بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها، و ابق لنفسى من نفسى ما يصلحها، فان نفسى هالكه او تعصمها.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، دو مطلب مهم را به عرض مقدس حضرت بارى تعالى مى رساند. اول عرض مى كند: بار الها! از نيات و اعمال من، آن را براى خود برگير كه موجب خلاصى من از خشم و عذاب تو گردد. دوم عرض مى كند: بار الها! آن را از من براى خودم واگذار كه مايه ى خودسازى و اصلاح نفسم باشد، چه آنكه نفس من در معرض تباهى و هلاكت است، مگر آنكه تو مصونيتش بخشى و محافظتش نمايى.
به خواست خداوند توانا، موضوع سخنرانى و بحث امروز، اين دو جمله است كه امام زين العابدين (ع) در مقام دعا به پيشگاه الهى عرض نموده و تمناى اجابتش را دارد. كلمه ى «نفس» در لغت عرب به معناى متعددى آمده و ذكر همه ى آنها در اين مقام غير ضرورى و موجب تطويل كلام است. در قرآن شريف و روايات اولياى گرامى
اسلام، كلمه ى «نفس» در موارد متعدد آمده و بيشتر معانى لغوى آن كلمه به مناسبت مقام، در آن آيات و روايات اراده شده است، آنچه در شرح و توضيح كلام حضرت على بن الحسين عليهماالسلام ضرورت دارد، اين است كه معلوم شود امام (ع) از كلمه ى «نفس» كه در ابتداى دعا براى خداوند و براى خود ذكر نموده و در كنار هم آورده، چه اراده فرموده است، و سپس آيات و اخبارى كه حاوى اين كلمه است و در بحث انسان سازى و مكارم اخلاق، مفيد و موثر است، توضيح داده شود.
النفس هى ذات الشى ء و حقيقته و بهذا تطلق على الله تعالى.
«نفس» عبارت از ذات و حقيقت چيزى است و به همين معنى كلمه ى «نفس» درباره ى خداوند اطلاق مى شود. در قرآن شريف، خداوند كلمه ى «نفس» را درباره ى ذات اقدس خود به كار برده و فرموده است:
و يحذركم الله نفسه و الله رعوف بالعباد.
خداوند شما را مى ترساند از نفس خود، يعنى از عذابى كه براى گناهكاران مقرر فرموده، كه آفريدگار، به بندگان رئوف و مهربان است.
اينكه در پايان آيه ى تحذير، سخن از رافت به ميان آورده، اشاره به اين حقيقت است كه تحذير بارى تعالى ناشى از رافت و رحمت اوست، مى خواهد مردم را از عذاب برهاند، همانند طبيب حاذق و مهربانى كه مريض خود را از خوردن غذاها و ميوه هاى مضر برحذر مى دارد تا او را از عذاب بيمارى رهايى بخشد و از نعمت سلامت
برخوردارش سازد. در آيه ى ديگر آمده كه حضرت مسيح (ع)، كلمه ى «نفس» را درباره ى خداوند به كار برده و پيش از آن، از نفس خود ياد كرده است.
و اذ قال الله يا عيسى بن مريم اانت قلت للناس اتخذونى و امى الهين من دون الله، قال سبحانك ما يكون لى ان اقول ما ليس لى بحق ان كنت قلته فقد علمته تعلم ما فى نفسى و لا اعلم ما فى نفسك انك انت علام الغيوب.
زمانى كه خداوند حضرت مسيح بن مريم را مخاطب ساخت و فرمود: آيا تو به مردم گفتى كه جز خداوند، مرا و مادرم را به الهيت بگيريد؟ حضرت مسيح در پاسخ، اول خداوند را تنزيه نمود، سپس گفت: من مجاز نيستم چيزى را كه حق نيست به زبان آورم، اگر چنين حرفى را گفته بودم، قطعا تو مى دانستى، تو از آنچه در ضمير من است آگاهى و من از ذات مقدست آگاهى ندارم كه تو به تمام حقايق نهفته و پنهان عالم و دانايى.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع بحث امروز است، درباره ى خداوند و درباره ى خودش كلمه ى «نفس» را به كار برده و عرض مى كند:
اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها.
بار الها! از نيات و اعمال منتسب به من، آن را براى خود برگير كه موجب خلاصيم از خشم و عذاب تو گردد.
