بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و اجعل اوسع رزقك على اذا كبرت، و اقوى قوتك فى اذا نصبت.
امام سجاد عليه السلام در اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، پس از درود بر حضرت محمد و آلش، دو درخواست از خداوند مى نمايد. در خواسته ى اول عرض مى كند: بار الها! وسيعترين رزق خود را براى من در كبر سنم قرار ده. در خواسته ى دوم عرض مى كند بار الها! قويترين نيرو و قوت اعطايى تو به من در ايام فرسودگى و تعبم باشد. به حول و قوه ى الهى موضوع سخنرانى امروز شرح و توضيح اين دو خواسته ى حضرت زين العابدين (ع) از پيشگاه حضرت بارى تعالى است.
ايام پيرى براى كسانى كه عمرشان به درازا مى كشد دوران ضعف و ناتوانى است. خداوند در قرآن شريف به اين امر طبيعى اشاره فرموده و پاره اي از عوارض دردناك و رنج آور آن را ذكر نموده است.
الله الذى خلقكم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوه، ثم جعل من بعد قوه ضعفا و شيبه.
خداوند، آفريدگار حكيمى است كه شما را از ضعف و ناتوانى آفريده، پس از ضعف، براى شما قوت و نيرو قرار داده، و پس از قوت براى شما ضعف و پيرى را مقرر فرموده است.
ممكن است مراد از ضعف كه در ابتداى آيه ذكر شده ناظر به موجود زنده ى ضعيفى باشد كه در نطفه جاى دارد و به قدرى كوچك و ناچيز است كه جز با چشم مسلح ديده نمى شود، و ممكن است مقصود، ضعف و ناتوانى دوران شيرخوارگى و ايام طفوليت باشد. پس از گذشت ايام ضعف، دوران جوانى و قوت فرامى رسد، و سپس ضعف و ناتوانى پيرى آغاز مى گردد.
در آيه ى ديگر فرموده است:
و الله خلقكم ثم يتوفاكم و منكم من يرد الى ارذل العمر لكيلا يعلم بعد علم شيئا.
آفريدگار جهان شما را خلق نموده سپس روحتان را قبض مى كند و به حياتتان خاتمه مى دهد. اما بعضى به پيرى شديد و انحطاط عمر مى رسند و كار اينان به آنجا منتهى مى گردد كه بر اثر كبر سن معلومات و اطلاعاتشان محو مى شود و دانسته ها را از ياد مى برند، ديده شده كه بعضى از اين قبيل معمرين، اسم دوستان صميمى و حتى نام فرزندان خود را فراموش نموده اند.
در آيه ى ديگر، خداوند فرموده:
و من نعمره ننكسه فى الخلق.
كسى را كه ما به وى عمر دراز مى دهيم تمام ساختمان درونى و برونى و كليه ى قواى مادى و معنوى او را واژگون مى سازيم و به راه سقوط و انحطاطش سوق مى دهيم.
با فرارسيدن دوران پيرى تحولات و دگرگونيهايى در ساختمان بدن افراد كهنسال بروز مى كند، جسم دچار ضعف و سستى مى شود، نيروى كار و كوشش تدريجا از دست مى رود و بر اثر بازماندن از فعاليتهاى اجتماعى، اداره ى امور زندگى با اختلالاتى مواجه مى گردد و نارسايى هايى پديد مى آيد. به موازات تحولات جسمى كهنسالان، دگرگونيهايى در اخلاق و انديشه ى آنان نيز بروز مى كند، تمنيات درونى، خواهشهاى نفسانى، و خلاصه طرز تفكرشان بيش و كم عوض مى شود، و هواهاى تازه اي در سر مى پرورند. تحولات جسم خطر مستقيمى براى ايمان و معنويت آنان ندارد ولى دگرگونيهاى انديشه و افكار و تمنيات نويى كه در ضميرشان شكوفا مى گردد ممكن است اثر بدى روى اخلاق و معنويات آنان بگذارد و سرانجام موجب بد مردن و سوءعاقبتشان گردد. پيش از آنكه درباره ى ضعف جسم و تنگى معاش سالخوردگان توضيحى داده شود، به موقع است بعضى از رواياتى كه ناظر به تحولات روحى و اخلاقى كهنسالان است معروض افتد تا شنوندگان هر چه بيشتر از خطرات معنوى ايام كهنسالى آگاهى يابند و آنان كه هم اكنون در سنين پيرى هستند متوجه خود باشند و از خداوند يارى بخواهند تا آنان را از خطرات روحى و سقوط معنوى محافظت بفرمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الشيخ شاب على حب انيس و طول حياه و كثره مال.
رسول اكرم (ص) فرموده: پيران در سه چيز جوان اند و علاقمند: به انيس و همصحبت، به درازى عمر، و به داشتن مال.
علاقه به انيس و همصحبت از اين جهت است كه بر اثر پيرى و ناتوانى جامعه را ترك گفته و تنها مانده است، فرزندان و بستگان
جوانش سرگرم فعاليت اند و از پى كارهاى روزانه ى خود مى روند و مجال همنشينى و مصاحبت او را ندارند، علاقه دارد انيسى بيابد كه اغلب با او باشد، از مصاحبتش دلخوش گردد، با او سخن بگويد، و بقيه ى عمر را با شادى بگذراند. اما تمناى طول عمر و مالدارى نشانه ى آرزوى دراز و حب ثروت است و اين دو تمنا از طرفى مى تواند او را از ياد مرگ و تهيه ى زاد براى سفر آخرت غافل نمايد و از طرف ديگر ممكن است اين دو تمناى روحى انگيزه ى گناه شود، او را به اعمال ناروا و غير مشروع وادار سازد و موجب شود از صراط مستقيم منحرف گردد و درستكارى را ترك گويد.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: يشيب ابن آدم و تشب فيه خصلتان: الحرص و طول الامل.
و نيز فرموده است: فرزند آدم پير مى شود و دو صفت در وى جوان مى گردد: اول حرص است و آن ديگر آرزوى دراز.
حرص موجب مى شود كه افراد مسن نيروى مختصرى را كه در تن دارند به جاى آنكه در راه معنويات و تعالى نفس به كار گيرند و خود را براى سفر آخرت بسازند در راه به دست آوردن مال و گردآورى ثروت مصروف دارند و از امور معنوى كه مايه ى صلاح و رستگارى است غافل شوند. اما آرزوى درازمايه ى دلبستگى به دنيا و از ياد بردن آخرت است و براى افراد مسن كه ايام آخر عمر را مى گذرانند و در آستانه ى مرگ قرار دارند بزرگترين بدبختى و مصيبت است.
عن على عليه السلام قال: ايها الناس! ان اخوف ما اخاف عليكم اثنان: اتباع الهوى و طول الامل. فاما اتباع الهوى فيصد عن الحق و اما طول الامل فينسى الاخره.
على (ع) فرموده است: اي مردم! بزرگترين ترس من درباره ى شما
براى دو چيز است: يكى پيروى از هواى نفس و آن ديگر آرزوى دراز، پيروى از هواى بازدارنده از حق است و آرزوى دراز، آخرت را از ياد شما مى برد.
و عنه عليه السلام قال: كفى بالشيب نذيرا.
و نيز فرموده است: فرارسيدن پيرى براى هشدار دادن افراد غافل و ناآگاه كافى است.
سفيد گشتن مو ترجمان اين سخن است
كه سر برآر ز خواب گران سپيده دميد
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: يا صاحب الشعر الابيض و القلب الاسود! امامك النار و خلفك ملك الموت، فماذا تريد ان تعمل؟ كنت صبيا و كنت جاهلا و كنت شابا و كنت فاسقا و كنت شيخا و كنت مرائيا فاين انت و اين عملك؟
امام صادق (ع) فرموده: اي صاحب موى سفيد و قلب سياه! پيش رويت آتش است و پشت سرت ملك الموت، مى خواهى چه كنى؟ طفل بودى و نادان، جوان بودى و گناهكار، پير شده اي و رياكار، فكر كن در چه وضعى قرار دارى و اعمال خوبى كه بايد انجام داده باشى كجاست؟
يكى از عواملى كه مى تواند اخلاق صاحبان خود را تعديل كند و آنان را از حرص و آرزوى دراز بازدارد اين است كه جوانان و ميانسالان شخصيت آنان را محترم شمرند، عزشان را محفوظ دارند، و هرگز مورد تحقير و اهانتشان قرار ندهند. پيران وقتى در محيط خانواده احساس ذلت مى كنند و مى بينند دگران آنان را با چشم خوارى مى نگرند به فكر مى افتند كه اگر بتوانند براى خود عزى كسب كنند و
به گونه اي حقارت خويش را جبران نمايند، راه آسانى كه با مزاج ناتوانشان سازش دارد اين است كه به پناه حرص و آرزوى دراز بروند و از هر راه حلال و حرامى كه ممكن است پولى گرد آورند و بدين وسيله احترام اعضاى خانواده را به خود جلب نمايند. براى آنكه سالخوردگان در پايان عمر از مسير حق منحرف نشوند، خداى را فراموش نكنند، و از اوامر و نواهيش تخلف ننمايند، قرآن شريف و روايات اولياى گرامى اسلام، تكريم و احترام آنان را به مسلمانان عموما و به خانواده هاى خودشان خصوصا توصيه و تاكيد نموده اند و در اينجا براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم، بخصوص پسران و دختران جوان بعضى از روايات ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: من اجلال الله تعالى اجلال ذى الشيبه المسلم.
رسول اكرم (ص) فرموده است: از جمله ى تكريم و احترام به ذات اقدس الهى احترام نمودن به كهنسال مسلمان است.
و عنه صلى الله عليه و آله: من وقر ذا شيبه لشيبته آمنه الله عز و جل من فزع يوم القيامه.
و نيز فرموده است: كسى كه پيرى را به علت پيريش احترام نمايد خداوند او را از ترس و نگرانى روز قيامت ايمن مى دارد.
از آنچه مذكور افتاد تا اندازه اي عوارض روحى دوران پيرى و همچنين لزوم تكريم افراد سالخورده روشن شد. اينك درباره ى عوارض جسمانى سالخوردگان و ناتوانى آنان در فعاليتهاى اجتماعى براى تامين معاش به اختصار مطالبى به عرض مى رسد. خداوند در قرآن شريف
فرموده است:
و ما من دابه فى الارض الا على الله رزقها.
هيچ جنبنده اي در زمين نيست مگر آنكه رزقش به عهده ى خداوند است.
