گردد و انگيزه ى او در اين عمل آن است كه از عذاب شديد الهى مصون بماند و گرفتار مصائب و بلاياى جانكاه قيامت نشود. نيت اين فرد مسلمان خوب و حسن است و عملى را كه انجام داده صحيح و طبق موازين شرع مقدس است. اما نيت بهتر و قصد نيكوتر آن اراده ى خالصى است كه ائمه ى معصومين عليهم السلام و اولياى گرامى الهى در دل دارند. انگيزه ى آنان در اطاعت باريتعالى نيل به پاداش قيامت يا مصون ماندن از عذاب روز جزا نيست، بلكه آنان خدا را براى خدا عبادت مى كنند و منشا چنين بندگى، ايمان كامل و معرفت بسيار رفيع نسبت به ذات مقدس پروردگار است. على (ع) در اين باره در پيشگاه الهى عرض مى كند:
الهى ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنتك لكن وجدتك اهلا للعباده فعبدتك.
خدايا! عبادت و بندگى من نه براى ترس از آتش توست و نه به منظور نيل به بهشت جاودان است، بلكه ترا شايسته ى عبادت دانستم از اين رو ترا بندگى نمودم.
از آنچه معروض افتاد معنى نيت خوب و خوبتر يا نيت حسن و احسن روشن شد. در اينجا به موقع است كه براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم، اين مطلب تذكر داده شود كه بعضى از علماى عامه و خاصه مى گويند عبادت صحيح و خالص آن است كه فقط براى خداوند باشد و بس و جز اطاعت حضرت بارى انگيزه ى دگرى در آن نباشد، بنابراين اگر عبادت به منظور دست يافتن به بهشت جاودان يا مصون ماندن از عذاب الهى باشد آن عبادت صحيح نيست و طبق موازين انجام نگرفته است. بيشتر علماى محقق و اسلام شناس اين نظريه را نادرست و غير قابل اعتنا تلقى نموده اند. علامه ى بزرگ و فقيه عالى مقام مرحوم آيت الله محمدمهدى نراقى در كتاب جامع السعادات در رد اين قول چنين مى گويد:
و لا تصغ الى قول من ذهب الى بطلان العباده اذا قصد بفعلها الثواب او الخلاص من العقاب زعما منه ان هذا القصد مناف للاخلاص الذى هو اراده وجه الله وحده و ان من قصد ذلك انما قصد جلب النفع الى نفسه و دفع الضرر عنها لا وجه الله سبحانه فان هذا قول من لا معرفه له بحقائق التكاليف و مراتب الناس فيها بل و لا معرفه له بمعنى النيه و حقيقتها.
گوش فرا نده به گفته ى آن كس كه گمان دارد اگر عبادت به قصد جلب ثواب يا خلاص از عقاب انجام شود باطل است و آن را با اخلاص ناسازگار مى داند. اين قول كسى است كه عارف به حقايق تكاليف و مراتب و درجات مردم نيست، بلكه معناى نيت و حقيقت آن را هم نمى داند. سپس در بيان تفاوت مردم در شناخت تكاليف و انجام عبادات بدون اميد به ثواب و خوف از عذاب چنين مى گويد:
و اكثر الناس تتعذر منهم العباده ابتغاء لوجه الله و تقربا اليه لانهم لا يعرفون من الله تعالى الا المرجو و المخوف و غايه مرتبتهم ان يتذكروا النار و يحذروا انفسهم عقابها و يتذكروا الجنه و يرغبوا انفسهم ثوابها قلما يفهم العباده على نيه اجلال الله تعالى لاستحقاقه الطاعه و العبوديه فضلا عمن يتعاطاها و لو كلف لكان تكليفا بما لا يطاق.
بيشتر مردم از اينكه خدا را لوجه الله و براى تقرب به او عبادت كنند معذورند، زيرا اينان از خداوند آن را كه مى دانند اميد به رحمت و ترس از عذاب اوست و بالاترين مرتبه ى اطاعت و عبادت آنان اين است كه متذكر آتش دوزخ شوند و نفس خود را از عقاب آن برحذر دارند و به ياد بهشت جاودان باشند و نفس خويش را براى نيل به آن ترغيب نمايند. مردم مسلمان به استثناى عده ى معدودى از اولياى بزرگ خدا معنى عبادت را به نيت اجلال الهى و به قصد طاعت و عبوديتش نمى فهمند، چه رسد به آنكه در مقام عمل، آن را انجام دهند و اگر اين قبيل افراد را به چنين تكليفى مكلف نمايند، تكليف فوق توان و طاقت به عهده ى آنان گذارده شده است.
اميد به ثواب روز جزا و ترس از عذاب شديد قيامت كه در
قرآن شريف مكرر و با عبارات مختلف خاطرنشان گرديده، بزرگترين محرك مسلمانان در اطاعت از اوامر الهى و اجتناب از منهيات باريتعالى بوده و هست و نيتى اينچنين از نظر علمى منافى با خلوص و قصد قربت نيست و از نظر روايات مورد تاييد ائمه ى معصومين عليهم السلام است و در اينجا در مورد هر دو قسمت بحث مى شود.
قسمت اول: مسلمانى براى خواندن نمازهاى قضا شده ى متوفى اجير مى شود، مبلغى را از فرزند او دريافت مى نمايد كه نمازهاى فوت شده ى او را بخواند. آيا از اجير با توجه به اجرتى كه دريافت مى كند قصد قربت متمشى است و مى تواند نمازها را براى خدا انجام دهد؟ آقايان فقها به اين پرسش پاسخهايى داده اند و مرحوم سيد اعلى الله مقامه در كتاب عروه الوثقى در بحث صلوه استيجارى پس از ذكر پاره اي از آن جوابها چنين مى گويد:
و لكن التحقيق ان اخذ الاجره داع بداعى القربه كما فى صلوه الحاجه و صلوه الاستسقاء حيث ان الحاجه و نزول المطر داعيان الى الصلوه مع القربه.