مرحوم علامه، سيد على خان، در كتاب رياض السالكين در تفسير و توضيح اين جمله از كلام حضرت زين العابدين (ع)، چند
احتمال را نقل نموده و يك احتمال را نيز از خودش ذكر كرده است، علاقمندان به نظريه ها و احتمالات گفته شده، مى توانند به آن كتاب مراجعه نمايند. آن را كه گوينده احتمال مى دهد، در اينجا با ذكر دو مقدمه به عرض شنوندگان گرامى مى رساند:
مقدمه ى اول: كارهايى كه مى تواند آدمى را از خشم و عذاب خدا خلاص كند، اداى فرايض و اجتناب از محرمات، و خلاصه، آن اعمالى است كه مرضى ذات اقدس او باشد.
مقدمه ى دوم: انگيزه هاى درونى و افكار و انديشه هاى باطنى، منشا اعمالى است كه انجام مى دهيم و خوب و بد آنها وابسته به نيات و افكار پسنديده و ناپسند ماست. ايمان به توحيد منشا يكتاپرستى است و انديشه ى شرك، مايه ى بت پرستى، با انگيزه ى ياد خدا نماز مى خوانيم و غفلت از خداوند، نماز را از يادمان مى برد. براى مصون ماندن از آتش، روزه مى گيريم و با غفلت از ثواب و عقاب الهى، روزه از ستون وظايف ما حذف مى شود. سخنان ما نيز از اعمال ماست، گاهى به انگيزه ى ايمان و براى رضاى خداوند سخنى مى گوييم و مردم را به انجام فريضه مى خوانيم و علامت تنزه و تقدس فكر ما اين است كه خودمان طبق گفته ى خود عمل مى كنيم. اما گاهى به انگيزه ى رياكارى و اغفال مردم به اين و آن تذكر و دستورى مى دهيم. اما خودمان عمل نمى نماييم. اين سخن نه تنها مايه ى نجات و سعادت نيست، بلكه تضاد قول و عمل مى تواند پرونده ى مسئوليتى را در پيشگاه خداوند براى ما باز كند و مورد موآخذه و پرسشمان قرار دهد.
عن النبى صلى الله عليه و آله: لكل قول مصداق من عمل يصدقه او يكذبه. فاذا قال ابن آدم و صدق قوله بعمله رفع قوله بعمله الى الله تعالى و اذا قال و خالف عمله قوله رد قوله على عمله
الخبيث و هوى به الى النار.
رسول اكرم (ص) فرمود: هر گفته اي مصداقى از عمل دارد كه گفته را تصديق يا تكذيب مى نمايد، وقتى فرزند آدم سخنى مى گويد و عملش گفته ى او را تصديق مى نمايد، قولش به وسيله ى عمل به پيشگاه الهى بالا مى رود، و اگر سخنى بگويد و عملش با قولش مخالف باشد، سخنش برمى گردد به عمل خبيث و آلوده اي كه مرتكب شده و در آتش دوزخ سرنگون مى گردد.
رابطه ى سخن و عمل و رفعت قول منطبق با عمل، در قرآن شريف آمده است:
اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه.
كلام طيب به سوى خداوند صعود مى كند و به درجه ى رفيع مى رسد و چيزى كه آن را بالا مى برد، عمل صالح است.
عمل صالح كه به معناى اطاعت از اوامر الهى و اجتناب از محرمات اوست، مايه ى خلاصى افراد از خشم و عذاب خداوند است. از آيه اي كه مذكور افتاد و همچنين از حديث رسول اكرم (ص) اين نتيجه به دست آمد كه عمل صالح، خود به سوى بارى تعالى صعود مى كند و سخن طيب را نيز با خود بالا مى برد. اما حضرت زين العابدين (ع) در عبارت دعا عرض مى كند:
اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها.
بار الها! نيات خوب و اعمال صالحه اي را كه نفسم را از عذاب خلاص مى كند، از من بگير و نزد خودت ببر.
محتواى آيه ى قرآن و دعاى حضرت سجاد (ع)، رفعت اعمال
صالحه و بالا رفتن آن به سوى خداوند است با اين تفاوت كه در آيه، صعود به صورت فعل لازم آمده و فرموده است كه عمل صالح خود به سوى بارى تعالى صعود مى نمايد، و در عبارت دعا به صورت فعل متعدى آمده و از خداوند درخواست مى كند كه تو نيات خوب و اعمال صالحه ى مرا كه مايه ى خلاصى نفسم مى شود، از من بگير و نزد خودت ببر، و هر دو عبارت آيه و دعا به يك نتيجه مى رسد و آن: بالا رفتن عمل صالح و نيل به رفعت واقعى است.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در جمله ى دوم دعا كه موضوع بحث و سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و ابق لنفسى من نفسى ما يصلحها.
