بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آل محمد و ابدلنى من بغضه اهل الشنان المحبه.
امام سجاد عليه السلام در اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» چند جمله را از پى هم آورده و به مناسبت هر جمله از پيشگاه الهى تمنايى نموده است كه به خواست خداوند، هر يك از جمله ها مورد بحث قرار مى گيرد و درباره اش به قدر لازم توضيح داده مى شود. در جمله ى اول پس از درود به حضرت محمد (ص) و آل محمد (ص) عرض مى كند: بار الها! كينه ى شديد دشمنان مرا به دوستى مبدل فرما.
حب و بغض يا مودت و عداوت در قرآن شريف و روايات اولياى اسلام درباره ى خداوند نسبت به مردم و همچنين درباره ى مردم نسبت به يكديگر به كار برده شده با اين تفاوت كه حب و بغض خداوند نسبت به مردم همه جا بر اساس حق و عدل است ، اما دوستى و دشمنى مردم نسبت به يكديگر گاهى عادلانه و بر وفق حق است و گاهى ظالمانه و برخلاف عدل و انصاف. در اينجا پاره اي از آيات و
روايات ذكر مى شود:
ان الله يحب الذين يقاتلون فى سبيله صفا كانهم بنيان مرصوص.
خداوند افراد باايمانى را دوست دارد كه در راه او جهاد مى كنند و همانند بنيانى به هم پيوسته و محكم در برابر دشمن پاى برجا و استوارند.
در اين آيه، خداوند محبت خود را نسبت به مجاهدين فى سبيل الله اعلام فرموده است، زيرا اينان براى اعلاى حق و اقامه ى عدل، براى امحاى باطل و از ميان بردن ظلم مجاهده مى كنند و جان خود را از كف مى دهند و همه ى اين اعمالى كه مورد هدف آنهاست بر وفق دادگرى و بر اساس پاكى و فضيلت است. از اين رو خداوند آنان را دوست دارد. كسانى كه واجد شرايط جهاد فى سبيل الله هستند و مكلفند در جبهه شركت كنند و از وظيفه ى دينى سرباز مى زنند و به امر الهى اعتنا نمى كنند مبغوض حضرت حق اند زيرا اينان به نوبه ى خود بر اثر تسلطى كه دارند موجب مى شوند حق تضعيف شود و باطل قوى گردد.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ان الله عز و جل يبغض رجلا يدخل فى بيته و لا يقاتل.
رسول اكرم فرموده است: خداوند دشمن دارد مرد توانايى را كه در خانه مى نشيند و در جبهه ى جنگ شركت نمى كند و با معاندين نبرد نمى نمايد.
اگر بخواهيم بدانيم چرا اين گروه مطرود درگاه باريتعالى هستند و خداوند مهربان اينان را دشمن دارد مى توانيم تاريخ چند ساله ى
كوتاه مدت حكومت على عليه السلام را بخوانيم و ببينيم بر اثر سرپيچى و تخلف آن مردمى كه يك روز با التماس على را حاضر كردند خلافت را بپذيرد و با او بيعت نمودند و يك روز عهدشكنى كردند و از انجام وظيفه شانه خالى نمودند چه مصائب سنگينى براى اسلام و مسلمين پديد آمد، چه خونهايى از بيگناهان به زمين ريخته شد، و چگونه اسلام عزيز از پيشروى بازماند، و چطور يك سلسله عناصر فاسد بى دين بى علاقه به اسلام بر كرسى خلافت تكيه زدند و زمام امور مسلمين را به دست گرفتند، فاجعه هايى به بار آوردند و آبروهايى از اسلام بردند. اينان با اعمال نارواى خود موجب شدند كه على (ع) به كشتن برود، باعث شدند كه امام مجتبى خانه نشين شود و سرانجام مسموم گردد، سبب شدند كه تاريخ خونين كربلا به وجود آيد و آن فاجعه ى عظيم رخ دهد و خونهاى مقدسى به زمين ريخته شود و اهل بيت رسول اكرم به اسارت به كوفه و شام بروند و خلاصه، آنقدر حوادث بد پيش آمد كه براى انسانيت مايه ى شرمسارى است. آيا نبايد اين گروه متخلف از سربازى دين مطرود الهى باشند؟ آيا نبايد خداوند مهربان اينان را كه مايه ى شكست عدل و دادگرى شدند دشمن بدارد؟ پاسخ اين پرسش بر هيچيك از شنوندگان پنهان نيست.