تحقيق در مطلب اين است كه گرفتن اجرت براى نمازهاى قضا شده ى متوفى داعى نمازگزار است براى داعى قربت همانند نماز حاجت و نماز استسقاء از اين نظر كه حاجت صاحب حاجت و باريدن باران محرك نمازگزار بوده و نمازها را به قصد قربت انجام داده است.
براى روشن شدن مطلب لازم است راجع به اين دو مثال توضيح مختصرى داده شود. جوانى را در نظر بگيريد كه سخت بيمار است. مادر متدينش مى خواهد براى شفاى او در پيشگاه خدا دعا كند. وضو مى گيرد، دو ركعت نماز حاجت به قصد قربت مى خواند،
سپس تمناى خود را به حضرت باريتعالى عرض مى كند و شفاى فرزند را از خدا مى خواهد. اين مادر نماز حاجت را به قصد قربت خوانده است، اما محرك او در خواندن نماز، شفاى فرزند بيمارش بوده و اگر فرزندش مريض نمى بود نماز حاجت نمى خواند. آيا انگيزه ى شفاى بيمار با قصد قربت در نماز حاجت منافات دارد؟ هرگز. در محيطى خشكسالى مى شود، باران نمى آيد و اهالى از جهات متعدد در مضيقه واقع مى شوند و تنها راه نجات خود را نماز استسقا و دعا در پيشگاه الهى مى دانند. تمام مردم از زن و مرد، صغير و كبير، پير و جوان، با پاى برهنه راه صحرا در پيش مى گيرند، حتى مادران اطفال شيرخوار را با خود مى آورند، در بيابان اجتماع مى كنند و در كمال خضوع و تذلل با قصد قربت نماز استسقا مى خوانند و از درگاه خدا باران رحمت طلب مى كنند. نماز اينان به قصد قربت واقع شده و در كمال خلوص تحقق يافته، ولى محركشان در اين عبادت طلب باران بوده و اگر خشكسالى نمى بود هرگز با اين وضع به بيابان نمى آمدند و نماز استسقا نمى خواندند. آيا انگيزه ى طلب باران با نيت قربت و خلوص در نماز استسقا منافات دارد؟ هرگز. مرحوم سيد مى خواهد بفرمايد كه اجرت گرفتن اجير براى خواندن نمازهاى قضا شده ى متوفى نظير نماز حاجت مادر براى شفاى فرزند و نماز استسقا براى طلب باران داعى بر داعى است و با قصد قربت منافات ندارد. آيا به انگيزه ى شفاى بيمار و ديگر حوائج مشروع دنيوى مى توان با قصد قربت نماز حاجت خواند؟ آيا براى رهايى از عذاب خشكسالى و نيل به باران رحمت مى توان نماز استسقا خواند؟ ولى فرايض يوميه را به قصد قربت و به منظور اطاعت امر الهى به انگيزه ى رسيدن به بهشت و رحمت الهى و رهايى از عذاب شديد قيامت نمى توان خواند؟ و اگر
خوانده شود عبادت باطل است؟ پس اين همه آيات وعده و وعيد در قرآن شريف براى چيست؟ و چرا خداوند اينقدر در كتاب آسمانى از بشارت و انذار سخن گفته است؟ قرآن شريف درباره ى زكريا و همسر و حضرت يحيى فرزندش فرموده است:
انهم كانوا يسارعون فى الخيرات و يدعوننا رغبا و رهبا و كانوا لنا خاشعين.
اينان در انجام خوبيها و خيرات، جدى و سريع بودند و ما را از روى بيم و اميد با خشوع و تذلل مى خواندند و بدين وسيله انجام وظيفه مى نمودند.
در آيه ى ديگر مى فرمايد:
و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قريب من المحسنين.
خدا را از روى خوف و از روى طمع بخوانيد، خوف از عذاب و طمع در رحمت، چه آنكه رحمت پروردگار به گروه نيكوكاران و مردمانى كه عمل صالح انجام مى دهند نزديك است.
تفوه به بطلان عبادت با قصد قربت و به انگيزه ى نيل به بهشت و رهايى از دوزخ مايه ى ياس و دلسردى مسلمانان از انجام بسيارى از اعمال نيك و فعاليتهاى اسلامى است و بايد از گفتن چنين سخن غيرعلمى و خلاف واقع خوددارى نمود و موجبات ياس و نوميدى مسلمانان را فراهم نياورد. نتيجه آنكه از نظر علمى انجام عبادت به انگيزه ى پاداش قيامت و نجات از كيفر الهى با نيت اطاعت و قصد قربت منافات ندارد و به فرموده ى سيد اعلى الله مقامه همانند نماز حاجت و صلوه استسقا داعى بر داعى است. از نظر روايات پيشوايان
دين عليهم السلام نيز انجام عبادت به قصد قربت و براى دستيابى به جنت و خلاص از عذاب الهى صحيح و مشروع است و در اينجا سه روايت را كه مضامينشان با مختصر تفاوت شبيه به هم است ذكر مى كنيم و سومين را با نقل متن حديث ترجمه مى كنيم و مختصر توضيحى درباره ى آن مى دهيم. حديث اول از على (ع) در نهج البلاغه (كلمه ى 237) است. حديث دوم از حضرت حسين بن على عليهماالسلام در كتاب تحف العقول (صفحه ى 246) است، و حديث سوم از امام صادق (ع) است كه به اين مضمون آمده:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان العباد ثلاثه: قوم عبدوا الله عز و جل خوفا فتلك عباده العبيد، و قوم عبدوا الله تبارك و تعالى طلب الثواب فتلك عباده الاجراء، و قوم عبدوا الله عز و جل حبا له فتلك عباده الاحرار و هى افضل العباده.