بار الها! از نفس خودم براى خودم آن را باقى بگذار كه مرا اصلاح مى نمايد.
نمى دانيم امام معصوم ابقاى چه چيزهايى را براى اصلاح نفس خود از خداوند درخواست مى نمايد، اما اگر يك مرد الهى غير معصوم چنين تقاضايى را از حضرت بارى تعالى بنمايد، مى توان گفت كه امور متعددى مورد نظر اوست و از خداوند مى خواهد با لطف و رحمت خويش آن ذخاير سعادت بخش و گرانقدر را تا پايان عمر در وجودش نگاهدارى نمايد تا بتواند در پرتو آنها به اطاعت حضرت حق ادامه دهد و در راه صلاح و رستگارى خويش قدم بردارد. در اينجا با استفاده از آيات و روايات، پاره اي از آن عوامل به عرض شنوندگان محترم مى رسد. اولين و بزرگترين عطيه اي را كه آفريدگار حكيم در وجود بشر به وديعه گذارده و در تمام امور، انسانها را به خير و صلاح هدايت مى نمايد، عقل است. على عليه السلام درباره ى اين ذخيره ى الهى
فرموده است:
بالعقل صلاح كل امر.
با چراغ عقل، تيرگيها برطرف مى شود و صلاح و فساد تمام امور روشن مى گردد.
عن موسى الكاظم عليه السلام قال: يا هشام! من اراد الغنى بلا مال و راحه القلب من الحسد و السلامه فى الدين فليتضرع الى الله فى مسالته بان يكمل عقله.
امام كاظم عليه السلام فرموده: اي هشام! كسى كه خواهان غنى و بى نيازى است بدون داشتن مال، و طالب سلامت و راحت قلب است از بيمارى حسد، و مى خواهد دينش همواره سالم بماند، دست تضرع و دعا به پيشگاه خداوند بردارد و از او بخواهد كه عقلش را كامل فرمايد.
عن على عليه السلام قال: افضل حظ الرجل عقله، ان ذل اعزه و ان سقط رفعه و ان ضل ارشده و ان تكلم صدقه.
على (ع) فرموده: برترين حظ و نصيب مرد عقل اوست، اگر ذليل شود عزيزش مى گرداند، اگر فرو افتد بلندش مى كند، اگر گمراه شود هدايتش مى نمايد، و اگر سخن بگويد كلام صواب را به زبانش جارى مى كند.
قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ما قسم الله للعباد شيئا افضل من العقل فنوم العاقل افضل من سهر الجاهل و اقامه العاقل افضل من شخوص الجاهل و لا بعث الله نبيا و لا رسولا حتى يستكمل العقل و يكون عقله افضل من جميع عقول امته.
رسول اكرم (ص) فرموده است: خداوند بين بندگان خود چيزى را برتر و بالاتر از عقل تقسيم نفرموده است، خواب عاقل از شب بيدارى جاهل افضل است، منزل نشستن عاقل از بيرون رفتن جاهل از منزل براى جهاد يا براى كار افضل است، و خداوند هيچ نبى و رسولى را بين مردم مبعوث نفرمود، مگر آنكه عقلش را تكميل نمايد، به طورى كه عقل او از جميع عقلهاى امت برتر و بالاتر باشد.