يكى ديگر از امورى كه موجب بغض و دشمنى خدا مى شود اين است كه افراد، فقط امور مربوط به زندگى دنيا را فراگيرند و عملا آنها را به كار بندند اما از معارف اخروى كه مايه ى تعالى انسان و موجب سعادت ابدى است ناآگاه و جاهل باشند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ان الله تبارك و تعالى يبغض كل تعالم بالدنيا و جاهل بالاخره.
رسول گرامى فرموده است: خداوند دشمن تمام افرادى است كه به امور دنيوى عالم اند و نسبت به امور آخرت جاهل و نادان.
خداوند حكيم، بشر را براى زندگى ابدى آخرت خلق كرده و دنيا براى او به منزله ى گذرگاه است، بايد از سراى گذران براى آخرت جاودان ذخايرى بيندوزد و توشه اي بردارد و از اين راه موجبات رفاه و آسايش خود را در جهان بعد از مرگ تهيه نمايد.
عن على عليه السلام قال: ايها الناس! انما الدنيا دار مجاز و الاخره دار قرار. فخذوا من ممركم لمقركم.
على (ع) فرموده است: اي مردم! دنيا خانه ى عبور است و آخرت، سراى قرار و جاودان، پس، از منزلگاه گذران براى عالم جاودان زادى بگيريد و توشه اي برداريد و تهيدست از اين سراى به عالم آخرت منتقل نشويد.
بدبختانه در دنياى امروز توجه بيشتر مردم جهان معطوف به زندگى دنياست، علم و دانش را براى بهزيستى فرامى گيرند و براى آخرت، كه هدف خلقت انسان است، توجهى ندارند. گويى دنياى امروز مصداق واقعى حديث رسول گرامى است و مردمش مبغوض حضرت باريتعالى هستند زيرا هدف اينان در جهان كنونى لذت گرايى و بهتر زيستن است، انسانيت و سجاياى انسانى را پيش پاى لذايذ مادى قربانى نموده اند و از آن اسمى نمى برند، مردمى كه عطاياى الهى را آنطور كه بايد نمى بينند و فقط توجهشان به ماديات است و بس و به فرموده ى رسول گرامى، عذاب الهى در انتظار آنان است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: من لم ير لله عز و جل عليه نعمه الا فى مطعم او مشرب او ملبس فقد قصر عمله و دنا عذابه.
رسول اكرم فرموده است: كسى كه نعمتهاى خدا را درباره ى خودش جز بر خوردنى و نوشيدنى و پوشيدنى نمى داند اعمالش در دنيا نارسا و كوتاه است و عذابى كه دامنگيرش خواهد شد بسيار نزديك.
از جمله امورى كه منشا بغض و دشمنى خداوند است و در حديث رسول اكرم آمده، افساد كردن و نمامى نمودن بين مردم مسلمان است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ابغضكم الى الله المشاوون بالنميمه المفرقون بين الاخوان الملتمسون للبرءاء العثرات.
رسول اكرم فرموده است: مبغوضترين شما نزد خداوند كسانى هستند كه راه تفتين و نمامى را در پيش مى گيرند، بين برادران جدايى مى افكنند و مى كوشند تا دامن افراد پاك را به لغزشها آلوده نمايند و آنان را در جامعه ننگين سازند.
از اين چند حديث كه معروض افتاد روشن شد كه بغض و دشمنى خداوند نسبت به افراد مبغوض بر اساس عدل و انصاف و اقتضاى عمل آنان است.
براى آنكه بدانيم حب و دوستى باريتعالى نيز نسبت به افراد محبوب بر اساس عدل و دادگرى و بر مبناى تفضل و رحمت است چند حديث در اين باره ذكر مى شود.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: اذا اردت ان تعلم ان فيك خيرا فانظر الى قلبك، فان كان يحب اهل طاعه الله و يبغض اهل معصيته
ففيك خير و الله يحبك.
امام باقر (ع) فرموده است: اگر خواستى بدانى در تو خير و خوبى وجود دارد به دلت نظر افكن، اگر ديدى قلبت اهل طاعت خدا را دوست دارد و اهل معصيت خدا را دشمن دارد در تو خير و خوبى وجود دارد و خداوند هم دوستدار توست.
عن النبى صلى الله عليه و آله: الا و من احب فى الله و ابغض فى الله و اعطى فى الله و منع فى الله فهو من اصفياء الله.