امام (ع) مى فرمايد: عبادت كنندگان حضرت باريتعالى سه گروه اند: گروهى خدا را از ترس عذاب بندگى مى كنند، اين عبادت بردگان است كه اطاعتشان از ترس كيفر مولى است. گروهى خدا را به منظور دستيابى به پاداش، عبادت مى كنند و اين، عبادت اجيران و مزدبگيران است. و گروهى خدا را به انگيزه ى محبت و دوستى باريتعالى عبادت مى كنند و اين، عبادت آزادگان و برترين و بالاترين عبادات است.
ملاحظه مى شود كه امام عليه السلام عبادت گروه اول و گروه دوم را عبادت خوانده و در رديف عبادت گروه سوم ذكر فرموده است ولى عبادت گروه سوم را كه به انگيزه ى محبت و دوستى خداوند انجام
داده اند بهترين و برترين بندگى معرفى نموده و عباد اين عبادت را گروه آزادگان و احرار خوانده است. ترديد نيست كه بندگى گروه سوم آنقدر عالى و رفيع است كه نمى توان عبادت آنان را با عبوديت گروههاى اول و دوم مقايسه نمود، ولى با اينكه بندگى گروه سوم در عاليترين مراتب بندگى و عبوديت قرار دارد امام (ع) عبادت گروههاى اول و دوم را باطل تلقى نفرموده و عمل آنان را مشركانه نخوانده است. به موجب اين روايت و روايات دگرى نظاير اينها كه در كتب حديث آمده اگر كسى به قصد قربت و با نيت اطاعت امر باريتعالى به انگيزه ى رسيدن به بهشت يا رهايى از دوزخ خدا را عبادت كند و نماز بخواند عبادتى صحيح و مشروع انجام داده است.
از آنچه معروض گرديد روشن شد كه نيتهاى مردم در عباداتى كه انجام مى دهند متفاوت است و ارزش عبادت هر فردى به تناسب ارزش نيت اوست.
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال: انما الاعمال بالنيات و لكل امرى ء ما نوى.
رسول اكرم فرموده است: اعمال مردم تابع نيتهاى آنان است و نصيب هر فرد از عملى كه انجام داده آن چيزى است كه در نظر داشته است. ناگفته نماند كه نه تنها عبادات مردم تابع نيتهاى آنان است بلكه اعمال عادى و روزمره ى افراد با تصميمى كه محرك آنان شده و به فعاليتشان وادار نموده سنجيده مى شود.
مر على النبى صلى الله عليه و آله رجل فراى اصحاب رسول الله من جلده و نشاطه فقالوا يا رسول الله لو كان هذا فى سبيل الله. فقال صلى
الله عليه و آله: ان كان خرج يسعى على ولده صغارا فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى على ابويه شيخين كبيرين فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى على نفسه يحبها فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى على نفسه يحبها فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى رياء و مفاخره فهو فى سبيل الشيطان.
مردى بر رسول اكرم گذر كرد. اصحاب آن حضرت او را مردى فعال و قوى يافتند، به حضرت عرض كردند: چه خوب بود اين شخص، نيرو و نشاطى را كه دارد در راه خدا مصرف مى نمود و براى او فعاليت مى كرد. حضرت در پاسخ فرمود: اگر سعى و عمل او براى فرزندان صغيرش باشد كار او در راه خداوند است، اگر سعى و عمل او براى پدر و مادر پيرش باشد كار او در راه خداوند است، اگر سعى و عملش براى تامين زندگى شرافتمندانه و آبرومند خودش باشد كارش براى خداوند است. اما اگر كار و كوشش مى نمايد و انگيزه ى او در عمل رياكاريى و فخر نمودن بر دگران باشد كار او براى شيطان است.
ملاحظه مى فرماييد كه نيت مردم نه فقط در عباداتشان موثر است، بلكه در كارهاى عادى و اعمالى هم كه در جامعه انجام مى دهند نيز اثر دارد و با تفاوت نيت، ارزش معنوى عمل متفاوت مى گردد، و در قيامت كه روز پاداش و كيفر است اعمال هر فرد بر اساس نيتى كه در دنيا داشته و بر طبق آن عمل نموده است محاسبه مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله: يحشر الناس على نياتهم.
پيغمبر فرموده است: مردم، در قيامت، بر طبق نياتشان محشور
مى شوند.
از مجموع آنچه بيان شد اين نتيجه به دست آمد كه نيتهاى خوب و مرضى خداوند، چه در عبادات و چه در امور عادى زندگى، درجات و مراتبى دارد و امام سجاد عليه السلام از پيشگاه الهى درخواست مى كند:
و انته بنيتى الى احسن النيات.
بار الها! نيت مرا به بهترين و برترين مدارج نيتها منتهى كن، يعنى آن را به عاليترين درجات نيت برسان و مرا از مزاياى آن برخوردار بفرما.
بسم الله الرحمن الرحيم
و انته بنيتى الى احسن النيات و بعملى الى احسن الاعمال
امام سجاد عليه السلام در دعاى «مكارم الاخلاق» از پيشگاه الهى درخواست مى كند: خداوندا! نيت مرا به بهترين نيتها منتهى بفرما و عمل مرا نيز به بهترين اعمال پايان ده. درباره ى «نيت» و خصوصيات مربوط به آن در سخنرانى قبل مطالبى تقديم شنوندگان گرديد. به خواست خداوند موضوع سخنرانى امروز، درباره ى عمل است، امام سجاد (ع) از خداى تعالى مى خواهد كه عملش به بهترين اعمال پايان يابد. از اين جمله كه امام درباره ى احسن الاعمال مى گويد روشن مى شود كه اعمال مردم همانند نيتهايشان، از نظر ارزش معنوى، درجات و مراتبى دارد و امام (ع) از پروردگار درخواست مى كند كه عملش بهترين و عاليترين اعمال باشد. در اين مورد بايد توجه داشت كه اولا موضوع بحث «عمل نيك» است، لكن در خلال بحث، اين سخن نيز به ميان خواهد آمد كه اعمال نيكى كه به بدى منتهى مى شود و ارزش خود را از دست مى دهد چگونه است. اولين مطلبى
كه بايد درباره ى «عمل خوب» معروض گردد آن است كه عمل بايد با سنت اسلام و برنامه ى شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نيت، از نظر گفتار، و از نظر حركات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمى توان «عمل نيك» ناميد. حديثى از رسول مكرم روايت شده كه اين مطلب را به خوبى روشن مى كند:
قال رسول الله صلى الله عليه و آله: لا يقبل قول الا بالعمل و لا يقبل قول و عمل الا بنيه و لا يقبل قول و عمل و نيه الا باصابه السنه.