عقل براى شناخت حق از باطل و تشخيص صواب از خطا همانند چشم است براى تميز راه از چاه و شناخت جاده از بيراهه، كسى كه چشم سالم دارد، اگر موقع راه رفتن پلكها را روى هم بگذارد يا با پارچه آن را ببندد، با انسان فاقد چشم فرقى ندارد، او كه با چشم بسته راه مى رود مانند انسان نابينا هر لحظه ممكن است با ديوار يا درختى برخورد كند و زخمى شود يا در گودالى فروافتد و استخوانش بشكند. كسى كه عقل دارد و از گرانبهاترين نعمتهاى الهى كه فصل مميز انسان و حيوان است برخوردار مى باشد، اگر آن را در راه احياى انسانيت و تعالى و تكاملى كه شايسته ى انسان است به كار نگيرد، به خير و شر انسانى خود نينديشد، و از چراغ عقل براى يافتن راه صلاح و رستگارى خود استفاده ننمايد. و تنها به زندگى حيوانى و منافع و لذايذ مادى قانع باشد، او بعد انسانى خود را كه معيار برترى و فضيلت اوست، عملا پايمال نموده و مانند انسان فاقد عقل زندگى كرده است. به كار گرفتن عقل، وسيله ى نيل به مقام رفيع انسانيت است، تعقل و تفكر، راه حق را ارائه مى كند، آدمى را به پيروى از آن ترغيب مى نمايد، و موجبات تعالى و تكامل وى را فراهم مى آورد. استفاده ننمودن از عقل و بى اعتنايى به تعقل و تفكر، آدمى را در محيط تيره و تاريك جهل زندانى مى كند، از پيشرفتهاى
سعادت بخش محرومش مى نمايد، و سرانجام پرونده ى عمرش با بدبختى و تيره روزى بسته مى شود.
عن على عليه السلام قال: العقل يهدى و ينجى و الجهل يغوى و يردى.
على (ع) فرموده: عقل هدايت مى كند و نجات مى بخشد. جهل گمراه مى كند و به پستى سوق مى دهد.
نتيجه آنكه دارا بودن عقل يك مطلب است و به كار بستن عقل مطلب ديگر. كسى كه عقل دارد و به شايستگى تعقل مى كند و با انديشه و فكر عقايد صحيح و باطل را تميز مى دهد، اخلاق انسانى را از درنده خويى و صفات حيوانى جدا مى كند، اعمال روا و ناروا را از هم تفكيك مى نمايد، و خلاصه، در پرتو عقل به حق و صواب گرايش مى يابد و از ناحق و خطا اجتناب مى كند، بيگمان به يكى از عوامل مهم اصلاح نفس و احياى انسانيت نايل آمده و خويشتن را به شايستگى مى سازد. اما كسى كه واجد عقل است، ولى آن را در پرده هاى تعصب و تقليد پيچيده و اسير هواى نفس و شهواتش ساخته است، او به نور عقل منور نمى شود و از نعمت هدايت و انسانيت برخوردار نمى گردد. چنين انسانى از مصاديق واقعى اين آيه ى شريفه است :
ان الذين كفروا سواء عليهم اانذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون.
آنان كه عقلهاى خود را زير پرده هاى تاريك لجاج و عناد پنهان نموده اند، هشدارشان بدهى يا ندهى ايمان نمى آورند.
اين قبيل افراد به جرم كفران نعمت عقل، استحقاق كيفر
دارند و در دنيا و آخرت به عذاب الهى معذب خواهند شد. اولياى گرامى اسلام براى اينكه قدر و منزلت عقل را در تامين سعادت انسانها به مردم بفهمانند و آنان را به ارزش اين عطيه ى بزرگ الهى آگاه سازند، ضمن روايات متعدد با تعبيرهاى متفاوت، اين واقعيت را بيان نموده اند، و در اينجا به ذكر دو حديث كوتاه اكتفا مى شود:
عن على عليه السلام قال: العقل شرع من داخل و الشرع عقل من خارج.
على (ع) فرموده: عقل، راه واضح هدايت است از درون انسانها، و شرع، عقل راهنماى مردم است از برون آنان.
عن الحسن بن الجهم قال: سمعت الرضا عليه السلام يقول: صديق كل امرى ء عقله و عدوه جهله.
حسن بن جهم مى گويد از حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام شنيدم كه فرمود: دوست هر انسان عقل اوست و دشمنش جهل و نادانى او.
امام (ع) ممكن بود براى عقل به جاى كلمه ى «صديق»، خليل يا رفيق يا حبيب بگويد ولى نفرمود، و كلمه ى صديق را به كار برد براى آنكه بفهماند «خليل» و «حبيب» و «رفيق»، دوستانى هستند كه ممكن است در مواقعى به دوست خود دروغ بگويند، اما عقل دوستى است كه صداقت و راستى با سرشتش آميخته و هرگز در راهنمايى، خيانت نمى كند و دروغ نمى گويد.