رسول اكرم پس از بيان ارزش دوستى مومن نسبت به مومن مى فرمايد: آگاه باشيد! هر كس براى خدا دوست بدارد براى خدا دشمن بدارد، براى خدا عطا كند، و امساك كند براى خدا، او از بندگان گزيده و خالص خداوند است.
دوستى خداوند بر اساس حق و عدل است، محبت خداوند اميدبخش و انسان ساز است، دوستى خداوند ابواب رحمت را به روى مردم مى گشايد و آنان را مشمول فيض خود قرار مى دهد. در قرآن شريف فرموده است:
ان الله يحب التوابين.
گناهكارانى كه از معصيت باريتعالى نادم شده اند و مصمم اند كه به سوى خدا بازگشت نمايند و خويشتن را از نعمت اطاعت و اعمال صالحه برخوردار سازند، خداوند بزرگ دوستدار اينان است و مژده ى دوستى خود را با جمله ى ان الله يحب التوابين، در قرآن شريف، اعلام فرموده است.
بحث دوستى و دشمنى خداوند نسبت به مردم در اينجا پايان
مى يابد، اما دوستى و دشمنى مردم نسبت به يكديگر گاهى بر وفق حق است و گاه برخلاف آن. در اين سخنرانى با استفاده از روايات، راجع به هر دو قسمت توضيح داده مى شود- اگر حب و بغض و دوستى و دشمنى مردم درباره ى يكديگر به انگيزه ى ايمان باشد آن دوستى و دشمنى بر وفق حق و عدل است و داشتن چنين محبت و عداوتى در روايات اولياى دين از فرايض اسلامى به حساب آمده و نشانه ى ايمان كامل است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: الحب فى الله فريضه و البغض فى الله فريضه.
رسول گرامى فرموده: دوست داشتن از براى خدا از واجبات است و دشمن داشتن براى پروردگار نيز از فرايض است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من احب لله و ابغض لله و اعطى لله فهو ممن كمل ايمانه.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه براى خدا دوست بدارد، براى او دشمن بدارد، و براى او عطا كند، او از كسانى است كه واجد ايمان كامل اند.
اگر حب و بغضهاى مردم نسبت به يكديگر براى خدا باشد آن دوستى و دشمنى، مقدس و بر طبق حق و عدل است، اما اگر منشا دوستى و دشمنى، هواى نفس باشد نه تنها داراى ارزش معنوى نيست، بلكه ممكن است در مواقعى ضررهاى بسيار بزرگ و خساراتى غيرقابل جبران به بار آورد. كودك به كشش طبيعى خواهان آزادى مطلق است. مى خواهد هر چه زودتر خويشتن را به هدفهاى نارواى
خود برساند و هر جا برود و به هر كارى كه ميل دارد دست بزند و اگر در مواردى مادر روى مصلحت مزاحم او شود و بخواهد از وى سلب آزادى نمايد سخت ناراحت و خشمگين مى گردد. خردسالان در سنين اول زندگى، اعمال تخريبى بسيار دارند، هر جا دستشان برسد ويرانى به بار مى آورند، مورچه ها را مى كشند، گلها را پرپر مى كنند، نهال كوچك درختها را آنقدر تكان مى دهند تا ريشه هاى آن از جا كنده شود، عروسكهاى خود را پاره مى كنند، اگر گنجشكى به دستشان افتد پرهايش را مى كنند، گچ ديوارها را مى ريزند، موى سر بچه هاى ضعيفتر از خود را مى كشند، و خلاصه موجب اختلالات بسيارند و مادران بايد پيوسته مراقب آنان باشند و از كارهاى نادرستشان منع نمايند. يكى از اساتيد روان مى گويد: خوشبختانه اطفال ويرانگر و مخرب ناتوان و ضعيف اند و اگر آنان به قدر جوانان نيرومند و قوى مى بودند زندگى براى بزرگسالان تلخ و غيرقابل تحمل مى شد. والدين و مربيان پيوسته اطفال خردسال را از كارهاى ناروا منع مى كنند و با سخنان خويش، قبح آن اعمال را به آنان مى فهمانند و جديت مى كنند تا آنان را براى زندگى اجتماعى و حسن معاشرت با مردم تربيت نمايند. بايد توجه داشت كه تربيت اطفال خردسال بدان معنى نيست كه تمايلات ويرانگرى و تخريب در وجودشان محو و نابود مى گردد، بلكه اثر تربيت آن است كه تمايل تخريب و شرارت را در ضميرشان واپس مى كند و در اعماق وجودشان پنهان مى نمايد و هر وقت فرصت مناسبى به دست آيد تمايل واپس زده شده از ضمير باطن خارج مى شود، از پس پرده ى خفا بيرون مى آيد و كارهاى تخريبى را آغاز مى نمايد. اين مطلب دقيق علمى و روانشناسى در كلام مولى الموحدين آمده است:
عن على عليه السلام قال: الشركا من فى طبيعه كل احد فان غلبه صاحبه بطن و ان لم يغلبه ظهر.