سخنى پذيرفته نمى شود مگر با عمل، و عمل و سخنى قبول نمى شود مگر با نيت، و سخن و عمل و نيتى مقبول نيست مگر آنكه منطبق با سنت باشد.
بنابراين انجام عمل نيك در آيين مقدس اسلام بايد هم به زبان باشد، هم به بدن، و هم به نيت، و تمامى اين سه قسمت بايد منطبق با برنامه ى شرع اسلام و تعاليم مقدس رسول اكرم انجام گيرد. قرآن شريف فرموده است:
الذى خلق الموت و الحيات ليبلوكم ايكم احسن عملا.
خداوند مرگ و حيات را آفريده است براى اينكه شما را آزمايش كند تا معلوم شود كداميك از شما عملتان بهتر است.
امام صادق (ع) در ذيل اين آيه مى فرمايد:
ليس يعنى اكثر عملا لكن اصوبكم عملا.
خداوند كه در اين آيه مى فرمايد «احسن عملا» حجم و مقدار عمل، منظور نيست، بلكه مراد اين است كه خدا شما را بيازمايد تا معلوم شود كردار كداميك از شما به صواب و واقعيت و اصابت با
حقيقت نزديكتر است. چه بسيارند مردمى كه حجم عملشان زياد است و معرفتشان كم و آشناييشان به سنن اسلام بسيار قليل، بسيار عمل مى كنند اما ارزش كم عايدشان مى شود و منفعت كمتر نصيبشان مى گردد. برعكس، بعضى از مردم، حجم عملشان كم است و فرايض و سننشان محدود، لكن چون داراى ايمان واقعى و نيت خالص و واقف به موازين شرع مقدس اند عمل قليلشان بسيار ارزنده و گرانبهاست. بايد بدانيم كه سرمايه ى مردم در قيامت همان اعمالشان مى باشد، آن اعمال خوب و پسنديده و مقدس.
امام هادى (ع) فرموده است:
الناس باموالهم فى الدنيا و باعمالهم فى الاخره.
حضرت امام على النقى (ع) مى فرمايد: در دنيا مردم را با سرمايه ى مالى آنان مى سنجند، اما در قيامت با اعمال خوب و شريفشان سنجيده مى شوند. افراد بايد در دنيا به گونه اي قدم بردارند كه بتوانند از آن كارهاى نيك و شريفى كه در اينجا انجام مى دهند در آخرت مستفيد و بهره مند گردند.
عن على عليه السلام قال لرجل ساله ان يعظه فقال (ع): لا تكن ممن يرجو الاخره بغير العمل.
مردى از على (ع) درخواست نمود كه او را موعظه كند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمى مباش كه اميد به پيروزى و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اينكه در دنيا اعمال صالحه اي انجام دهند.
براى اينكه ارزش عمل، هر چه بهتر و عاليتر در نظر
شنوندگان محترم روشن شود و توجه فرمايند كه در زندگى چگونه قدم برمى دارند و با چه كيفيتى عمر شريف خود را مى گذرانند روايتى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم ذكر مى شود:
ان لاحدكم ثلاثه اخلاء: منهم من يمتعه بما ساله فذلك ماله، و منهم خليل ينطلق معه حتى يلج القبر و لا يعطيه شيئا و لا يصحبه بعد ذلك فاولئك قريبه، و منهم خليل يقول: و الله انا ذاهب معك حيث ذهبت و لست مفارقك فذلك عمله ان كان خيرا و ان كان شرا.
رسول معظم فرموده: براى هر يك از شما سه دوست وجود دارد: يكى آن دوستى كه ترا از خواهشهايت بهره مند مى سازد و خواسته هاى ترا جامه ى تحقق مى پوشد و آن دوست، دارايى توست، دوست ديگر آن است كه با تو همقدم و همراه است تا هنگامى كه به خانه ى قبر وارد شوى و پس از دفن از تو جدا مى شود، نه به تو چيزى مى دهد و نه با تو مصاحبت مى نمايد و آن اقرباى تو مى باشند. اما دوست سوم همراه انسان مى ماند و آن رفيقى است كه عمل ماست. حضرت مى فرمايد: عمل مى گويد به خدا قسم! هر جا بروى من با تو مى آيم و هرگز از تو جدا نمى شوم، خواه عمل خوب و خير باشد و خواه فعل شر و ناپسند.
بنابراين اعمال ما در دنيا از ما صادر مى شود ولى از ما جدا نمى شود، در عالم برزخ همراه ماست، در عالم قيامت با ماست. همان اعمال است كه اگر خوب باشد ما را به بهشت سعادت مى برد و اگر بد باشد ما را به جهنم مى راند و به عذاب سنگين قيامت معذب
مى سازد. سخن خوب گفتن و حرف صحيح زدن آسان است، همه مى توانند به يكديگر توصيه كنند كه: راست بگوييد و درستكار باشيد و عدالت نماييد، حقوق مردم را حفظ كنيد، حق همسايگان را رعايت نماييد، و از اين قبيل سخنان كه گفتارهاى طيب و طاهر و پاك است. اما اين حرفها زمانى از گوينده ى آن ارزش دارد كه رفتار او با سخنش منطبق باشد و اگر برخلاف آن باشد نه تنها آن سخن ارزش معنوى ندارد، بلكه گاهى آن گفتار كه عمل با آن مخالف است زمينه ى عذاب آدمى را فراهم مى كند. يكى از امتيازات بزرگ رسول اكرم و ائمه ى معصومين عليهم السلام همين بود كه زمانى كه حرف مى زدند خودشان به آن عمل مى كردند. على (ع) در حديثى مى فرمايد: من بزرگتر از آنم كه چيزى را بگويم و خودم قبلا بر طبق آن رفتار ننموده باشم. در اين مورد در قرآن شريف آيه اي است:
اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه.