يعنى پروردگار توانا گردش كارگاه عظيم خلقت را در خشكى و دريا به گونه اي حكيمانه پايه گذارى نموده است كه پيوسته غذاهاى مختلف تمام موجودات زنده با نظم مخصوصى در دامن طبيعت پرورش مى يابد، گياهان از زمين و آب و آفتاب تغذيه مى كنند و رشد مى نمايند، دانه خواران و علفخواران از روييدنى ها ارتزاق مى نمايند و به حيات خود ادامه مى دهند. غذاى حشرات گوناگون در آغوش طبيعت مهيا مى گردد و نسل حشرات به طور طبيعى گسترش مى يابد و غذاى پرندگان حشره خوار آماده مى شود و حياتشان برقرار مى گردد. عقابها و كركسها و ديگر پرندگان گوشتخوار از شكار پرندگان كوچك ارتزاق مى نمايند، همچنين درندگان از شكار ديگر حيوانات، و خلاصه همانطورى كه در قرآن شريف آمده، رزق همه ى جنبندگان زمين را خداوند از مجراى قوانين تكوينى خود تامين مى نمايد. رزق انسانها نيز همانند ديگر موجودات زنده به عهده ى خداوند است. نكته ى قابل ملاحظه اين است كه هر موجود زنده اي براى دست يافتن به رزق خود نوعى فعاليت و حركت دارد و از پى روزى مى رود و انسان نيز موظف است فعاليت نمايد تا رزق خود را به دست آورد. ولى فعاليت انسان در طلب رزق با فعاليت جنبندگان زمين تفاوتهايى دارد، از آن جمله رزق روزى خواران همان است كه در سفره ى طبيعت، خود به خود مهيا مى گردد و نيازى به فعاليت روزى خواران ندارد، چرندگان از گياهانى كه در زمين مى رويد ارتزاق مى كنند و
خودشان نمى توانند زمين خشكى را سبز و خرم نمايند، زنبورهاى عسل از گلهايى كه در طبيعت به وجود مى آيد روزى مى خورند و خودشان قادر نيستند باغ و گل ايجاد نمايند. پرندگان و خزندگان و درندگان و تمام جنبندگان برى و بحرى رزقشان همان است كه آفريدگار حكيم در طبيعت براى آنها آماده مى كند و خودشان نمى توانند چيزى بر آن بيفزايند، اما انسان آزاد و آگاه با مغز خلاقى كه دارد مى تواند از منابع طبيعت حداكثر استفاده را بنمايد، اراضى موات را احيا كند و آنها را به زمين كشاورزى و باغهاى ميوه مبدل نمايد و از محصولشان ارتزاق كند، مى تواند موسساتى را براى دامپرورى و مرغدارى تشكيل دهد، با مراقبتهاى علمى موجبات تكثيرشان را فراهم آورد و به عده ى زيادى از انسانها غذا برساند. تمام مردم موظف اند براى تامين معاش و به دست آوردن رزق حلال تلاش و كوشش نمايند و به سختى و مشقت آن تن در دهند. در روايت پيشواى اسلام خاطرنشان گرديده كه اين گروه محبوب حضرت بارى تعالى هستند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ان الله يحب ان يرى عبده تعبا فى طلب الحلال.
رسول اكرم (ص) فرموده است: خداوند دوست دارد بنده ى خود را ببيند كه براى طلب رزق حلال در رنج و مشقت است.
ضمنا اشخاص باايمان توجه داشته باشند كه تلاشگران و افراد زحمتكش از نظر وسعت يا مضيقه ى رزق، با يكديگر متفاوت اند و به صريح قرآن شريف اين تفاوت مستند به مشيت حكيمانه ى ذات اقدس الهى است، اوست كه به بعضى رزق وسيع مى دهد و بعضى را در تنگناى روزى مى گذارد.
ان ربك يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر انه كان بعباده خبيرا بصيرا.
خداى تو است كه هر كس را بخواهد روزى وسيع مى دهد يا در مضيقه اش مى گذارد كه او به مصلحت بندگان خود آگاهى و بصيرت دارد.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله قال الله عز و جل: ان من عبادى المومنين عبادا لا يصلح لهم امر دينهم الا بالغنى و السعه و الصحه فى البدن فابلوهم بالغنى و السعه و صحه البدن فيصلح عليهم امر دينهم و ان من عبادى المومنين لعبادا لا يصلح لهم امر دينهم الا بالفاقه و المسكنه و السقم فى ابدانهم فابلوهم بالفاقه و المسكنه و السقم فيصلح عليهم امر دينهم و انا اعلم بما يصلح عليه امر دين عبادى المومنين.
امام باقر از رسول اكرم سلام الله عليهما حديث نموده كه خداوند فرمود: بعضى از بندگان با ايمانم دينشان سالم نمى ماند مگر با غنى و توسعه ى زندگى و سلامت بدن. من آنان را بدين امور آزمايش مى كنم و دينشان سالم مى ماند. بعضى از بندگان باايمان اند كه دينشان مصون نمى ماند مگر با تهيدستى و نادارى و عارضه ى بدنى، آنان را بدين امور امتحان مى كنم و دينشان سالم مى ماند، و من عالم به صلاح دينى بندگان مومن خود هستم.
از آنچه معروض افتاد، سه مطلب روشن شد: اول آنكه رزق تمام جنبندگان روى زمين و روزى خواران بر اساس نظام خلقت به عهده ى خداوند است، دوم براى به دست آوردن رزق، همه ى جنبندگان تلاش مى كنند و انسان نيز بايد نيروى خود را به كار اندازد و در راه به دست
آوردن رزق كوشش نمايد، سوم آنكه تقسيم رزق و زياد و كم بودن آن وابسته به مشيت حكيمانه ى خداوند است، اوست كه بعضى را در رفاه و آسايش قرار مى دهد و بعضى را دچار مضيقه و سختى مى نمايد.
با فرارسيدن ايام پيرى و كبر سن، از طرفى قواى بدن به ضعف مى گرايد و آدمى از فعاليت و كوشش براى به دست آوردن رزق بازمى ماند و آنطور كه بايد نمى تواند فعاليت نمايد، و از طرف ديگر نياز به رزق و غذا امرى است ضرورى و آدمى تا آخر عمر به غذا احتياج دارد. امام سجاد (ع) رزق و روزى ايام كبر سن را در ضمن دعا اينچنين به پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند: «و اجعل اوسع رزقك على اذا كبرت». بار الها! وسيعترين رزق خود را براى من در كبر سنم قرار ده.
در واقع، امام (ع) مى خواهد بگويد: پروردگارا! در كبر سن، قواى بدنم ضعيف مى شود و آنطور كه بايد قدرت فعاليت ندارم. در آن موقع تو مرا مشمول فيض مخصوص خود قرار ده و با توسعه دادن رزق خود به من، ناتوانيم را جبران نما و كمبودم را تتميم و تكميل كن و مرا از نيازمندى و احتياج به مردم رهايى بخش.
رسول اكرم (ص) نيز در ايام كبر سن از خداوند درخواست توسعه ى رزق نموده است:
اللهم اجعل اوسع رزقك على عند كبر سنى و انقطاع عمرى.
بار الها! وسيعترين رزق خود را براى من در ايام كبر سنم قرار ده، موقعى كه پايان عمر و قطع رشته ى حيات نزديك شده است.
خلاصه افراد تا وقتى زنده اند و با وجود كبر سن قدرت كار دارند، هر چند ضعيف باشند، بايد كار كنند و شرافت انسانى خود را محافظت نمايند و اگر زمانى فرارسد كه ديگر قدرت كار نداشته باشند، در آن
موقع لازم است مردم به عنوان مواسات و تعاون عمومى، يا به عنوان خدمات اسلامى يا انسانى، زندگى آنان را اداره كنند، يا بيت المال مسلمين متكفل امورشان گردد و نمونه اي از آن در حديث آمده است:
مر شيخ مكفوف كبير يسال. فقال اميرالمومنين عليه السلام: ما هذا؟ قالوا يا اميرالمومنين نصرانى. فقال اميرالمومنين (ع): استعملتموه حتى اذا كبر و عجز منعتموه، انفقوا عليه من بيت المال.
على (ع) در ايام حكومت خود از نقطه اي عبور مى كرد و جمعى با آن حضرت بودند. بين راه با پيرمرد كور كهنسالى برخورد نمود كه گدايى مى كرد و از مردم درخواست كمك داشت. حضرت از مشاهده ى اين وضع ناراحت شد، رو كرد به اطرافيان خود و فرمود: اين چيست؟ نفرمود: اين شخص كيست؟ خواست بفرمايد اين چه وضع تاثر بارى است كه من مشاهده مى كنم؟ عرض كردند: يا اميرالمومنين اين پيرمرد سائل، نصرانى است. حضرت فرمود: يك عمر او را به كار گرفته ايد و به سهم خود در اجتماع خدماتى نموده است، اينك كه پير و كور شده است تركش نموده ايد، سپس دستور داد زندگى او را از بيت المال اداره نمايند.
نتيجه آنكه خداوند رزق انسانها و همه ى جنبندگان روى زمين را ضمانت نموده است، ولى ضمانت بارى تعالى بدان معنى نيست كه مردم از تلاش و كوشش دست بردارند بلكه فعاليت در راه طلب حلال وظيفه ى قطعى تمام افراد است.
عن ابى محمد العسكرى عليه السلام قال: لا يشغلك رزق مضمون عن عمل مفروض.
امام عسكرى (ع) فرموده: رزقى را كه خداوند ضمانت نموده
است تو را از وظيفه ى سعى و كوشش باز ندارد.
با فرارسيدن كبر سن نيروى فعاليت تدريجا كاهش مى يابد و افراد نمى توانند آنطور كه بايد كار كنند و رزق خود را با عزت به دست آورند. در اين موقع بايد از خداوند طلب رزق وسيع نمايند و از ذات مقدس او استمداد كنند تا رزقشان محفوظ باشد.
جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع) موضوع سخنرانى امروز ناظر به اين امر است: «و اجعل اوسع رزقك على اذا كبرت»، بار الها! وسيعترين رزق خود را براى من در كبر سنم قرار ده.
امام (ع) در جمله ى دوم دعا، موضوع بحث امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند: «و اقوى قوتك فى اذا نصبت»، بار الها! قويترين نيرو و قوت اعطايى توبه من در ايام فرسودگى و تعبم باشد.
كلمه ى «قوت» داراى معانى وسيعى است، هم قوت روح را شامل مى شود و هم قوت جسم را در بر مى گيرد، و كلام امام سجاد (ع) تحمل اين هر دو معنى را دارد. موقعى كه در خانواده ها افرادى به پيرى مى رسند و دچار عوارض كبر سن مى شوند و به حمايت و كمك دگران نيازمند مى گردند به پاداش خدمتهايى كه در گذشته انجام داده اند توقع دارند كه اعضاى خانواده حقوق آنان را محترم بشمرند و بيش از پيش مورد تكريم و احترامشان قرار دهند، به سخنانشان توجه نمايند، خواسته ها و تمنياتشان را برآورده سازند و موجبات آسايش و رفاهشان را فراهم آورند. بدبختانه در بسيارى از موارد اين وظايف اخلاقى و انسانى آنطور كه بايد رعايت نمى شود، جريان امور و رفتار و گفتار كسان و بستگان برخلاف انتظارشان صورت مى گيرد، نه فقط تكريمشان نمى كنند بلكه در مواقعى مورد بى احترامى و بى اعتنايى و تحقيرشان قرار مى دهند، از آنان احوال نمى پرسند و درخواستشان را ناشنيده تلقى مى نمايند. ميانسالان و جوانان
خانواده رفتار خلاف انصافى را كه نسبت به پيران انجام مى دهند در مقابل چشمهاى كنجكاو كودكان امروز است، اينان با روش نادرست خويش به اطفال خردسال درس بى احترامى و تحقير كهنسالان را مى دهند، طولى نمى كشد كه پيران مى ميرند، ميانسالان خانواده پير مى شوند و جوانان به ميانسالى مى رسند و كودكان امروز جوانان فرداى خانواده خواهند بود. بى احترامى و تحقير به پيران كه در ايام كودكى از پدران و پدربزرگان خود درس گرفته بودند اينك آن درسها را به ميانسالان ديروز كه پيران امروزند پس مى دهند، امروز همانگونه با اينان عمل مى كنند كه ديروز آنان در ميانسالى با پيران عمل مى كردند و تحقيرشان مى نمودند.