على (ع) فرموده است: شر و بدكارى در باطن تمام انسانها وجود دارد، اگر هر فردى بر آن تمايل غلبه كند همچنان در ضميرش پنهان مى ماند و اگر نتواند بر آن پيروز گردد ميل شر و ويرانگرى آشكار مى شود و او را به فعاليتهاى ناروا وادار مى سازد.
حب و بغضهاى ناروا و خلاف عدل از طبع متجاوز بشر سرچشمه مى گيرد و آدمى را به راهى كه مرضى خدا نيست سوق مى دهد. پيمبران الهى آمده اند تا مردم را انسان بسازند و غرايز بى قيد و بند را با نيروى ايمان و حسن تربيت مهار كنند و هر فردى را به طبع سركش و متجاوزش مسلط سازند. متاسفانه موفقيت فرستادگان خدا در اين راه ناچيز بوده و نتوانستند در رسالت خود به پيروزى كامل دست يابند، زيرا اولا خداوند حكيم انسانها را مختار آفريده و در قبول و رد دعوت انبيا آزادى عمل داشته اند و در هر عصر و زمان بيشتر مردم از آزادى سوءاستفاده نموده، به دعوت رسولان اعتنا نكردند و از پذيرش آن سرباز زدند، و ثانيا گروه معدودى كه در هر عصر دعوت انبيا را اجابت كردند و به پيروى از اوامر الهى تن دادند اكثرشان از نظر ايمان ضعيف بودند و ايمان ضعيف قادر نيست طبع سركش و متجاوز مردم را مهار نمايد و موقع طغيان غرايز، آنان را از گناه و ناپاكى بازدارد. در اين مواقع حساس، افرادى كه از نظر ايمان متوسط الحال اند بر سر دوراهى قرار مى گيرند، امر الهى آنان را به اجتناب از گناه و ناپاكى دعوت مى كند اما طبع سركش و غرايز
نيرومند به راه گناهشان مى خواند و در اغلب مواقع، هواى نفس پيروز مى شود و فضيلت و تقوا شكست مى خورد. على (ع) اين تضاد و كشاكش خطرناك را ضمن حديثى بيان نموده و خاطرنشان ساخته است. هر كس در اين مواقع حساس، عنان نفس سركش را از دست بدهد و راه گناه را در پيش گيرد به دشمن انسانيت خويش كمك كرده و زمينه ى تباهى خود را فراهم آورده است.
عن على عليه السلام قال: النفس مجبوله على سوء الادب و العبد مامور بملازمه حسن الادب و النفس تجرى بطبعها فى ميدان المخالفه و العبد يجهد بردها عن سوء المطالبه فمتى اطلق عنانها فهو شريك فى فسادها و من اعان نفسه فى هوى نفسه فقد اشرك نفسه فى قتل نفسه.
على (ع) فرموده: نفس آدمى به طور فطرى به راه نادرستى و خلاف ادب گرايش دارد و بنده ى خدا مامور است كه همواره ملازم حسن ادب و درستكارى باشد. نفس به كشش طبيعى ميدان مخالفت را در پيش مى گيرد و بنده ى خدا جديت مى كند تا نفس را از خواسته هاى ناروايش بازدارد. هر وقت بنده ى خدا عنان نفس سركش را واگذارد او نفس خويشتن را در فساد يارى داده و كسى كه نفس خود را در هوى و تمايلاتش يارى دهد، با اين عمل در قتل نفس خويشتن شركت نموده است.