كلم طيب به سوى خدا صعود مى كند، سخنان پاكيزه و طاهر در درجه ى اول كلمه ى طيبه ى توحيد است، اين كلمه به سوى خدا صعود مى كند، اما صعود دهنده ى آن اعمال صالحه ى توحيدى است. اگر كسى به زبان «لا اله الا الله» بگويد و به توحيد تكلم نمايد اما در مقام عمل، مشركانه رفتار كند عمل او برخلاف قول اوست و اين عمل مشركانه نمى تواند آن كلمه ى طيبه را به سوى خدا صعود دهد و مورد قبول باريتعالى گرداند. غير از «لا اله الا الله» همگى سخنان نيك، اندرزهاى بجا، تذكرات لازم، امر به معروف و نهى از منكر، همه و همه كلم طيب مى باشند و هر يك كلمه اي مقدس و پاك است، اما
اين كلمات نيك بايد با عمل گوينده منطبق باشد تا اعمال گوينده، آن كلمات مقدس را به سوى حق تعالى بالا ببرد و مورد قبول ذات اقدس الهى بنمايد، و اگر برخلاف باشد، آن كلمه ى طيبه نمى تواند به آن مقام مقدس خود برسد. در اين باره روايتى از امام باقر (ع) است كه فرمود:
قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ان لكل قول مصداقا من عمل يصدقه او يكذبه. فاذا قال ابن آدم و صدق قوله بعمله رفع قوله بعمله الى الله تعالى عز و جل، و اذا قال و خالف عمله قوله رد قوله على عمل خبيث و هوى به فى النار.
رسول اكرم فرموده است: براى هر قولى و گفته اي مصداقى از عمل است كه آن قول را تصديق مى كند يا تكذيب مى نمايد. اگر فرزند آدم سخنى بگويد و گفتار او در رفتار او مصدق شود و عملش با گفته اش منطبق باشد، قول او به وسيله ى عملش بالا مى رود و به پيشگاه الهى مى رسد، ولى اگر سخنى بگويد و گفته ى او برخلاف عملش باشد، گفتارش رد مى شود و عمل خبيث و آلوده ى او در آتش سرنگونش مى گرداند. بنابراين، عمل داراى اهميت فوق العاده است، تنها گفتن، و به سخن خوب تكلم كردن براى گوينده ى آن نتيجه ى معنوى ندارد. مطلبى كه در اين مورد از حديث استنباط مى شود مدلول آيه اي از قرآن شريف است. خدا مى فرمايد:
اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه.
سخن پاك و طيب نزد خدا مى رود و به سوى او صعود مى كند، اما آن چيزى كه آن را بالا مى برد و موجب رفعت آن مى شود
عمل گوينده ى سخن است، اگر عمل، همانند سخن، پاك باشد آن سخن را به مقام رفيع بالا مى برد و اگر برخلاف گفته باشد آن گفته به پيشگاه بارى تعالى عرضه نخواهد شد. مى گويد بايد راست گفت ولى عملا دروغ مى گويد، نبايد به مردم تهمت زد و نبايد از مسلمانان غيبت كرد اما خودش عملا تهمت مى زند و غيبت مى كند. اين نصايح و تذكرات سودمند چون با عملش منطبق نيست، پيغمبر مى فرمايد آن گفته با عمل برمى گردد و در آتش دوزخ سرنگون مى شود. تذكر نكته اي در اينجا به موقع است و اميد مى رود كه مورد توجه شنوندگان محترم قرار گيرد. اعمال صالحه مرضى حضرت باريتعالى است و مايه ى محبوبيت عامل آن نزد خداوند مى گردد لكن بايد توجه داشت كه گاهى انسان عمل صالحى را انجام مى دهد ولى عمل شايسته ترى كه نزد خدا محبوبيت بيشترى دارد پيش مى آيد، افراد باايمان و متوجه بهتر است كه آن عمل صالح را موقتا ترك گويند و از پى انجام كارى كه نزد خدا محبوبتر است بروند و سپس به ادامه ى عمل صالح خود برگردند. چند روايت با تعبيرات مختلف آمده كه اگر فردى در حال طواف است و در بين طواف، مسلمانى نياز به كمك شخص طواف كننده دارد و براى استمداد از او به نزد وى مى آيد و در حين طواف، از او تمناى كمك فورى نمايد، در چنين موردى امام عليه السلام مكررا دستور داده كه طواف كننده طواف را ترك كند و از پى قضاء حاجت آن برادر مسلمان برود زيرا قضاء حاجت او نزد خدا محبوبتر و اجرش از پاداش آن عمل صالح بيشتر است، بعد از آنكه مشكل مسلمان را حل كرد و او را دلشاد نمود برگردد و به طواف خود ادامه دهد. در اينجا روايتى از على بن الحسين زين العابدين (ع) است كه شايد مقصود از آن همين باشد:
عن ابيحمزه عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: كان يقول ان احبكم الى الله عز و جل احسنكم عملا و ان اعظمكم عندالله عملا اعظمكم فيما عندالله رغبه.
امام سجاد (ع) مى فرمايد: محبوبترين شما نزد خداوند كسانى هستند كه عملشان نيكوتر و رفتارشان پسنديده تر است، اما بدانيد كه اعظم شما در نزد خدا در مقام عمل و بزرگترين شما در پيشگاه الهى كسانى هستند كه نسبت به عملى بيشتر مراقبت مى كنند كه در نزد خدا مورد رغبت بيشتر است و خدا به آن اهميت زيادتر مى دهد.