سوزد و گريد و افروزد و خاموش شود
هر كه چون شمع بخندد به شب تار كسى
ناملايمات روحى و فشارهاى درونى كه از حق ناشناسى اعضاى خانواده در ضمير پيران متراكم مى گردد، آثار متفاوت به جاى مى گذارد و سالخوردگان واكنشهاى مختلف از خود نشان مى دهند، بعضى از آنان كه فاقد ذخاير ايمانى هستند يا ضعف دينى دارند و يا از تربيتهاى صحيح اخلاقى بهره مند نبوده اند، سخت ناراحت و خشمگين مى گردند. ممكن است فكر انتقامجويى در سر بپرورند، به پاره اي از اعمال ناروا و زيانبار دست بزنند يا سخنان دروغ و غير واقعى القا نمايند و در خانواده اختلافات و اختلالاتى به وجود آورند و از اين راه غيظ درونى خويش را فرونشانند. اگر سالخوردگان كه در خانواده مورد بى اعتنايى و تحقير واقع شده اند افراد باايمان و متدينى باشند و خود را در پيشگاه الهى مسئول بدانند، هرگز به اعمال غير مشروع دست نمى زنند، با ناملايمات و رنجهاى درونى خويش مى سازند، توقعات خود را كاهش مى دهند و
ناراحتيها را با صبر و شكيبايى تحمل مى نمايند. اين گروه باايمان و درستكار مى توانند در اين مواقع حساس از فرصت شكستگى پيرى و فشارهاى درونى خويش استفاده كنند و با خضوع و تذلل زيادترى دست نياز به سوى خداوند بى نياز بردارند. از كلام حضرت سجاد (ع) درس بگيرند و دعاى آن امام معصوم را كه در پيشگاه بارى تعالى عرض نموده، بازگو نمايند: «و اقوى قوتك فى اذا نصبت»، بار الها! قويترين نيرو و قوت اعطايى تو به من در ايام فرسودگى و تعبم باشد.
التماس كند، زارى نمايد، و استجابت آن دعا را از خدا بخواهد. اگر تمنايش مقبول افتد و دعايش مستجاب شود بيگمان قوت روح و نيروى اراده اش قويتر مى گردد و قدرت تحملش بر ناملايمات و مصائب افزايش مى يابد. جالب آنكه دانشمندان دينى امروز در اين مطلب اتفاق نظر دارند كه روح و بدن با هم متحدند و بر اثر اين پيوستگى و اتحاد، حكم هر يك بر ديگرى سرايت مى كند، مثلا خجالت و شرمندگى از حالات انفعالى نفس است، موقعى كه در روح پديد مى آيد چهره گلگون مى شود. حالت وحشت و ترس از شئون نفس است اما بر اثر عارض شدن اين حالت روانى، رنگ صورت تغيير مى كند و زبان از سخن گفتن بازمى ماند. تاثرات شديد روانى و اندوههاى درونى در بدن موثر است و موجب زخم معده و اثنى عشر مى شود، و خلاصه حالات روحى در بدن اثر مى گذارد. همچنين اعمال بدن در روح موثر است: تمرينهاى عملى در هنرهايى از قبيل خط نويسى و نقاشى كار بدن است ولى در روح اثر مى گذارد و ملكه ى نقاشى و خط نويسى پديد مى آيد، اگر دعاى قوت مستجاب شود و خداوند نفس آدمى را از نيروى اعطايى خود برخوردار فرمايد، بدن نيز از اين عطيه ى الهى بهره مند مى گردد و به نسبت قوت روح، جسم نيز توانا مى شود و انسان پير بر اثر اين قوت و توان
مى تواند پاره اي از نيازهاى خود را شخصا برآورده سازد و احتياجش از اين و آن كاهش يابد. روايت جالبى درباره ى قوت نيت و اراده و اثرش در توانايى جسم رسيده است كه به عرض شنوندگان محترم مى رساند:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ما ضعف بدن عما قويت عليه النيه.
امام صادق (ع) فرموده است: در موقعى كه نيت و تصميم آدمى در انجام عمل قوى باشد، بدن در تحقق بخشيدن به آن نيت اظهار ضعف نمى كند و پا به پاى آن نيت قوى پيشروى مى نمايد.
فرد سالخورده اي را در نظر بگيريد كه براى سلامت خود همه روزه به قدر يك كيلومتر پياده روى مى كند و در پايان راه خسته مى شود، ناچار از ادامه ى راه خوددارى مى نمايد و بايد بنشيند. اگر اين انسان مسن روزى در راه با خطرى رو به رو شود، مثلا سيلابى تهديدش نمايد يا مورد حمله ى گزنده اي واقع شود و بايد هر چه زودتر خود را از محيط خطر برهاند، براى حفظ سلامت و حيات خود با اراده ى جدى و تصميم قاطع حركت مى كند، اولا، با سرعت بيش از معمول مى رود و ثانيا، ممكن است به قدر سه كيلومتر يعنى سه برابر توان خود، راه برود و احساس خستگى ننمايد. اين نيروى تن و قوت بدن از قوت اراده و تصميم باطنيش سرچشمه گرفته است.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا تبتلينى بالكسل عن عبادتك و لا العمى عن سبيلك.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» دو درخواست از پيشگاه خداوند مى نمايد: اول عرض مى كند: بار الها! مرا در عبادت و بندگيت به مسامحه كارى و بى رغبتى مبتلا مكن، دوم مى گويد: بار الها! در پيمودن صراط مستقيمت مرا گرفتار نابينايى منما. به خواست خداوند اين دو قسمت از دعا موضوع سخنرانى امروز است. به شرحى كه در سخنرانى گذشته توضيح داده شد، امام (ع) براى آنكه در كبر سن و ضعف قواى تن از جهت رزق و روزى در مضيقه واقع نشود، به دگران نيازمند نگردد، و به عز اسلاميش آسيب نرسد، دو درخواست از پيشگاه بارى تعالى نموده است: اول آنكه فيض وسعت رزقى را كه به من عنايت مى فرمايى در كبر سنم قرار دهى، دوم آنكه قويترين نيرويى را كه به من مى دهى در ايام فرسودگى و تعبم عطا فرمايى. با توجه به اينكه در دوران پيرى به موازات ضعف قواى مادى، نشاط روح و بينش معنوى نيز كاهش مى يابد، در دعاى مورد بحث امروز از خدا مى خواهد كه در كبر سن از عبادت بى نشاط و
فقد بصيرت نيز مصون و محفوظ باشد.
در جمله ى اول دعا، امام (ع) در زمينه ى عبادت كلمه ى «كسل» را به كار برده و از خدا خواسته است كه به آن حالت زيانبار مبتلايش ننمايد. براى آنكه مقصود امام روشن شود لازم است معناى «كسل» به خوبى واضح گردد. راغب در «مفردات» مى گويد: الكسل التثاقل عما لا ينبغى التثاقل عنه و لاجل ذلك صار مذموما: كسل عبارت از اين است كه آدمى انجام عملى را ثقيل و سنگين وانمود نمايد، با آنكه شايسته است در اتيان آن عمل از خود نشاط و تحرك نشان بدهد، به همين جهت كسل از صفات مذموم شناخته شده است.
تمام كارهايى كه به دست مردم عمل مى شود، خواه براى زندگى دنيا باشد يا سعادت آخرت، اگر خواسته باشند به خوبى انجام پذيرد بايد با نشاط و علاقه مندى و منزه از كسل و سستى تحقق يابد. دانشمندان بزرگ جهان كه به اكتشافات و اختراعات حيرت زا موفق گرديدند و به سربلندى و افتخار نايل آمدند براى اين بود كه عاشق كاوشهاى فرهنگى و تحقيقات علمى خود بودند و در محل كار خويش سر از پا نمى شناختند و تمام وجودشان غرق نشاط بود. اولياى گرامى اسلام كه به تعالى مادى و معنوى مسلمين علاقه داشتند ضمن روايات متعددى توصيه نموده اند كه كارهاى دنيوى و اخروى خويش را با نشاط و دلگرمى و منزه از فتور و سستى انجام دهند و در اينجا بعضى از روايات ذكر مى شود.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: من كسل عن طهوره و صلاته فليس فيه خير لامر آخرته. و من كسل عما يصلح به امر معيشته فليس فيه خير لامر دنياه.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه انجام دادن طهارت و اداى نماز براى او ثقيل و سنگين باشد در او خيرى براى امر آخرتش نيست، كسى كه كارهاى مفيد براى اصلاح امر معاش در نظرش سخت و ثقيل باشد در او خيرى براى امر دنيايش نيست.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: انى لابغض الرجل يكون كسلان عن امر دنياه فهو عن امر آخرته اكسل.
امام باقر (ع) فرمود: مورد بغض و بدبينى من است مردى كه در امور دنياى خود مهمل و بى رغبت است، چنين انسانى اهمال و فتورش در امر آخرت بيشتر خواهد بود.
محرك بزرگ مردم در فعاليتهاى دنيوى جلب لذت يا دفع الم و به تعبير ديگر سوديابى و جلوگيرى از زيان و ضرر است. بر اين اساس از پى غذا و لباس و مسكن مى روند، از پى مال و مقام، جاه و محبوبيت، و خلاصه براى دست يافتن به هر لذت و دفع هر المى قدم برمى دارند و همت مى گمارند. بعضى براى رسيدن به لذايذ و منافع دنيوى فعاليت افراطى دارند، زياده روى مى كنند، بعضى معتدل و ميانه رو هستند، و بعضى در انجام وظايف دنيوى سست و مهمل اند. اسلام به پيروان خود توصيه نموده است كه در امر معاش و تامين زندگى فعاليت معتدل داشته باشند، نه به حرص و زياده روى گرايش يابند و نه سستى و اهمال را روش خود قرار دهند. كسانى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند اطاعتشان از اوامر بارى تعالى و اجتنابشان از گناه به انگيزه ى نيل به جلب لذت و دست يافتن به نعمتهاى اخروى و مصون ماندن از آلام دوزخ و عذاب الهى است. البته اولياى بزرگ خدا بر اداى وظايف بندگى محركشان رسيدن به نعمتهاى بهشت يا بركنارى از عذاب دوزخ
نيست بلكه بزرگترين محرك و گواراترين نعمت براى آنان در اداى وظايف بندگى، شكر نعمت خالق و جلب رضاى حضرت بارى تعالى است. اولياى گرامى اسلام به پيروان خود توصيه نموده اند كه در عبادات و امور اخروى نيز همانند فعاليتهاى دنيوى معتدل باشند، نه در عبادت زياده روى و افراط كنند و نه كاهلى و سستى نمايند.
فى الحديث: اياك و الكسل و الضجر انه من كسل لم يود حقا و من ضجر لم يصبر على حق.