از مجموع آنچه مذكور افتاد، اين نتيجه به دست آمد كه اگر يك فرد الهى غير معصوم بخواهد از خداوند درخواست نمايد عواملى را
كه مايه ى اصلاح و خودسازى من است و در نهادم وجود دارد تا پايان عمر ابقاء فرما، بايد اولين امر مورد تمنايش محفوظ ماندن «عقل» با توفيق تعقل باشد، زيرا عقلى كه بر اثر انديشه و تفكر، صواب را از خطا تميز مى دهد و به راه انسانيت و سعادتمان هدايت مى نمايد، سزاوار است كه ابقاى آن اولين درخواست ما از پيشگاه بارى تعالى باشد.
يكى ديگر از ذخايرى كه پروردگار حكيم به بشر اعطا فرموده و در خودسازى و اصلاح انسانها اثر بسيار مفيد دارد، «نفس ملهمه» است. اگر اين ذخيره ى گرانقدر تا پايان عمر در ما بيدار و فعال بماند و ما نيز طبق دستورش عمل نماييم، قطعا به سجاياى انسانى و فضايل اخلاق متخلقمان مى سازد. در آغاز بحث به مناسبت جمله ى اول دعاى امام:
اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها.
توضيح داده شد كه مراد از نفس خداوند و نفس امام (ع) كه در اين عبارت آمده و در كنار هم ذكر شده است، ذات اقدس الهى و ذات امام (ع) است و به طورى كه مذكور افتاد، در قرآن شريف كلمه ى «نفس» در دو مورد براى خداوند به كار رفته و ذات مقدس بارى تعالى اراده شده است. كتاب مجيد از كلمه ى «نفس» در مورد انسان، مكرر استفاده نموده و در هر مورد معناى مناسب با آن اراده شده است، من جمله فرموده:
و نفس و ما سويها، فالهمها فجورها و تقويها.
قسم به نفس بشر و قسم به خداوندى كه آن را موزون و
معتدل آفريده و گناه و ناپاكيش و همچنين تقوى و پاكيش را به وى الهام فرموده است.
عن ابيعبدالله عليه السلام فى قول الله عز و جل «فالهمها فجورها و تقويها» قال: بين لها ما تاتى و ما تترك.
امام صادق (ع) در تفسير اين آيه فرموده است: خداوند براى نفس انسان بيان نموده، آن را كه خوب است و بايد عمل كند و آن را كه بد است و بايد ترك گويد.
خوب و بديهايى را كه آفريدگار جهان به تمام نفوس الهام فرموده و به طور طبيعى در ضمير همه ى انسانها از هر قوم و نژاد مستقر ساخته، گرچه عددى معدود و محدود دارند، اما اثرشان در اصلاح نفوس و تهذيب اخلاق و اعمال جامعه بسيار مفيد و ثمربخش است. اداى امانت، وفاى به عهد، و انصاف از جمله ى ملهمات الهى است، تمام مردم جهان، حتى اطفال خردسال به طور طبيعى و بدون معلم و مربى مى فهمند كه اداى امانت خوب است و خيانت در امانت بد، وفاى به عهد خوب است و عهدشكنى بد، انصاف خوب است و عمل خلاف انصاف بد. روانشناسان امروز اين الهام الهى را «وجدان اخلاقى» ناميده و عقيده دارند كه به كار بستن نداى وجدان فطرى، از عوامل گسترش پاكى و درستكارى و مايه ى سلامت روح است، و سرپيچى از دستور وجدان، علاوه بر زيانهاى اجتماعى، موجب شكنجه هاى روانى و بيماريهاى روحى است. وجدان اخلاقى قاضى واقع بين و نيرومندى است كه نمى توان با اغفال يا تهديد، مسيرش را تغيير داد و به قضاوت غير واقعى و ناحق وادارش نمود. براى آنكه
احكام نفس ملهمه كه حاوى دستور الهى است به خوبى اجرا شود و مردم در مقابل آن سرپيچى ننمايند، آفريدگار توانا در نهاد هر فردى ضامن اجرايى را آفريده است. قرآن شريف از آن ضامن اجرا به لفظ «لوامه» تعبير نموده و فرموده است:
لا اقسم بيوم القيامه. و لا اقسم بالنفس اللوامه.
قسم به روز قيامت. و قسم به نفسى كه متخلفين از الهام الهى را ملامت مى نمايد و مجازاتشان مى كند.