بنابراين در مثالى كه در مورد شخص طواف كننده و مسلمانى ديگر كه از او استمداد مى كند ذكر شد، چون رفع هم و غم او نزد خداوند از ادامه ى طواف بالاتر است، مى توان گفت كه اگر طواف را ترك كند و از پى برآوردن حاجت آن مسلمان برود كار بزرگترى انجام داده و توانسته است رضاى بيشترى را از خداوند نسبت به خود جلب نمايد. ناگفته نماند كه اگر امر مهمترى پيش آمد و آن را ناديده گرفت و به آن اعتنا ننمود ممكن است عمل خوب او هم مطرود پروردگار شود و دچار سقوط گردد. روايتى از امام صادق (ع) نقل شده كه مربوط به يكى از عباد بنى اسرائيل در دوران قبل از اسلام است، آن حضرت مى فرمايد:
كان رجل شيخ ناسك يعبد الله فى بنى اسرائيل فبينا هو يصلى و هو فى عبادته اذ بصر بغلامين صبيين قد اخذا ديكا و هما ينتفان ريشه فاقبل على ما هو فيه من العباده و لم ينههما عن ذلك فاوحى الله تعالى الى الارض ان سيخى بعبدى فساخت به الارض.
امام صادق (ع) مى فرمود كه در گذشته پيرمرد مقدسى در بنى اسرائيل بود كه خدا را عبادت مى نمود. در يكى از مواقع در بين اينكه به عبادت اشتغال داشت نگاه كرد و ديد كه دو كودك خروسى را گرفته اند و پر و بال او را مى كنند و خروس فرياد مى زند، ولى اين پيرمرد عابد همچنان به عبادت خود ادامه داد، به اين امر مهم توجه ننمود، و آن دو كودك را از اين عمل ناروا منع نكرد. خداوند او را مجازات نمود و به زمين وحى فرستاد كه اين مرد پير را در خود فرو ببر و زمين او را در خود فرو برد.
از آنچه تا اينجا بيان شد روشن گرديد كه به موجب آيات و اخبار، اعمال صالحه در دنيا تا چه حد اهميت دارد و چگونه مى تواند آدمى را در عرصه ى قيامت از عذاب و مهالك رهايى بخشد.
اينك براى روشن شدن كلام امام سجاد (ع) بايد توضيح داده شود كه عمل حسن و احسن يا كار خوب و خوبتر چيست و چگونه مى توان آن را انجام داد. بى گمان اساسيترين شرط عمل خوب و عمل خوبتر خلوص نيت است و نيت خالص در حديث امام صادق (ع) با جمله ى كوتاهى بيان شده است و فرموده:
و العمل الخالص الذى لا تريد ان يحمدك عليه احد الا الله تعالى.
امام مى فرمايد عمل خالص آن است كه در انجام آن متوقع نباشى كه احدى غير از خدا ترا سپاس گويد و تحسين و تمجيد نمايد، پس اگر كسى در عبادت از همه ى مخلوق منقطع شود و فقط و فقط متوجه خدا باشد و براى اطاعت امر او عبادت نمايد پروردگار، آن عمل خالص را مى پذيرد و به عمل كننده پاداش مى دهد.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: لا يكون العبد عابدا لله حق عبادته حتى ينقطع عن الخلق اليه فحينئذ يقول هذا خالص لى فيقبله بكرمه.
امام باقر (ع) مى فرمايد: بنده نمى تواند به شايستگى و چنانكه بايد خداى را عبادت كند تا از جميع مخلوق منقطع گردد و از همه ى مردم چشم پوشى نمايد، در اين موقع خداوند مى فرمايد: اين عمل، خالص براى من است و به منظور من انجام گرفته و من نيز به كرم خود آن را مى پذيرم و پاداش مى دهم.
پس اگر مسلمانى نماز را به قصد قربت و براى اطاعت امر باريتعالى اقامه نمايد در صورتى كه انگيزه ى او در باطن، نيل به رحمت ابدى يا مصون ماندن از عذاب شديد قيامت باشد چنين عبادتى خوب و حسن است. اما اگر عبادت كننده به پاداش و كيفر الهى نظر نداشته و نماز را فقط براى شكرگزارى و تعظيم مقام الوهيت به پا داشته باشد اين عبادت خوبتر و احسن است و اولياى گرامى خداوند خواهان چنين خلوصى بودند و عبادتها را بدين منظور انجام مى دادند. نكته اي كه لازم است مورد كمال توجه شنوندگان قرار گيرد و همواره آن را به خاطر داشته باشند اين است كه عمل خالصانه به جا آوردن مشكل است اما اصل عمل يا خلوص نيت در عمل را در طول ايام زندگانى و تا پايان عمر محافظت نمودن بسى مشكلتر.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: الابقاء على العمل حتى يخلص اشد من العمل.
امام مى فرمايد: باقى نگاهداشتن عمل و ابقاى خلوص نيت از خود عمل مشكلتر است. چه بسا افرادى با نيت خالص نماز را آغاز
مى كنند و يك يا دو ركعت آن را با توجه به پروردگار مى خوانند، بين نماز شخص محترمى وارد مسجد مى شود كه حسن نظر او نسبت به نمازگزار در جميع شئون زندگى وى اثر مى گذارد. در اين موقع او بر اذكار مستحب خود مى افزايد، طمانينه را اهميت عملى مى دهد و خلاصه اينكه در چگونگى صلوه خود تغييراتى ايجاد مى نمايد تا با اين اعمال، توجه آن مرد محترم را به خوبى و پاكى خود جلب كند. اين شخص نيمى از نماز را با خلوص نيت خوانده و نيم دگرش آلوده شده و جنبه ى ريا پيدا كرده، اين مطلب است كه امام صادق (ع) مى گويد: ادامه دادن خلوص نيت در عمل از خود عمل مشكلتر و سخت تر است. گاهى از اوقات، افراد، اعمال شايسته اي در ايام زندگى خود انجام مى دهند كه اگر آن اعمال محفوظ بماند و از ميان نرود سرمايه ى بسيار بزرگى براى روز قيامت خواهد بود. اما بدبختانه بسيارى از انسانها پس از آن اعمال نيك مرتكب گناهان بزرگى مى شوند كه باعث حبط اعمال خوب آنان مى گردد و آن كارهاى پسنديده را از ميان مى برد. اولياى اسلام در پاره اي از مواقع اين خطرات بزرگ را تذكر مى دادند و مسلمانان را از سقوط اعمالشان آگاه مى كردند.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله من قال «سبحان الله» غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال «الحمد لله غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال «لا اله الا الله» غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال «الله اكبر» غرس الله له بها شجره فى الجنه. فقال رجل من قريش: يا رسول الله! ان شجرنا فى الجنه لكثير. قال نعم، و لكن اياكم ان ترسلوا عليها نيرانا فتحرقوها.