در حديث آمده است كه بپرهيز از اينكه در عبادت مهمل باشى يا تندرو، چه آن كس كه در عمل سستى و اهمال نموده، حق را ادا نكرده است و آن كس كه زياده روى نموده، بر اداى حق صبر نكرده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا على! ان هذا الدين متين فاوغل فيه برفق و لا تبغض الى نفسك عباده ربك.
رسول اكرم فرمود: يا على! اين دين قوى و متين است، ضعف و سستى در آن راه ندارد، در اعمال عبادى با مدارا حركت كن، تندروى منما، و در دلت بغض عبادت پروردگارت را به وجود مياور.
اگر مردم موازنه و تعادل دنيا و آخرت را به درستى حفظ كنند و با اندازه گيرى صحيح و دور از افراط و تفريط براى هر دو سرا فعاليت نمايند و مقررات شرع مقدس در هر دو بعد مورد توجهشان باشد اينان گروه سعادتمندان اند، دنيا و آخرتشان معمور خواهد بود و مشمول الطاف الهى هستند. اما اگر تمام كوشش و همتشان مصروف دنيا گردد و به امور آخرت بى اعتنا باشند آنان گروه سيه روز و بدبخت خواهند بود و به فرموده ى على (ع) در معرض بغض حضرت بارى تعالى قرار دارند.
قال اميرالمومنين عليه السلام: ان ابغض الرجال الى الله تعالى لعبد و كله الله الى نفسه جائرا عن قصد السبيل سائرا بغير دليل ان دعى الى حرث الدنيا عمل و ان دعى الى حرث الاخره قصر.
على (ع) فرموده: مبغوضترين مردان نزد بارى تعالى بنده اي است كه خداوند او را ترك گفته، از حمايت خود محرومش ساخته و او را به خودش واگذارده است، از صراط مستقيم منحرف گرديده و بدون راهنماى آگاه طى طريق مى نمايد، اگر به كارهاى دنيوى و سود مادى خوانده شود اجابت مى كند و آن را به كار مى بندد، و اگر به عملى كه بذرافشانى براى آخرت است خوانده شود آن را با اهمال و بى رغبتى تلقى مى نمايد.
بيشتر مردم عالم در جلب منافع و لذايذ دنيوى و دفع زيانها و آلام مادى كوشا و جدى هستند و براى آنها با علاقه مندى و نشاط فعاليت مى كنند، و عده ى بالنسبه قليلى در امور مادى و انجام وظايف دنيوى سنگين و كم رغبت اند. اما در زمينه ى امور معنوى و اخروى، درست مطلب برعكس است، عده ى قليلى با نشاط و علاقه مندى به وظايف روحانى و معنوى خود عمل مى كنند و اوامر الهى را به كار مى بندند اما بيشتر مردم جهان يا اساسا به عالم بعد از مرگ عقيده ندارند يا اگر معتقد باشند در عقيده ى خود آنقدر قوى نيستند كه با علاقه مندى و نشاط به وظايف بندگى عمل كنند و اوامر خداوند را آنطور كه شايسته است اطاعت نمايند. علت تفاوت عمر دنيوى و عمر اخروى اين است كه لذايذ و آلام مادى و سود و زيانهاى دنيوى مشهود و محسوس است و همه ى مردم آنها را درك مى كنند اما سود و زيانهاى اخروى مربوط به غيب اين
عالم و جهان بعد از مرگ است و مردم تا در اين عالم اند از مشاهده ى آن عالم محروم و بى نصيب اند و از سود و زيان آن غافل و بى خبرند.
يعلمون ظاهرا من الحيوه الدنيا و هم عن الاخره هم غافلون.
اينان از سود و زيانهاى دنيا آگاهى دارند و از عالم آخرت و پاداشها و كيفرهاى آن ناآگاه و غافل اند.
سرانجام اين پرده ى غفلت روزى كنار مى رود و غيب آخرت مشهود مى گردد، افرادى كه در اين دنيا فقط به لذايذ و فوايد مادى فكر مى كردند آن روز به خود مى آيند و متوجه مى شوند اما فرصت از دست رفته و آن توجه، سودى براى آنان ندارد. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
وجى ء يومئذ بجهنم يومئذ يتذكر الانسان و انى له الذكرى. يقول يا ليتنى قدمت لحياتى.
آن روز جهنم را به عرصه ى قيامت مى آورند و همان روز، بشر متوجه غفلت خود مى گردد و آن توجه كه سودى به حال او ندارد با حسرت و تاسف مى گويد: اي كاش براى زندگى امروز در دار دنيا كارى انجام داده بودم.
آنانكه در صف مومنين به خدا و روز جزا قرار دارند از جهت ايمان و باور معنوى با هم متفاوت اند، به همين جهت چگونگى عبادات و اعمال اخروى آنان نيز تفاوت دارد، گروهى به روز جزا و پاداش و كيفر الهى در آن روز آنقدر مطمئن اند كه گويى در دنيا عرصه ى محشر و صحنه ى ثواب و عقاب الهى را مشاهده مى كنند. توجه اساسى اين گروه به عالم آخرت و تهيه ى زاد و توشه ى سراى جاودان است، براى دنيا فعاليت دارند اما رفاه زندگى يا مضيقه ى معاش در نظرشان مهم نيست، آنچه مهم است اطاعت از بارى تعالى و عبادات خالصانه اي است كه با شوق و
نشاط به اميد نيل به رحمت الهى و رضوان پروردگار انجام مى دهند. پيشواى گرامى اسلام درباره ى قدر و منزلت اين گروه و نشاط و عشق آنان به عبادت و طاعت بارى تعالى چنين فرموده است:
قال رسول الله صلى الله عليه و آله: افضل الناس من عشق العباده فعانقها و احبها بقلبه و باشرها بجسده و تفرغ لها فهو لا يبالى على ما اصبح من الدنيا على عسر ام على يسر.
رسول اكرم (ص) فرموده: برترين مردم كسى است كه عاشق عبادت باشد، با آن معانقه كند، در دل عبادت را دوست بدارد، با بدن خود در حال فراغت بال و آرامش خاطر آن را انجام دهد، و باك نداشته باشد كه از نظر معاش در مضيقه و تنگى است يا در آسايش و رفاه.
اين گروه بهترين شاگردان مكتب اسلام اند و ارزش معنوى انسان را به شايستگى درك نموده اند.
گروه ديگر افرادى هستند كه به خدا و قيامت ايمان دارند ولى آنقدر مجذوب امور مادى و شوون دنيوى هستند كه موفق نمى شوند عبادتى را با نشاط و شوق انجام دهند و از مسرت درونى آن برخوردار گردند. اينان گرفتار عارضه ى روحى هستند و تا خويشتن را درمان ننمايند از عبادت بارى تعالى لذت نمى برند. حضرت مسيح (ع) درباره ى اين گروه فرموده است:
بحق اقول لكم انه كما ينظر المريض الى طيب الطعام فلا يلتذه مع ما يجده من شده الوجع كذالك صاحب الدنيا لا يلتذ بالعباده و لا يجد حلاوتها مع ما يجد من حب المال.
بحق با شما مى گويم: همانطور كه مريض به غذاى خوب و
مطبوع مى نگرد و بر اثر شدت درد از آن لذت نمى برد، همچنين دنياداران و علاقه مندان به امور مادى با احساس حب مال، لذت عبادت و شيرينى آن را درك نمى كنند.
گروه ديگر كسانى هستند كه به خدا و روز جزا عقيده دارند اما ايمانشان ضعيف است، در عبادت رياكارند، جايى كه دگران ناظر عملشان نيستند در بندگى خدا كسل و بى رغبت اند، اما آنجا كه مردم نماز خواندنشان را مشاهده مى كنند با وجد و نشاط خدا را بندگى مى نمايند، نشاط اينان در عبادت براى مردم است نه براى خدا:
عن على عليه السلام قال: للمرائى ثلاث علامات: ينشط اذا راى الناس و يكسل اذا خلا و يحب ان يحمد فى جميع اموره.
على (ع) فرموده: براى رياكار سه علامت است: وقتى مردم مى بينند، از خود نشاط و شور بروز مى دهد، وقتى تنها مى شود در عبادت كسل و سنگين است، و سومين علامتش آن است كه دوست دارد در تمام كارها مورد تحسين و تمجيد مردم باشد.
گروه ديگر، منافقين خائن و ناپاكدل اند كه به زبان از مسلمانى دم مى زنند و در دل ايمان ندارند. اينان براى آنكه از تعرض مسلمين مصون باشند و در منافع آنان به نام مسلمانى سهيم گردند به ظاهر تسليم اسلام شده و در باطن مخالف سرسخت دين خدا هستند. قرآن شريف در معرفى اين گروه چنين فرموده است:
و اذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا و اذا خلوا الى شياطينهم قالوا انا معكم انما نحن مستهزءون.
وقتى اهل ايمان را مى بينند مى گويند ما ايمان آورده ايم و چون با شياطين خود خلوت مى كنند مى گويند: ما با شما هستيم و مسلمانان را
به استهزا گرفته ايم.
منافقين از روى مكر و فريب در صفوف جماعت مسلمين شركت مى كردند و به ظاهر اقامه ى نماز مى نمودند، و چون ايمان واقعى نداشتند نمازشان فاقد رغبت و نشاط بود و خداوند درباره ى آنان فرموده است:
ان المنافقين يخادعون الله و هو خادعهم و اذا قاموا الى الصلوه قاموا كسالى .
منافقين با خداوند مكر و خدعه مى كنند و خداوند نيز به آنان خدعه مى نمايد و چون به نماز مى ايستند، قيامشان آميخته به كسالت و بى ميلى است.
از آنچه مذكور افتاد اين نتيجه به دست آمد كه مردان الهى، عاشق عبادت بارى تعالى هستند، با تمام وجود بندگيش مى نمايند، و نمازشان در پيشگاه مقدس او سرشار از وجد و نشاط و منزه از تثاقل و سستى است. امام سجاد عليه السلام در ايام كبر سن كه نيروى جوانى رفته و قواى بدن به ضعف گراييده چهار درخواست از ذات اقدس الهى نموده است: دو درخواست مثبت و دو درخواست منفى، اولين تقاضاى مثبت امام اين بود كه وسيعترين رزقى را كه به من عنايت مى فرمايى در كبر سنم باشد يعنى موقعى كه نيروهايم كاهش يافته و قواى بدنم ضعيف شده است. دومين تقاضاى مثبت امام (ع) اين بود كه قويترين نيرويى را كه به من اعطا مى فرمايى در ايام فرسودگى و تعبم قرار ده. اين دو خواسته ى امام در سخنرانى جلسه ى گذشته توضيح داده شد. امام (ع) در اولين تقاضاى منفى خود كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لا تبتلينى بالكسل عن عبادتك، بار الها! مرا در عبادت و بندگيت به
تسامح و بى رغبتى مبتلا منما.
بندگان عاليقدر و محبوب خدا عاشق عبادت اند و با نشاط و شوق او را پرستش مى كنند و در بندگى و اطاعتش سربلند و مسرورند. امام (ع) از پيشگاه حضرت بارى تعالى درخواست مى نمايد كه اين حالت روحى و نشاط عبادت در كبر سن تا آخر عمر در من پايدار بماند و هرگز عبادتم فاقد نشاط و شوق نباشد.