به شرحى كه توضيح داده شد، كودكان خردسال به جاذبه ى طبيعى، طالب آزادى بى قيد و شرطند، خوب و بد را نمى فهمند، و صلاح و فساد خويش را درك نمى كنند. آنان مايلند آزاد باشند تا به
هر كارى كه مى خواهند دست بزنند و از تخريب و ويرانسازى كه انجام مى دهند لذت مى برند. اگر والدين و مربيان دانا مانع آزادى اطفال گردند با خشونت و تندى فرياد مى زنند، آنان را با چشم بغض و بدبينى مى نگرند، و از مزاحمتى كه در كارشان فراهم آورده اند خشمگين و غضبناك اند. موقعى كه دوران كودكى را پشت سر مى گذارند، به سنين جوانى مى رسند، و بالغ مى گردند طبع آزادى طلبشان از ميان نمى رود و آن خواسته ى فطرى همچنان باقى و برقرار است، مى خواهند همانند دوران كودكى راهشان باز باشد و چيزى مانعشان نشود. قرآن شريف در اين باره فرموده:
بل يريد الانسان ليفجر امامه. يسال ايان يوم القيامه.
آدمى ميل دارد پيش رويش سدى نباشد، راهى را كه مى پيمايد بلامانع طى كند، و تمايلات خويش را آنطور كه مى خواهد اقناع نمايد، و چون با وى از روز جزا و مواخذه الهى صحبت شود از روى استهزا و انكار مى گويد: قيامت چه وقت فرامى رسد؟ و روز جزا كى برپا مى گردد؟ البته جوانان و ميانسالان بر اثر تجاربى كه در طول سنين قبل از بلوغ اندوخته اند تا اندازه اي به صلاح و فساد واقف شده اند، نيك و بدها را تا حدى شناخته اند و مانند كودكان، اعمال جاهلانه انجام نمى دهند، ولى اين شناخت بدان معنى نيست كه جوانان و بزرگسالان به تمام حقايق واقف شده اند و از تمام ابعاد خوشبختى و سعادت انسانها آگاهى يافته اند. جوانان و ميانسالان مانند كودكان خطر آزادى بى قيد و شرط را نمى فهمند و نمى دانند كه اگر غرايز حيوانى در سنين جوانى از آزادى مطلق برخوردار باشد
انسانيت نابود مى شود، تعالى و تكامل از ميان مى رود، و مفاسد غيرقابل جبران به بار مى آيد. پيمبران الهى كه پدران روحانى و مربيان خدايى هستند آمده اند تا خواهشهاى نفسانى مردم را تعديل نمايند و آنان را از آزاديهاى مضر و خطرناك كه سد راه صلاح و رستگارى انسان است برحذر دارند. بدبختانه رفتار و گفتار جوانان و بزرگسالان نادان با پدران روحانى و مربيان الهى همانند رفتار و گفتار كودكان خردسال با والدين و مربيان است، همانطور كه كودكان بر سر پدر و مادر فرياد مى زنند و با خشم و خشونت به آنان مى گويند: چرا از ما سلب آزادى مى كنيد؟ جوانان و بزرگسالان نيز با پدران روحانى و مربيان الهى خود با همان چشم مى نگرند و نسبت به آنان بغض و كينه ابراز مى دارند، اگر دستشان برسد آزارشان مى دهند و ممكن است در مواقعى به قتلشان همت گمارند. نه تنها پيمبران الهى براى دعوت به دين حق و اقامه ى عدل در معرض قتل قرار مى گرفتند، بلكه در مواقعى علماى دين را كه مبلغ دعوت پيمبران بودند مى كشتند. قرآن كريم در اين باره فرموده است:
ان الذين يكفرون بايات الله و يقتلون النبيين بغير حق و يقتلون الذين يامرون بالقسط من الناس فبشرهم بعذاب اليم.
كسانى كه به آيات الهى كفر مى ورزند و پيمبران خدا را بناحق مى كشند و همچنين كسانى از مردم را كه جامعه را به قسط و دادگرى امر مى كنند به قتل مى رسانند به آنان عذاب دردناك خداوند را مژده بده. امام سجاد عليه السلام در جمله ى اول اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» بعد از درود بر محمد و آل محمد عرض مى كند:
و ابدلنى من بغضه اهل الشنان المحبه.
بار الها! دشمنى سخت و عميق كسانى را كه با من كينه و عداوت دارند به محبت و دوستى مبدل نما.