اگر آدمى به قضاوت وجدان ترتيب اثر داد و آن را به موقع اجرا گذارد، انجام وظيفه نموده و از تعرض نفس لوامه مصون خواهد بود، اما اگر از اجراى حكم وجدان خوددارى نمايد و مرتكب گناه شود، نفس لوامه با شكنجه هاى طاقتفرسا و ملامتهاى جانكاه او را عذاب مى كند، راحت و آسايش را از وى سلب مى نمايد و به طورى كه متخصصين بيماريهاى روانى در كتب علمى آورده اند، ممكن است شكنجه هاى درونى منشا بيماريهاى بسيار سخت و غيرقابل درمان گردد. الهام الهى در شناخت فجور و تقوى و تميز بد از خوب، آنچنان نورانيتى به انسانها بخشيده كه هر فردى مى تواند امور مورد نظر خود را به نفس ملهمه ى خويش عرضه كند، اگر درستى و صحت آن را با اطمينان خاطر و آرامش ضمير يافت، آن عمل خوب است و اگر با ناآرامى و بى قرارى تلقى نمود، بد است، و اين مطلب در يك قطعه از حديث مفصلى كه از رسول گرامى اسلام (ص) نقل شده، آمده است:
من ذلك ان وابصه الاسدى اتاه فقال لا ادع من البر و الاثم شيئا
الا سالته عنه. فلما اتاه قال له بعض اصحابه: اليك يا وابصه عن رسول الله. فقال النبى صلى الله عليه و آله: دعه. ادن يا وابصه! فدنوت. فقال: اتسال عما جئت له او اخبرك؟ قال اخبرنى. قال: جئت تسال عن البر و الاثم. قال نعم. فضرب بيده على صدره، ثم قال: يا وابصه! البر ما اطمان به الصدر و الاثم ما تردد فى الصدر و جال فى القلب و ان افتاك الناس و افتوك.
قسمتى از آن حديث مفصل اين است كه وابصه ى اسدى حضور پيمبر اكرم (ص) شرفياب شد. با خود گفت: هيچ خوبى و گناهى را فروگذار نمى كنم مگر آنكه از پيشواى اسلام مى پرسم. وقتى نزد حضرت نشست، يكى از اصحاب به او گفت: وابصه! قدرى از پيمبر فاصله بگير. پيشواى اسلام (ص) فرمود: او را واگذار، و خود حضرت به وى گفت: نزديك بيا. نزديك رفتم. آنگاه به من فرمود: آيا تو مى پرسى از آنچه كه براى آن آمده اي يا من به تو خبر دهم؟ عرض كرد: شما بگوييد. فرمود: آمده اي از عمل خوب و گناه سئوال نمايى. عرض كرد: بلى. حضرت دستى به سينه اش زد. سپس فرمود: اي وابصه! نيكى آن چيزى است كه سينه به آن مطمئن باشد و گناه چيزى است كه در صدر با ترديد تلقى شود و در قلب، ناآرام و بى قرار باشد، هر چند يك يا چند نفر با تو از خوبى آن سخن بگويند.
ناگفته نماند كه در كنار وجدان فطرى، وجدان دينى و تربيتى نيز در ضمير اقوام و ملل جهان وجود دارد، با اين تفاوت كه وجدان فطرى الهام الهى است كه به قضاى حكيمانه ى بارى تعالى در ضمير همه ى انسانها به وديعه سپرده شده و درك تمام مردم جهان نسبت
به خوبها و بدهاى آن يكسان است، اما وجدان دينى و تربيتى مردم يكسان نيست، زيرا آداب و رسوم ملل عالم و همچنين عقايد دينى آنان متفاوت است و قهرا وجدانهاى متفاوت خواهند داشت و روايت رسول اكرم (ص) در مورد مسلمانان و پيروان قرآن شريف هر دو قسمت را شامل مى شود، هم وجدان الهامى را در برمى گيرد و هم وجدان دينى اسلامى را. در وجدان فطرى اداى امانت خوب است و خيانت در امانت بد، اداى امانت كه بر وفق فطرت است با آرامش ضمير و اطمينان خاطر انجام مى شود، اما خيانت در امانت كه برخلاف الهام الهى و وجدان فطرى است، موجب ناآرامى ضمير و تشويش خاطر است. براى يك مسلمان واقعى كه داراى وجدان اسلامى است، رد كردن پول ربا و خوددارى از قبول آن با آرامش ضمير و اطمينان خاطر انجام مى شود. اما اگر بخواهد در موردى با صورت سازى و در قالب يك عمل ساختگى ربا را حلال كند، ضميرى مشوش و قلبى ناآرام دارد، چه بسا بر اثر همان نگرانى و تشويش خاطر از گرفتن آن پول چشم پوشى نمايد. نتيجه آنكه اگر مسلمان غيرمعصومى در پيشگاه الهى جمله ى دوم دعاى امام سجاد (ع) را به زبان آورد و بگويد:
و ابق لنفسى من نفسى ما يصلحها.