امام باقر از رسول اكرم صلى الله عليه و آله حديث نموده است كه فرمود: هر كس بگويد «سبحان الله» خدا براى او در بهشت درختى غرس مى كند، هر كس بگويد «الحمدلله» خداوند در بهشت براى او درختى مى نشاند، هر كس بگويد «لا اله الا الله» خداوند در بهشت براى او درختى غرس مى كند، هر كس بگويد «الله اكبر» خداوند در بهشت براى او درختى مى نشاند. در واقع رسول گرامى مى خواهد بفرمايد: ذكر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر» آنقدر ارزشمند و گران قيمت است كه هر جمله ى آن يعنى هر يك از اذكار چهارگانه ى آن مى تواند درختى را براى گوينده ى آن به امر الهى در بهشت غرس نمايد. يكى از افراد قريش كه در محضر حاضر بود عرض كرد يا رسول الله! پس درختان ما در بهشت بسيار است زيرا ما بسيار اين ذكر را مى گوييم. حضرت فرمود: بلى بسيار است و لكن بپرهيزيد از اينكه آتشى را از پى اين اذكار بفرستيد كه آن درختها را به آتش بكشد و نابود كند. در اينجا امام باقر (ع) گفته ى رسول اكرم را بيان مى كند تا اينكه به مومنين بفهماند كه ذكر خدا گفتن و تسبيح نمودن مهم است اما اگر ما از پس آن آتشى نفرستيم و نابودش ننماييم.
معيار سعادت در آيين مقدس اسلام اين است كه آدمى با سعادت از مرز دنيا بگذرد و به عالم برزخ وارد شود. هر گاه كسى در طول زندگى خود اعمال صالحه اي با خلوص نيت انجام دهد و بتواند آنها را تا لحظه ى مرگ نگاهدارى كند و با خود به عالم بعد از حياتش ببرد اين فرد، انسانى سعادتمند است، اما اگر اعمال خوبى را با خلوص انجام داد ولى نتوانست آن را در باقيمانده ى ايام زندگى محافظت كند با همه ى آن اعمال نيك، بدبخت و تهيدست از دنيا
مى رود و در حالى به صحنه ى محشر وارد مى شود كه فاقد اعمال شايسته و عوامل نجات بخش است. على (ع) اين مطلب را در ضمن روايتى بيان نموده و به مردم فهمانده است كه خطرات نابودكننده ى خلوص عمل بيش از خطراتى است كه اصل عمل را تهديد مى كند.
عن على عليه السلام قال: الدنيا كلها جهل الا مواقع العلم، و العلم كله حجه الا ما عمل به، و العمل كله رياء الا ما كان مخلصا، و الاخلاص على خطر حتى ينظر العبد بما يختم له.
امام اميرالمومنين مى فرمايد: جميع شئون دنيا براى ما مجهول و ناشناخته است الا مواضع و مواردى كه به آنها عالم شده باشيم، تمام عملها بين ما و خداى براى خدا حجت است و با آن علم در قيامت با ما احتجاج مى كند، مگر آن علمى كه بر طبق آن عمل شده باشد، و اعمال ما تماما ريا و خودنمايى است، مگر آنهايى كه با خلوص نيت و پاكى ضمير واقع شده باشد، پس از آن مى فرمايد: اخلاص در عمل را خطرى بزرگ تهديد مى كند تا روزى كه انسان ببيند كه چگونه وضعش ختم مى شود و عمرش پايان مى پذيرد.