امام سجاد (ع) در دومين تقاضاى منفى خود، كه موضوع قسمت آخر سخنرانى امروز است، به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و لا العمى عن سبيلك، بار الها! در پيمودن صراط مستقيمت مرا گرفتار نابينايى منما.
راغب در كتاب مفردات مى گويد: العمى يقال فى افتقاد البصر و البصيره، عمى گفته مى شود در مورد از دست دادن چشم و نابينايى ظاهرى و همچنين گفته مى شود در مورد از دست دادن بصيرت و فقد بينش معنوى.
حضرت زين العابدين (ع) مصونيت از نابينايى را در زمينه ى پيمودن راه خدا درخواست مى نمايد. مى دانيم كه طى نمودن راه حق به چشم دل و بينش خرد نياز دارد، كسى كه داراى بصيرت و درك عقلى است مى تواند راه حق را به درستى طى كند و با وجود بصيرت، نابينايى ظاهرى به كسى كه حق طلب است آسيب نمى رساند. اسلام دين بصيرت و آيين بينش و آگاهى است. اين امر مهم و شايان تدبر در قرآن شريف خاطرنشان گرديده و خداوند به رسول گرامى (ص) ماموريت داده است كه آن را به اطلاع عموم برساند:
قل هذه سبيلى ادعو الى الله على بصيره انا و من اتبعنى.
پيمبر گرامى! بگو اين است راه من، دعوت مى كنم مردم را به سوى خدا با آگاهى و بصيرت. نه تنها دعوت من بر اساس بينش و بصيرت است بلكه پيروان من نيز مردم را آگاهانه به دين حق دعوت مى كنند و براى اثبات سخن خود اقامه ى برهان مى نمايند.
على عليه السلام برنامه ى اهل بصيرت را براى شناخت راه حق و پيمودن آن با توجه به پرتگاهها و نقاط سقوطش ضمن يك روايت كوتاه بيان فرموده است:
عن اميرالمومنين عليه السلام قال: فانما البصير من سمع فتفكر و نظر فابصر و انتفع بالعبر ثم سلك جددا واضحا يتجنب فيه الصرعه فى المهاوى.
على (ع) فرموده: بصير آن كسى است كه سخن را بشنود و در آن فكر كند، نظر افكند و ببيند، از آن به نفع خود استفاده كند، راههاى روشن را بپيمايد و مراقب باشد كه با سر در پرتگاهها سقوط ننمايد.
براى آنكه بينش آدمى از ميان نرود، چشم دل نابينا نگردد، هر فردى بتواند آگاهانه و با بصيرت راه رستگارى و سعادت خود را بشناسد و به درستى آن را بپيمايد لازم است همواره متوجه عوامل ضد بينش باشد و در تمام ايام عمر عملا و قولا از آنها اجتناب نمايد و براى توضيح مطلب در اين قسمت از سخنرانى، پاره اي از آن عوامل ذكر مى شود.
شرط اول به كار افتادن بصيرت و بينش براى شناخت راه سعادت اين است كه آدمى طالب سعادت باشد، بخواهد صراط مستقيم را تميز دهد و به راستى و درستى آن را بپيمايد، و از اعمال انحرافى و ضدانسانى دورى گزيند. كسى كه نمى خواهد در زندگى مستقيم باشد
حاضر نيست بينديشد و بصيرت و بينش خود را در شناخت صراط مستقيم به كار گيرد ، واضح است كه كلام خدا و سخنان پيمبر او براى هدايت چنين انسانى موثر نخواهد بود، زيرا او خواهان هدايت نيست.
قرآن شريف در اين باره فرموده است:
ان هو الا ذكر للعالمين لمن شاء منكم ان يستقيم.
محتواى اين كتاب براى مردم عالم چيزى جز وسيله ى يادآورى و تذكر نيست، اما كسانى از اين كتاب به خود مى آيند و متذكر مى شوند كه بخواهند مستقيم و پاك زندگى كنند و از انحرافات مصون و محفوظ باشند، يعنى آنان كه نمى خواهند در دنيا پاك و مستقيم زندگى كنند، از اين كتاب آسمانى بهره اي ندارند و نمى توانند به راه سعادت گرايش يابند.
نظير اين آيه درباره ى قوم ثمود آمده است. قرآن شريف مى فرمايد: و اما ثمود فهديناهم فاستحبوا العمى على الهدى.
ما براى هدايت قوم ثمود پيمبر فرستاديم ولى آنان كوردلى و جهالت را گزيدند، بصيرت و بينش و خرد را واپس زدند و خواستند همچنان به نادانى خويش ادامه دهند.
كسانى كه طالب سعادتند و شرط اول به كار بستن بينش و بصيرت در آنان وجود دارد بايد در قدم اول سخنان پيمبر خدا را در كمال دقت بشنوند، با انديشه هاى آزاد و خالى از لجاج در گفته هاى آن پيمبر بزرگ تعقل و تفكر نمايند، به صحت و اصالت آنها واقف گردند، سپس به وى ايمان بياورند و عملا از او پيروى كنند تا ضميرشان از نور هدايت روشن گردد و به سعادت واقعى دست يابند. اگر كسى به انگيزه ى تعصب قومى يا برترى مالى يا اختلافات خانوادگى يا ديگر عواملى از اين قبيل در سخنان پيمبر خدا فكر نكرد و بصيرت خود را به كار نگرفت، يا آنكه
فكر كرد و به صحت آن سخنان پى برد ولى به علت تعصبها و لجاجتها آيين حق را نپذيرفت، او همچنان كوردل و محروم از سعادت باقى خواهد ماند. اين قبيل افراد در مكه معظمه پيش از آنكه نبى گرامى هجرت نمايد بسيار بودند، دعوت پيشواى اسلام را اجابت نكردند و همچنان در نادانى باقى ماندند. خداوند در اين باره به پيغمبر اسلام فرموده:
و ما انت بهادى العمى عن ضلالتهم.
تو نمى توانى اين كوردلان را از گمراهى و ضلالت بگردانى و آنان را هدايت نمايى، اينان مصمم اند از بصيرت و بينش عقلى خود استفاده ننمايند و همچنان نابينا باقى بمانند.
براى آنكه افراد علاقمند به رستگارى و سعادت بتوانند از بصيرت خويش به درستى استفاده كنند و راه تعالى و تكامل را بيابند، بايد به دعوت پيمبر الهى گوش فرادارند، سخنان او را با دقت بشنوند، شنيده ها را با نيروى عقل بسنجند و اگر ضمن بررسى به مطلبى برخوردند كه نياز به توضيح دارد، از علماى الهى سئوال كنند تا واقع بر آنان روشن شود و قانع گردند. اما بايد متوجه باشند كه سئوالشان به انگيزه ى تعلم و فهميدن مطلب باشد نه براى بلندپروازى و خودنمايى و نه به منظور معارضه و مجادله كه اين قبيل بحثها منشاء مراء و خصومت است و مايه ى دشمنى و فساد.
قال على عليه السلام لسائل ساله عن معضله: سل تفقها و لا تسال تعنتا فان الجاهل المتعلم شبيه بالعالم و ان العالم المتعسف شبيه بالجاهل المتعنت.
مردى از على (ع) سئوال مشكلى نمود و منظورش اين بود كه
امام را براى پاسخگويى در مشقت و زحمت قرار دهد. حضرت فرمود: براى فهميدن و درك نمودن، سئوال كن نه براى ايجاد صعوبت و سرسختى. سپس فرمود: شخص جاهل كه به منظور يادگيرى سئوال مى كند شبيه به عالم است و عالمى كه ظالمانه پرسش مى نمايد مانند جاهلى است كه پاسخ گفتن به سئوالش مايه ى مشقت و سختى است.
محرك و انگيزه ى افرادى كه مهياى تحصيل علم مى شوند و از پى درس خواندن مى روند متفاوت است، بعضى درس مى خوانند براى آنكه بتوانند در مجالس، خود را از نظر لياقت علمى بنمايانند، با اين و آن بحث كنند و توجه مردم را به خود معطوف سازند. اينان در بحثها هدفشان فهم مطلب نيست، بلكه مى خواهند با مراء و جدال بر طرف مقابل خود غلبه كنند و تمايل برترى جويى و تفوق طلبى خود را اقناع نمايند. اسلام اين قبيل بحثهاى خصومت انگيز را ناروا و غير مشروع خوانده و اولياى بزرگ اسلام پيروان خود را از آن برحذر داشته اند. بعضى درس مى خوانند تا بين مردم ارزشى به دست آورند و مورد توجه واقع شوند، در مواقعى به صاحبان مال و مقام نزديك مى گردند و با نظم و نثر، آنها را مدح مى كنند و تملق مى گويند تا از قدرت و مقامشان يا دارايى و ثروتشان بهره مند گردند. گروهى علم را براى خودآگاهى و احياى عقل فرامى گيرند و از تعاليم معنوى و تكامل روحى لذت مى برند، اينان افرادى بزرگ و ارزشمندند، خودشان از معلومات و اطلاعاتى كه فراگرفته اند منتفع مى شوند و دگران را نيز بهره مند مى سازند. امام صادق (ع) در حديثى از اين سه گروه نام برده و خصائص و مميزات هر گروه را بيان فرموده و در اينجا به ذكر قسمت اول حديث اكتفا مى شود:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: طلبه العلم ثلاثه، فاعرفهم باعيانهم و صفاتهم، صنف يطلبه للجهل و المراء و صنف يطلبه للاستطاله
و الختل و صنف يطلبه للفقه و العقل.
امام صادق (ع) فرموده: كسانى كه در طلب علم مى روند سه گروه اند: آنان را با مميزات و صفاتشان شناسايى كن، صنف اول كسانى هستند كه علم را براى جهل و بحثهاى عداوت بار تحصيل مى كنند، صنف ديگر درس مى خوانند تا به مردم نزديك شوند و با خدعه و مكر از آنان منتفع گردند، و گروه سوم كسانى هستند كه علم را براى فهميدن و رشد عقل خود فرامى گيرند.
كسانى كه مى خواهند با استفاده از بصيرت و بينش، راه سعادت را بيابند، به درستى آن را طى كنند، و به كمال انسانى نايل گردند لازم است در مواجهه با راهنمايان روحانى، حد خود را بشناسند و با آنان به منظور تعلم و يادگيرى سخن بگويند و در بحثها از مجادله و منازعه ى جاهلانه و خلاف عقل پرهيز نمايند. اگر كسانى رعايت حدود را ننمايند و به نام شناخت راه حق با هاديان خود به نزاع و مراء پردازند، هدايت كنندگان تركشان مى گويند و در بحثهاى خصومت آميز آنان كه خلاف شرع و عقل است وارد نمى شوند و در نتيجه تا پايان عمر كوردل مى مانند و كوردل از دار دنيا مى روند.
عن على عليه السلام قال: من كثر نزاعه بالجهل دام عماه عن الحق.
على عليه السلام فرموده: كسى كه نزاع و تشاجر جاهلانه اش بسيار باشد هميشه در شناخت راه حق، كوردل خواهد ماند.