بار الها! از نفس خود من براى خودم آن را ابقاء فرما كه نفسم را اصلاح مى نمايد، مى توان گفت از عوامل اصلاح آدمى يكى نفس ملهمه است و آن ديگر، وجدان اسلامى است، يعنى بار الها! موجباتى را فراهم آور كه اين دو نيروى انسان ساز و سعادت بخش همواره در ضميرم بيدار و فعال باشند تا مرا به اصلاح نفسم وادار نمايند، و همچنين درخواست مى كند كه نفس لوامه در وجودم از فروغ
و درخشش بازنماند تا من براى مصون ماندن از شكنجه و ملامت آن از مسير مستقيم خارج نشوم و به راه صلاح و رستگارى همچنان ادامه دهم.
در مقابل عواملى كه آدمى را به صراط مستقيم هدايت مى كند و مايه ى اصلاح و سعادت است، هواى نفس يا «نفس اماره» وجود دارد كه صاحبش را به انحراف سوق مى دهد و به گناه و بدى ترغيبش مى نمايد. هواى نفس به قدرى نيرومند و قوى است كه براى تحقق بخشيدن به مقاصد و دستورات خود، از موضع قدرت فرمان مى دهد. از اين رو نفس اماره اش مى خوانند.
ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربى.
هواى نفس، آدمى را به بدى و گناه امر مى كند، مگر آنكه تفضل و رحمت الهى شامل شود و از خطر محافظتش نمايد.
فرمان هواى نفس در بعضى از افراد به قدرى نافذ و موثر است كه تا حد پرستش از آن اطاعت مى نمايند.
ارايت من اتخذ الهه هواه.
آيا ديدى آن كس را كه به الهيت هواى نفس خويش گرايش يافته و بى قيد و شرط اطاعتش مى نمايد؟
حضرت زين العابدين عليه السلام در جمله ى دوم دعا از پيشگاه خداوند درخواست نموده:
و ابق لنفسى من نفسى ما يصلحها.
بار الها! آن را از نفس خودم براى خودم باقى بگذار كه مايه ى اصلاح من است.
و سپس دليل نيازمندى خود را به ابقاى عوامل اصلاح چنين بيان نموده است:
فان نفسى هالكه او تعصمها.
زيرا نفس من در معرض هلاكت است، مگر آنكه تو آن را محافظت فرمايى و از خطرش برهانى.
عامل هلاكت و تباهى انسان هواى نفس اوست و اين دشمن بزرگ، انسانها را به گناهان و اعمال ناروا مى خواند و راه هلاكتشان را هموار مى نمايد.
عن على عليه السلام قال: هواك اعدى عليك من كل عدو فاغلبه و الا اهلكك.
على (ع) فرموده: هواى نفست دشمنترين دشمنان توست، آن را مغلوب و مقهور نما وگرنه هلاكت خواهد كرد.
براى مصون ماندن از خطرات هواى نفس، بايد از ذات اقدس الهى نصرت خواست و با نيروى ايمان و مراقبت در انجام وظايف دينى، هواى طغيانگر را مهار نمود و عنان نفس سركش را به دست عقل داد، كسى كه چنين پيروزى بزرگى نصيبش گردد، به مقام شامخ انسانيت نايل آمده است.
عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: لكن الرجل كل الرجل نعم الرجل هو الذى جعل هواه تبعا لامر الله و قواه مبذوله فى قضاء الله.
امام سجاد (ع) فرموده: مرد واقعى، مرد خوب، و مرد تمام، آن انسانى است كه هواى نفس خود را پيرو اوامر الهى قرار دهد و
نيروهاى خويش را در راه فرمان بارى تعالى به كار گيرد.
فارسی
اللهم خذ لنفسك من نفسى ما یخلصها، و ابق لنفسى من نفسى ما یصلحها، فان نفسى هالكه او تعصمها
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