گاهى حس خودخواهى و خودپسندى اعمال بسيار پاك و مقدس ما را آلوده مى كند و آنچنان ما را به راه بدبختى سوق مى دهد كه به جاى دريافت پاداش از آن كارهاى نيك دچار عذاب و كيفر مى شويم. حديثى در كتاب شريف كافى از امام باقر (ع) نقل شده كه بسيار آموزنده و راهنماست و اگر انسان مراقبت كند كه آلوده نشود و اين حديث را عملا به كار بندد نفع زيادى عايدش مى گردد و به شنوندگان محترم توصيه مى نمايم كه همگى در اين حديث دقت
فرمايند و ابعاد آن را بسنجند تا از مسير حق منحرف نگردند، لكن قبل از ذكر اين حديث بايد مثلى آورده شود كه زمينه ى فهم حديث گردد:
فرض بفرماييد عده اي از متدينين در مسجدى در ساعات نماز شركت مى نمايند و اقامه ى جماعت مى كنند و يكدگر را هم بخوبى مى شناسند. يكى از آن نمازگزاران مرد كاسب شريف صحيح العملى بوده كه هم به نيكى عبادت كرده و هم خوب كسب مى نمود و دامنش به گناهان مالى آلوده نبود. اين مرد اتفاقا دچار سكته مى شود، فلج مى گردد، به گوشه ى منزل مى افتد، چندين ماه بر بيمارى او مى گذرد، سرمايه ى كسبش را براى مداوا و تامين مخارج زندگى صرف مى كند، بيماريش درمان نمى شود، سرمايه اش از دست مى رود، مغازه اش را مى فروشد و تهيدست و بدبخت در گوشه ى خانه مى افتد، دو سالى از اين پيشامد مى گذرد. شبى بعد از نماز مغرب يك نفر در كنار مسلمانى نشسته با او صحبت مى كند و مى پرسد كه خبر از فلانى دارى؟ مى گويد نه، مدتى است او را نديده ام و ديگر به مسجد نمى آيد، آيا به سفر رفته؟ جواب مى دهد خير، او بر اثر عارضه ى سكته فلج شده و به گوشه ى منزل افتاده، تمام هستيش از دست رفته و الان براى نان يوميه ى خودش و اهل بيتش معطل است. شنونده تكان مى خورد، بسيار متاثر مى شود كه چطور اين مرد محترم به اين وضع رقت بار دچار شده، تصميم مى گيرد كه محرمانه و بدون اطلاع احدى نيمه شب به خانه ى او برود و كمك قابل ملاحظه اي به او بنمايد تا جايى كه حتى خودش را به آن شخص بيمار يا افراد خانواده ى او معرفى ننمايد. شبى حركت مى كند، مقدارى جنس و مبلغى قابل ملاحظه پول نقد با خود برمى دارد، عبايى به سر مى كشد، نيمه شب به در خانه ى او مى رود، در مى زند، اهل بيتش به دم درمى آيد، آن مقدار جنس و آن
مبلغ را مى دهد و در را مى بندد. زن در را باز مى كند كه شما كيستيد، او به سرعت مى گذرد و مى رود. اين سرمايه ى بزرگ، با اين همه خلوص، واقعا مى تواند براى او نجات بخش باشد زيرا هم احسان كرده و هم خود را معرفى ننموده و احسانش با نيت پاك و خلوص و صميميت بوده است. اما بدبختانه بعد از گذشتن مدتى يك پيشامد حادى مى شود كه اين مرد تمام آنچه از اجر اخروى را كه در اين عمل ذخيره كرده بود از دست مى دهد، مثلا سه ماه مى گذرد، روزى در بازار يا در مسجدى كسى با اين مرد خدمتگزار كه نيمه شب به در خانه ى آن دوست سكته زده رفته صحبت مى كند و به او مى گويد: آيا خبر دارى كه آن مرد كاسب بزرگوار متدين محترم دچار سكته شده و فلج گشته و به گوشه ى منزل افتاده و كسى به سراغ او نمى رود، آيا شما خبر داريد. اين مرد مى گويد: بلى خبر دارم و به سراغش رفته ام. باز يك ماه مى گذرد كسى ديگر در جايى دگر به او مى گويد كه آيا از آن مرد محترم خبر دارى كه فلج شده و در گوشه ى منزل است؟ اين مرد باز مى گويد: بلى خبر دارم، به ديدارش رفته ام، كمك كرده ام، و نيمه ى شب هم به سراغش رفته ام. اين چند جمله را مى گويد و تمام پاداش آن عمل بر باد مى رود و استحقاق كيفر پيدا مى كند.
اينك حديث را با دقت بشنويد:
عن ابيجعفر عليه السلام انه قال: الابقاء على العمل اشد من العمل. قال يصل الرجل بصله و ينفق نفقه لله وحده لا شريك له فكتب له سرا ثم يذكرها فتمحى و تكتب له علانيه. ثم يذكرها فتمحى و تكتب له رياء.
امام باقر (ع) مى فرمايد كه ابقا بر عمل نيك مشكلتر از خود عمل است. راوى مى گويد پرسيدم: مراد از ابقا بر عمل چيست و چگونه است. امام مى فرمايد: يك انسان مسلمان كه محرمانه به ديدار يك مسلمان مى رود و براى خدا و به قصد خالص پروردگار به او انفاق مى كند و مساعدت مى نمايد، اين عمل او چون مخفيانه بوده به عنوان يك عبادت سرى در نامه ى عملش نوشته مى شود و عبادت سرى اجر بسيار بسيار بزرگ دارد. چندى نمى گذرد، اين مرد انفاق كننده از خدمت و انفاق خود نام مى برد و به دگرى مى گويد: من از آن شخص ديدار كردم و به او رسيدگى نمودم. در نتيجه ى اين اظهار، جنبه ى سرى بودن عمل از ميان مى رود و به جاى آن، علانيه نوشته مى شود. بعدا چندى نمى گذرد كه باز با دگرى صحبت مى كند كه من نيمه شب براى رسيدگى به او به در منزل او رفتم و سرى هم رفتم، پرده ى او را مى درد، آبروى او را مى برد، فتكتب له رياء: به جاى عمل خالصانه ى سرى عمل رياى علنى براى او نوشته مى شود و عمل ريا، كيفر و مجازات دارد.
از مجموع بحث اين سخنرانى اين نتيجه به دست آمد كه انجام دادن عمل حسن و عمل احسن با خلوص نيت مشكل و تا لحظه ى مرگ آن را نگاهدارى نمودن مشكلتر است. توفيق افراد با ايمان در اين امر مهم تنها با استمداد از ذات اقدس الهى ممكن و ميسر است. امام سجاد (ع) در جمله اي از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع بحث اين سخنرانى بود اين درخواست را از پيشگاه الهى نموده است:
و بعملى الى احسن الاعمال
بار الها عمل مرا به بهترين و نيكوترين اعمال منتهى فرما.
اين عبارت كوتاه براى پيروان آن حضرت درسى آموزنده و
شايان كمال توجه است و آنان بايد همانند امام سجاد براى بهترين عمل، از خدا استنصار نمايند و از ذات اقدسش يارى طلب كنند، چه با يارى او مى توان كارهاى نيك را با خلوص انجام داد و تا پايان عمر از آنها محافظت نمود.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله و بلغ بایمانى اكمل الایمان
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