عامل ديگرى كه مى تواند چشم بصيرت را كور كند و آدمى را از شناخت راه رستگارى و سعادت محروم سازد نقشه هاى ماليخوليايى و
تمنيات موهومى است كه افراد نادان در سر مى پرورند و خود را به اين توهمات دلخوش مى سازند. كسانى كه به اين درد مبتلا مى شوند از واقع بينى بازمى مانند، بصيرتشان كه چراغ راهنماى حقيقت است خاموش مى گردد و ديگر نمى توانند راه سعادت و صلاح خويش را تشخيص دهند و همواره با تيره دلى زندگى مى كنند تا بميرند.
عن على عليه السلام قال: و الامانى تعمى اعين البصائر.
على (ع) فرموده است: تمنيات دروغ و موهوم، چشمهاى بصيرت را كور مى كند و آدمى را از مشاهده ى واقع و حقيقت بازمى دارد.
كبر سن از جمله ى عواملى است كه مى تواند به تدريج بصيرت را كاهش دهد و رفته رفته بينش را زايل نمايد و سرانجام آنچنان شود كه خداوند در قرآن شريف فرموده:
لكيلا يعلم بعد علم شيئا.
از دانسته ها اثرى به جاى نمى ماند و آنچه در طول عمر ياد گرفته در پيرى نهايى فراموش مى شود.
دعاى امام سجاد (ع) در دو قسمتى كه موضوع سخنرانى امروز است به ايام پيرى و دوران كبر سن نظر دارد. در جمله ى اول عرض مى كند: و لا تبتلينى بالكسل عن عبادتك، بار الها! در كبر سن مرا همواره مورد عنايت و رحمت خود قرار ده و آنچنانم حمايت فرما كه فرسودگى پيرى در عبادتم اثر نامطلوب به جاى نگذارد و از شوق و نشاط بندگيت بازنمانم و در پرستش تو به سستى و كسل مبتلا نشوم.
در قسمت دوم عرض مى كند:
و لا العمى عن سبيلك، بار الها! در پيمودن صراط مستقيمت آنچنان
مشمول فيضت گردان كه تا آخر عمر بصيرتم به جا باشد، بينش خود را از دست ندهم و راه تو را همواره با آگاهى طى نمايم و از نابينايى چشم دل مصون و محفوظ باشم.
زايل شدن بينش در ايام پيرى بر اثر قضاى حكيمانه ى حضرت بارى تعالى است، او اراده فرموده كه قواى بدن در كبر سن واژگون شود و راه زوال بپيمايد.
و من نعمره ننكسه فى الخلق.
آن را كه عمر طولانى مى دهيم قواى بدنش را واژگون مى سازيم.
بنابراين افرادى كه بر اثر كهولت و عمر طولانى بصيرت خويش را از دست مى دهند ، مورد تخطئه و توبيخ نيستند و دعاى امام كه از نابينايى در راه حق سخن مى گويد به فقد بينش ايام پيرى نظر دارد.
اما چند گروهى كه مذكور افتاد با اعمال نارواى خود بصيرت خويش را واپس زده و چشم حق بين را نابينا نموده اند و در نتيجه از شناخت صراط مستقيم حق محروم گشته اند استحقاق موآخذه دارند و به نسبت جرمى كه مرتكب شده اند مجازات مى گردند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا بالتعرض لخلاف محبتك، و لا مجامعه من تفرق عنك، و لا مفارقه من اجتمع اليك.
بار الها! مرا مبتلا مكن اعمالى را طلب كنم و انجام دهم كه برخلاف محبت و رضاى تو باشد، بار الها! مرا مبتلا مكن كه با كسانى آميزش و هميارى نمايم كه از تو بريده اند، بار الها! مرا مبتلا مكن كه از كسانى جدا شوم كه با تو هستند و امرت را اطاعت مى نمايند. به خواست خداوند اين سه جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع سخنرانى امروز است.
امام سجاد (ع) در اين قطعه ى دعا از پيشگاه بارى تعالى مى خواهد تا از ابتلاى به سه امر مصون و محفوظش دارد: امر اول بين امام و خداست، و امر دوم و سوم بين امام و ساير مردم است. در امر اول عرض مى كند: بار الها! مرا مبتلا مكن اعمالى را طلب كنم و انجام دهم كه برخلاف محبت و رضاى تو باشد.
بعضى از كارهاست كه خداوند دوست ندارد كه مردم مرتكب آنها شوند، ناخشنودى بارى تعالى از انجام آن اعمال نه از اين جهت است كه اگر انسانها حريم الهى را رعايت ننمودند و اعمال خلاف محبتش را مرتكب
شدند به مقام رفيع بارى تعالى آسيبى مى رسد و موجب تضعيف قدرت و سلطه ى او در جهان حاكميت مى گردد، هرگز، چنين نيست، او غنى بالذات است و از تمام آفريده هاى خود بى نياز. كارهاى بد و خوب مردم كمترين اثر مثبت يا منفى در حاكميت و ربوبيتش نمى گذارد. اعمالى كه مورد محبت بارى تعالى نيست از طرفى برخلاف حق و عدالت است و خداوند دوست ندارد كه مردم به كارهاى ناحق و ظالمانه آلوده شوند، و از طرف ديگر انجام دادن اعمالى كه خدا دوست ندارد حركتى است از مردم در جهت مخالف تعالى و تكامل آنان، و حضرت بارى تعالى نمى خواهد انسان عاليقدر كه مخلوق گزيده ى اوست به راه انحطاط و سقوط گرايش يابد و موجبات تباهى و هلاكت خود را فراهم آورد. ما از پيش خود نمى دانيم خداوند چه كارهايى را دوست ندارد تا پيرامون آنها نگرديم و از انجامشان خوددارى نماييم، اوست كه مى تواند ما را آگاه سازد و اعمال خلاف محبت خود را به ما بگويد. آگاه سازى خداوند به دو صورت تحقق مى يابد: اول آنكه به هر فرد از افراد مردم الهام اختصاصى نمايد و در ضميرش القا كند كه چه اعمالى را دوست ندارد، دوم آنكه در هر عصر، فرد پاكدل و منزهى را از بين مردم برگزيند، اعمال خلاف محبت خود را به او وحى نمايد و مامورش سازد كه به مردم ابلاغ كند. خداوند، شق دوم را گزيده و بين اقوام و ملل، پيمبرانى را مبعوث فرموده و به آنان دستور ابلاغ داده است. اگر كارهايى را كه خداوند دوست ندارد در جوامع بشرى انجام پذيرد، زيانهاى مادى و معنوى، اقتصادى و اخلاقى، فردى و اجتماعى، و دنيوى و اخروى بسيار به بار مى آورد و موجب مى شود كه انجام دهندگان آن اعمال مطرود درگاه الهى شوند و خداوند فيض دوستى و محبت خود را از آنان قطع فرمايد. قرآن شريف مكرر از گروههايى كه داراى صفات خاصى هستند نٍّم برده
و تصريح فرموده كه همه ى افرادى كه به آن صفات متصف اند و مرتكب آن اعمال مى شوند خداوند آنها را دوست ندارد، در واقع حضرت بارى تعالى دوست نداشتن خود را به وجود آن صفات ناپسند تعبير نموده و مى خواهد بفرمايد آن اعمال به قدرى مذموم و ناپسند است كه نه فقط همان كارها خلاف محبت من است و دوست ندارم بلكه اشخاص آلوده به آن اعمال نيز مطرود من هستند و آنان را دوست ندارم. در اينجا بعضى از آيات مربوط به اين بحث به عرض شنوندگان محترم مى رسد و ضمنا درباره ى عملى كه مرتكب مى شوند و خويشتن را از محبت حضرت بارى تعالى محروم مى سازند توضيح كوتاهى داده خواهد شد. فساد از جمله ى امورى است كه مطرود حضرت بارى تعالى است و در قرآن شريف تصريح شده كه خداوند فساد و مفسد را دوست ندارد. در سوره ى 2 آيه ى 205 آمده است:
و الله لا يحب الفساد، خداوند فساد را دوست نمى دارد.
در سوره ى 5، آيه ى 64 آمده است:
و الله لا يحب المفسدين، خداوند مفسدين را دوست ندارد.
راغب در مفردات مى گويد: الفساد خروج الشى ء عن الاعتدال قليلا كان الخروج عنه او كثيرا و يضاده الصلاح و يستعمل ذلك فى النفس و البدن و الاشياء الخارجه عن الاستقامه، فساد عبارت از اين است كه چيزى از اعتدال و توازن خارج شود، خواه خروج كم باشد يا بسيار، و ضد فساد، صلاح است. و كلمه ى فساد به كار برده مى شود در مورد نفس و بدن و درباره ى هر چيزى كه از اعتدال بيرون رود.
در قرآن شريف كلمه ى «فساد» به معناى وسيع به كار برده شده و براى مزيد اطلاع شنوندگان بعضى از اين آيات به عرض مى رسد:
و لو اتبع الحق اهواءهم لفسدت السموات و الارض و من فيهن.
اگر خداوند از تمايلات مردم پيروى نمايد آسمانها و زمين و هر چه در آنها جاى دارد به فساد كشيده مى شوند.
ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس.
فساد در خشكى و دريا آشكار گرديده است بر اثر كارهاى نادرست و اعمال خلاف عقل بشر.
و من الناس من يعجبك قوله فى الحياه الدنيا و يشهد الله على ما فى قلبه و هو الد الخصام. و اذا تولى سعى فى الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل.
از منافقين فردى است كه با چرب زبانى موجب شگفتى تو مى شود و خداوند را براى پاكى ضمير خود شاهد مى آورد با آنكه او بدترين دشمن دين الهى است و چون از نزد تو مى رود مى كوشد تا در زمين فساد برپا كند و مايه ى تباهى اقتصاد و هلاك نسل جامعه شود.
از جمله ى گناهانى كه مايه ى فساد اجتماعى است و كسانى كه مرتكب آن گناه مى شوند، قرآن شريف آنان را مفسد خوانده، مسئله ى «اسراف» است.
و لا تطيعوا امر المسرفين الذين يفسدون فى الارض و لا يصلحون.
امر مسرفين را اطاعت ننماييد و از راه و روش آنان پيروى نكنيد، چه اين گروه با كار نارواى خود در جامعه افساد مى كنند و به راه حق و صلاح گرايش ندارند.
راغب در مفردات مى گويد:
السرف تجاوز الحد فى كل فعل يفعله الانسان و ان كان ذلك فى
الانفاق اشهر: سرف عبارت از اين است كه آدمى در كارهايى كه انجام مى دهد از حد آن تجاوز نمايد اگر چه اين زياده روى در زمينه ى پرداختهاى مالى مشهورتر است.
خداوند ضمن بيان كارهاى پسنديده ى بندگان واقعى خود فرموده است:
و الذين اذا انفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا و كان بين ذلك قواما.
اينان مردمى هستند كه وقتى انفاق مى كنند نه اسراف و زياده روى مى نمايند و نه بخل و تنگدستى دارند بلكه در يك حد اعتدال و ميانه روى، اين وظيفه ى مقدس را انجام مى دهند و خلاصه اين آيه مى فرمايد بندگان خوب خدا از اسراف منزه و برى هستند.
عن ابى عبدالله عليه السلام انه تلا هذه الايه فاخذ قبضه من حصى و قبضها بيده فقال هذا الاقتار الذى ذكره الله فى كتابه. ثم قبض قبضه اخرى فارخى كفه كلها، ثم قال هذا الاسراف. ثم اخذ قبضه اخرى، فارخى بعضها و امسك بعضها و قال هذا القوام.
امام صادق (ع) اين آيه را تلاوت نمود، براى آنكه معناى آيه را با عمل محسوسى به حضار بفهماند مشتى شن و سنگ ريزه برداشت و آن را محكم در دست خود نگاه داشت، آنگاه فرمود: اين اقتار و امساك است كه خدا در كتاب خود فرموده. سپس مشت ديگرى از شن و سنگريزه برداشت، آنگاه تمام دست خود را گشود و همه ى آنها به زمين ريخت و فرمود: اين اسراف است. سپس مشت ديگرى از شن و سنگريزه برداشت، كمى دست را گشود، قسمتى از آن ريخت و قسمتى باقى ماند و فرمود: اين حد اعتدال و قوام است.
مردم از نظر ارزش كار و مقدار درآمد با هم متفاوت اند، اعتدال و اندازه گيرى در امور حياتى اين است كه هر فردى به تناسب درآمد و با
رعايت شان اجتماعى خود زندگى كند و فراتر نرود كه در بعضى از روايات، آن زياده روى اسراف خوانده شده است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: للمسرف ثلاث علامات: يشترى ما ليس له، و يلبس ما ليس له، و ياكل ما ليس له.
امام صادق (ع) فرموده: اسراف كننده را سه علامت است: متاعى را مى خرد كه براى او نيست، لباسى را مى پوشد كه در حد او نيست، و ماكولى را مى خورد كه از آن او نيست.
اين قبيل خودنماييها و تظاهرات مسرفانه در مرئى و منظر مردم، موجب برانگيختن خشم خانواده هاى كم بضاعت و افراد تهيدست مى شود و هيجان غضب زمينه ى بسيار مساعدى براى ايجاد فساد اجتماعى و بر هم زدن وحدت و برادرى اسلامى است. از اين رو خداوند مسرفين را عامل فساد معرفى نموده و مردم را از اطاعت آنان برحذر داشته است:
و لا تطيعوا امر المسرفين الذين يفسدون فى الارض و لا يصلحون.
فساد اجتماعى، تنها ناشى از اين قسم زياده رويها نيست بلكه پاره اي از انفاقهاى بيش از حد كه پرداخت كننده تصور مى كند كه عبادت است، در قرآن شريف اسراف خوانده شده و خداوند از آن نهى نموده و فرموده است:
و آتوا حقه يوم حصاده و لا تسرفوا ان الله لا يحب المسرفين.
حق صاحب حق را موقع برداشت محصول در نظر بگيريد و در عمل خود اسراف ننماييد كه خداوند مسرفين را دوست ندارد.
سال رجل اباعبدالله عليه السلام عن هذه الايه فقال: كان فلان بن فلان الانصارى سماه و كان له حرث و كان اذا حصد يتصدق به
و يبقى هو و عياله بغير شيئى. فجعل الله عز و جل ذلك سرفا.
مردى از امام صادق (ع) راجع به اين آيه سئوال نمود. فرمود: فلانى فرزند فلان شخص انصارى كه نامش را ذكر نمود محصولى داشت، موقع برداشت همه ى آنها را صدقه مى داد، خودش و عائله اش بى چيز مى ماندند. خداوند اين عمل نادرست را زياده روى و اسراف خوانده و از آن منع فرموده است.
كسى كه مرتكب چنين اسرافى مى شود و غذاى عائله ى خود را به نام صدقه ى دينى به دگران مى دهد با عمل ناصحيح خويش افساد مى كند و بذر دشمنى اسلام را در دل زن و فرزندان خود مى افشاند، اينان با خود مى گويند: اين چه دينى است كه تمام محصول كشاورزى پدرمان به نام صدقه تسليم دگران شود و ما گرسنه بمانيم. اسرافى كه موجب بدبينى و بغض نسبت به دين اسلام شود اگر مهمتر از افساد اجتماعى نباشد كمتر از آن نيست.
قيل للصادق عليه السلام: ما الاقتار؟ قال: اكل الخبز و الملح و انت تقدر على غيره. قيل: فما القصد؟ قال: الخبز و اللحم و اللبن و الخل و السمن مره هذا و مره هذا.
از امام صادق (ع) سئوال شد، اقتار و سختگيرى مذموم در زندگى چيست؟ حضرت فرمود: نان و نمك خوردن با آنكه مى توانى از غير آن غذا را استفاده نمايى. سئوال شد ميانه روى در غذا چيست؟ فرمود: نان و گوشت، شير و سركه و روغن به طور تناوب، گاهى از اين و گاهى از آن.
خلاصه به صريح قرآن شريف، خداوند فساد و افسادكنندگان را دوست ندارد و افراد باايمان و علاقمندان به خشنودى و رضاى بارى تعالى بايد مراقبت كنند كه دامنشان به فساد آلوده نشود و از گروه
مفسدين به حساب نيايند. از جمله ى امورى كه خداوند دوست ندارد و با وحى خود آن را به مردم اعلام نموده است ستمكارى و تجاوز به حقوق و حدود دگران است و اين مطلب در قرآن شريف با دو تعبير ذكر شده است. در سوره ى 42، آيه ى 40 آمده است:
انه لا يحب الظالمين.
و در سوره ى 2، آيه ى 190 آمده است:
و لا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين.
درباره ى نشانه هاى ظالم و قبح ظلم و زيانهاى دنيوى و اخروى آن، روايات بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده كه در اينجا پاره اي از آنها به عرض مى رسد:
عن النبى صلى الله عليه و آله: للظالم ثلاث علامات: يقهر من دونه بالغلبه، و من فوقه بالمعصيه، و يظاهر الظلمه.
رسول اكرم (ص) فرمود: براى ظالم سه علامت است: با زيردستان خود به قهر و غلبه عمل مى كند، با كسانى كه فوق او هستند عصيان و سرپيچى دارد، و در مقام علم و عمل پشتيبان ستمكاران است.
عن على عليه السلام قال: الظلم يزل القدم و يسلب النعم و يهلك الامم.
على (ع) فرموده: ظلم كردن قدم را مى لرزاند، نعمت را از ميان مى برد، و امتها را به هلاكت و تباهى سوق مى دهد.
عن النبى صلى الله عليه و آله: انه لياتى العبد يوم القيامه و قد سرته حسناته فيجى ء الرجل، فيقول يا رب ظلمنى هذا فيوخذ من حسناته و يجعل فى حسنات الذى ساله فما يزال كذلك حتى ما يبقى له حسنه. فاذا جاء من يساله نظر الى سيئاته فجعلت مع سيئات الرجل
فلا يزال يستوفى منه حتى يدخل النار.
رسول اكرم (ص) فرمود: در قيامت بنده اي براى حساب حاضر مى شود كه حسناتش او را خوشحال نموده است. مردى مى آيد و مى گويد: بار الها! او به من ستم نموده است. از حسناتش برمى دارند و در حسنات مردى كه از او شكايت نموده قرار مى دهند. سپس مظلوم ديگر و مظلوم ديگر مى آيند و از وى شكايت مى كنند، همچنان حسنات او را به مظلومين منتقل مى نمايند تا حسناتش تمام شود. آنگاه براى اداى حق ستمديدگان از سيئات آنان برمى دارند و به گناه ظالم مى افزايند و اين كار ادامه مى يابد تا حقوق مظلومين ادا مى شود، آنگاه ظالم وارد دوزخ مى گردد.
ظالمى كه در دنيا با زبان، توصيف عدل نمايد اما در عمل ستمكار باشد به موجب روايات اولياى دين چنين ظالمى در قيامت، عذاب شديدترى خواهد داشت.
عن ابى عبدالله عليه السلام انه قال: ان من اشد الناس عذابا يوم القيامه من وصف عدلا و عمل بغيره.
امام صادق (ع) فرموده: از جمله ى مردمى كه در قيامت گرفتار شديدترين عذاب است كسى است كه عدل را توصيف نمايد و عملش برخلاف آن باشد.
خلاصه در آيات متعددى در قرآن شريف تصريح شده كه خداوند دوست ندارد كسانى را كه به صفات بسيار مذموم متصف اند و به شرحى كه توضيح داده شد از جمله ى آنان گروه مفسدين و گروه ظالمين هستند. باقى گروهها با مراجعه به فهرست آياتى كه خداوند در آنها محبت خود را نفى نموده، شناخته مى شوند. امام سجاد ( ع) در جمله ى اول
دعاى موضوع سخنرانى امروز به اين قبيل اعمال توجه دارد و در پيشگاه خداوند عرض مى كند: «و لا بالتعرض لخلاف محبتك»، بار الها! مرا مبتلا مكن كه اعمالى را طلب كنم و انجام دهم كه خلاف محبت و رضاى تو باشد.
در جمله ى دوم دعا عرض مى كند: و لا مجامعه من تفرق عنك، بار الها! مرا مبتلا مكن با كسانى آميزش و هميارى نمايم كه از تو بريده و تركت گفته اند.
كسى كه به خداوند ايمان آورده، رسالت فرستاده ى او را پذيرا شده، به آيين مقدس اسلام گرويده است، بايد وظايف مثبت و منفى دين را آنطور كه بايد قولا و عملا انجام دهد، از آن جمله با مومنين و اهل حق برادرانه برخورد نمايد و با گرمى و محبت با آنان معاشرت كند و با منكرين خدا و مخالفين شرع مقدس رابطه ى دوستى و پيوند محبت برقرار ننمايد و از آنان دورى گزيند و با گناهكاران بى باك و لاابالى گشاده رو برخورد ننمايد و فشرده ى اين مطالب در قرآن شريف و روايات اولياى اسلام آمده است و در اينجا به قدر لازم پاره اي از آنها ذكر مى شود:
يا ايها الذين آمنوا لا تتخذوا آباءكم و اخوانكم اولياء ان استحبوا الكفر على الايمان.
اي اهل ايمان! پدران و برادران خود را به دوستى نگيريد اگر آنان كفر را بر ايمان گزيده اند.
و ما كان استغفار ابراهيم لابيه الا عن موعده وعدها اياه. فلما تبين له انه عدو لله تبرء منه.
استغفار حضرت ابراهيم (ع) براى عمويش كه نسبت به آن حضرت
چون پدر بود بر اساس وعده ى قبلى به وقوع پيوست و پس از آنكه ابراهيم (ع) متوجه شد كه عمويش از دشمنان الهى است از وى تبرى جست.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: اوحى الله تعالى الى شعيب النبى عليه السلام انى معذب من قومك مائه الف، اربعين الفا من شرارهم و ستين الفا من خيارهم. فقال عليه السلام: يا رب هولاء الاشرار فما بال الاخيار؟ اوحى الله عز و جل اليه: داهنوا اهل المعاصى و لم يغضبوا لغضبى.
امام باقر (ع) فرمود: خداوند به شعيب نبى وحى فرستاد كه صد هزار نفر از قوم تو را معذب خواهم كرد، چهل هزار آنان اشرار و شصت هزار خوبان. عرض كرد بار الها! عذاب اشرار براى شر و كارهاى بد آنان است، عذاب اخيار براى چيست؟ فرمود: براى آنكه اخيار با اشرار در گناهشان مداهنه نمودند و به آنان براى غضب من خشمگين نشدند.
و اتقوا فتنه لا تصيبن الذين ظلموا منكم خاصه.
بپرهيزيد از بلايى كه چون فرارسد تنها دامنگير ستمكاران نمى شود بلكه افراد غير ظالم نيز گرفتار آن خواهند شد، براى اينكه آنان در مقابل ظلم ظالم ساكت بودند و نهى از منكر نمى نمودند.
عن على عليه السلام قال: امرنا رسول الله صلى الله عليه و آله ان نلقى اهل المعاصى بوجوه مكفهره.
على (ع) روايت مى كند كه رسول اكرم (ص) به ما امر فرمود با اهل معصيت و متخلفين از اوامر الهى با چهره ى تلخ و عبوس برخورد نماييم.
قال اميرالمومنين عليه السلام: اياك ان تحب اعداء الله او تصفى ودك لغير اولياء الله فان من احب قوما حشر معهم.
اميرالمومنين (ع) فرموده: بپرهيز از اينكه دشمن خدا را دوست بدارى يا آنكه دوستى خالصت را براى غير انبياى الهى قرار دهى كه هر كس دوستدار قومى باشد در قيامت با آنان محشور مى شود.
ائمه ى معصومين عليهم السلام به پاكى فكر و سلامت عقايد اصحاب و دوستان خود اهميت بسيار مى دادند، اگر در موردى متوجه مى شدند كه يكى از اصحاب با كسى مراوده دارد كه از نظر اعتقاد قلبى در مسير صحيح حركت نمى كند و گرفتار انديشه ى انحرافى است صريحا به وى دستور مى دادند كه يا مراوده ى خود را با او قطع كند يا رفت و آمد خود را با امام ترك گويد. شخصى كه دچار عقيده ى انحرافى مى شود همانند كسى است كه بيمار شده و مى تواند مرض خود را به ديگرى منتقل نمايد. اگر امام مراوده ى صحابه ى خود را با شخص منحرف بى تفاوت تلقى كند شايد طولى نكشد كه صحابى به مرض شخص منحرف مبتلا گردد، او نيز در بعضى از افراد اثر بگذارد و موجب انحرافشان شود.
عن سليمان الجعفرى قال: سمعت اباالحسن عليه السلام يقول لابى: مالى رايتك عند عبدالرحمان بن يعقوب؟ قال: انه خالى. فقال له ابوالحسن عليه السلام: انه يقول فى الله قولا عظيما يصف الله تعالى و يحده و الله لا يوصف. فاما جلست معه و تركتنا او جلست معنا و تركته.
سليمان جعفرى مى گويد: شنيدم حضرت اباالحسن على بن موسى الرضا (ع) به پدرم مى فرمود: چرا مى بينم كه با عبدالرحمان بن يعقوب رفت و آمد مى كنى؟ عرض كرد او دايى من است. حضرت رضا (ع) فرمود: وى درباره ى خداوند سخنى بزرگ مى گويد و ذات مقدسش را توصيف مى نمايد و او را به حد متصف مى كند با اينكه
خداوند توصيف نمى شود، يا با او مجالست كن و ما را ترك نما، يا با ما مجالست كن و او را ترك گوى.
خلاصه كسانى كه در عقايد و اخلاق يا در رفتار و گفتار خود به گونه اي از راه حق خارج مى شوند و به بيراهه گرايش مى يابند در واقع به نسبت انحراف خويش از خداوند جدا مى شوند و مردان راه حق با اين قبيل افراد طرح دوستى نمى ريزند و پيوند محبت برقرار نمى نمايند. جمله ى دوم دعاى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام، موضوع قسمتى از سخنرانى امروز، ناظر به اين مطلب است. امام سجاد (ع) به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و لا مجامعه من تفرق عنك، بار الها! مرا مبتلا مكن كه با كسانى رابطه ى دوستى برقرار كنم و با آنها هميارى نمايم كه از تو بريده اند.
در جمله ى سوم دعا كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است، امام (ع) به پيشگاه خداوند عرض مى كند: «و لا مفارقه من اجتمع اليك»، بار الها! مرا مبتلا مكن كه جدا شوم از كسانى كه با تو هستند و خالصانه اوامرت را اطاعت مى نمايند.
دوستان خدا را دوست داشتن و دشمنان خدا را دشمن داشتن يا به عبارت ديگر براى خدا دوست داشتن و براى خدا دشمن داشتن در آيين اسلام اهميت بسيار دارد و در اين باره روايات زيادى از اولياى اسلام رسيده است كه قسمتى از آنها به مناسبت بحث تقديم شنوندگان محترم مى شود:
عن ابى جعفر عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ود المومن للمومن فى الله من اعظم شعب الايمان، الا و من احب فى الله و ابغض فى الله و اعطى فى الله و منع فى الله فهو من اصفياء الله.
امام باقر (ع) از رسول اكرم (ص) حديث نموده كه فرموده است: دوستى مومن نسبت به مومن براى خدا از بزرگترين شعبه هاى ايمان است، آگاه باشيد هر كس دوست بدارد براى خدا، دشمن بدارد براى خدا، عطا كند براى خدا، و امساك كند براى خدا او از دوستان و احباى خداوند است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: هل الايمان الا الحب و البغض.
امام صادق (ع) فرموده: آيا ايمان چيزى جز دوست داشتن و دشمن داشتن است؟
قال النبى صلى الله عليه و آله: ان ملكا لقى رجلا قائما على باب دار فقال له يا عبدالله ما حاجتك فى هذه الدار؟ فقال اخ لى فيها اردت ان اسلم عليه. فقال بينك و بينه رحم ماسه او نزعتك اليه حاجه. فقال مالى اليه حاجه غير انى اتعهده فى الله رب العالمين و لا بينى و بينه رحم ماسه اقرب من الاسلام . فقال له الملك: انى رسول الله اليك و هو يقروك السلام و يقول: لك اياى زرت فقد اوجبت لك الجنه و قد عافيتك من غضبى و من النار لحبك اياه فى.
رسول اكرم (ص) فرمود: فرشته اي مردى را ديد در خانه اي ايستاده، از او پرسيد بنده ى خدا! چه حاجتى تو را به اين خانه آورده؟ پاسخ داد: برادرى در اين منزل دارم، آمده ام به او سلام كنم. پرسيد: بين او و تو رحميت نزديك و مهمى وجود دارد يا حاجتى تو را بدين جا آورده؟ گفت: مرا به او حاجتى نيست، چيزى جز پيمان الهى مرا بدين جا نياورده است و بين من و او رحميتى نزديكتر از اسلام وجود ندارد. فرشته گفت: من
فرستاده ى خدا هستم، او به تو سلام مى رساند و مى گويد: به زيارت من آمدى، با اين عمل بهشت را بر تو واجب نمودم، تو را از غضب خود و آتش معاف داشتم، از اين جهت كه براى من برادرت را دوست مى دارى.
اين قبيل افراد باايمان آنقدر مرتبه و مقامشان نزد بارى تعالى رفيع است كه مردان الهى براى خدا دوستدارشان هستند، به آنان ابراز علاقه مى كنند و از جدايى و مفارقتشان رنج مى برند.
جمله ى سوم دعاى حضرت زين العابدين (ع)، موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز، به اين گروه نظر دارد و در پيشگاه خداوند عرض مى كند: و لا مفارقه من اجتمع اليك، بار الها! مرا مبتلا مكن كه جدا شوم از كسانى كه با تو هستند و اوامرت را در كمال خلوص اطاعت مى نمايند. اين افراد پاكدل و باايمان بودند كه در تمام مواقع قولا و عملا در اعلاى حق كوشيدند، با دشمنان خدا مبارزه كردند و از حريم دين حق دفاع نمودند. بعضى از آنان در جنگهاى عصر رسول اكرم (ص) و على عليه السلام و حادثه ى خونين كربلا حاضر بودند، مرگ را استقبال نمودند و براى رضاى خدا جان دادند و مايه ى عز اسلام و مسلمين گرديدند. عمار ياسر صحابى معظم پيشواى اسلام يكى از آنان بود. در موقعى كه عده ى زيادى از دوستان على (ع) آن حضرت را ترك گفتند و به معاويه پيوستند عمار ياسر چون كوهى استوار به جاى ماند و همه ى آن مراتب علاقمندى و ثبات خود را نسبت به مقام شامخ على (ع) ابراز نمود. موقعى كه رسول اكرم (ص) حيات داشت فرموده بود: فئه ى باغيه، يعنى گروه ستمكار عمار را مى كشند و اين مطلب در بسيارى از كتب عامه و خاصه آمده است.
فلما كان يوم صفين خرج عمار بن ياسر الى اميرالمومنين عليه السلام، فقال له: يا اخا رسول الله اتاذن لى فى القتال؟ قال مهلا رحمك الله. فلما كان بعد ساعه اعاد عليه السلام فاجابه بمثله.
فاعاد ثالثا فبكى اميرالمومنين. فنظر اليه عمار، فقال يا اميرالمومنين! انه اليوم الذى و صفنى رسول الله صلى الله عليه و آله. فنزل اميرالمومنين عن بغلته و عانق عمارا و ودعه. ثم قال يا ابااليقظان! جزاك الله عن الله و عن نبيك خيرا، فنعم الاخ كنت و نعم الصاحب كنت. ثم بكى عليه السلام و بكى عمار. ثم قال: و الله يا اميرالمومنين! ما تبعتك الا ببصيره فانى سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله يقول يوم حنين: يا عمار! ستكون بعدى فتنه و اذا كان ذلك فاتبع عليا و حزبه فانه مع الحق و الحق معه.
چون روز صفين فرارسيد، عمار حضور على (ع) شرفياب شد، عرض كرد اي برادر رسول خدا! آيا به من اجازه ى قتال مى دهى؟ فرمود خدايت رحمت كند، مهلتى. بعد از ساعتى دوباره آمد و استجازه نمود. امام همانند اول پاسخ داد. دفعه ى سوم آمد. در اين موقع على (ع) گريست. عمار نظرى به حضرت افكند و گفت: اي اميرالمومنين! امروز آن روزى است كه پيامبر اكرم (ص) براى من توصيف فرموده. على (ع) از مركب خود پياده شد، عمار را در آغوش گرفت و با او وداع نمود و فرمود: خداوند از خود و از پيامبرت به تو جزاى خير بدهد، تو براى من برادر و مصاحب خوبى بودى. سپس على و عمار گريستند. عمار گفت: اي اميرالمومنين! قسم به خدا من از تو پيروى ننمودم مگر با آگاهى و بصيرت زيرا من از رسول اكرم (ص)، به روز حنين شنيدم كه فرمود اي عمار! عن قريب بعد از من فتنه رخ مى دهد، وقتى چنين شد تو از على و حزب او تبعيت نما كه او با حق است و حق با اوست.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و اجعل اوسع رزقك على اذا كبرت، و اقوى قوتك فى اذا نصبت
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