بغضه در لغت عرب به معناى دشمنى شديد است، اگر كسى سوال كند: چرا كسانى با امام سجاد بغض و كينه ى شديد داشتند؟ مگر امام با آنان چه كرده بود كه عمل آن حضرت در ضميرشان اثر عميق گذارد و منشا كينه ى شديد گرديد؟ به نظر مى رسد كه پاسخ اين پرسش از مجموع سخنرانى امروز به دست آمده باشد. دشمنى شديد بعضى با امام سجاد همان عداوت و كينه اي است كه هوى پرستان و طالبان آزادى بى قيد و شرط غرايز و شهوات با پيمبران الهى داشتند، دشمنى افرادى با امام سجاد همانند دشمنى نمرود با ابراهيم، دشمنى فرعون با موسى، دشمنى گروه مستبد ظالم عرب با پيمبر گرامى اسلام، و دشمنى آل اميه و آل عباس با ائمه ى معصومين عليهم السلام بود. خلاصه، كسانى با امام سجاد (ع) كينه و دشمنى شديد داشتند كه مى خواستند در پرتو حكومت ظالمانه ى آل اميه به مال و مقام، جاه و منصب، و فرمانروايى و قدرت برسند و تمايلات غيرمشروع غرايز و شهوات خويشتن را از اين راه ارضا نمايند. اينان به صور مختلف مزاحم امام سجاد بودند و بر ضد آن حضرت تحريكاتى داشتند.
روى ان الحجاج بن يوسف كتب الى عبدالملك بن مروان: ان اردت ان يثبت ملكك فاقتل على بن الحسين. فكتب عبدالملك: اما بعد، فجنبنى دماء بنى هاشم و احقنها فانى رايت آل ابى سفيان لما او لعوا فيها لم يلبثوا ان ازال الله الملك عنهم.
حجاج بن يوسف به عبدالملك مروان نوشت: اگر مى خواهى حكومتت تثبيت شود و ملكت پابرجا بماند على بن الحسين را به قتل برسان. عبدالملك در جواب نوشت: مرا از كشتن بنى هاشم دور نگاهدار و خون آنان را محفوظ بدار كه من ديدم وقتى آل ابى سفيان با رغبت و ميل به ريختن خون آنان دست زدند طولى نكشيد كه خداوند حكومتشان را برانداخت و به زمامدارى آنان خاتمه داد.
امام سجاد (ع) از خداوند درخواست مى كند: بغض و كينه ى دشمنان مرا به دوستى مبدل نما، زيرا ذات اقدس الهى مقلب القلوب است، اوست كه مى تواند دشمنيها را از قلوب ببرد و دوستى و محبت را جايگزين آنها سازد، و اين مطلب در قرآن شريف مكرر خاطرنشان گرديده است.
و اعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا و اذكروا نعمه الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا.
همه ى شما ريسمان خدا را دستاويز خود نماييد و نعمت او را به ياد بياوريد كه موقعى دشمن يكديگر بوديد و خداوند دلهاى شما را با هم مهربان ساخت، روز محبت را درك كرديد و از نعمت گرانقدر برادرى برخوردار شديد.
و الف بين قلوبهم لو انفقت ما فى الارض جميعا ما الفت بين قلوبهم و لكن الله الف بينهم.
خداوند است كه دلهاى مومنين را به هم مهربان نمود. اگر تو تمام آنچه كه در زمين است انفاق مى نمودى نمى توانستى پيوند محبت و دوستى در دلها ايجاد نمايى ، اما خداوند با اراده ى تواناى خود اين مهم
را انجام داد.
به طورى كه در روايات و تواريخ آمده افراد بسيارى بودند كه با رسول گرامى اسلام و ائمه ى معصومين عليهم السلام دشمنى داشتند، حتى بعضى از آنان فكر قتل در سر مى پروردند، اما خداوند مقلب القلوب از طرق مختلف، روحيه ى دشمنان را تغيير مى داد، بعضى عداوتشان به محبت تبديل مى شد و بعضى از دشمنى و كينه توزى دست مى كشيدند.
ان شيبه بن عثمان قال: استدبرت رسول الله صلى الله عليه و آله يوم حنين و انا اريد ان اقتله بطلحه بن عثمان و عثمان بن طلحه و كانا قتلا يوم احد، فاطلع الله رسوله على ما فى نفسى، فالتفت الى و ضرب فى صدرى و قال: اعيذك بالله يا شيبه. فارعدت فرائصى فنظرت اليه و هو احب الى من سمعى و بصرى. فقلت: اشهد انك رسول الله و ان الله اطلعك ما فى نفسى.
شيبه بن عثمان مى گويد: در روز حنين پشت سر پيمبر اكرم مى رفتم و مى خواستم آن حضرت را در مقابل خون طلحه بن عثمان و عثمان بن طلحه به قتل برسانم زيرا آن دو نفر در جنگ احد كشته شده بودند. خداوند پيمبرش را از فكر من آگاه نمود، رسول خدا متوجه من شد، دست به سينه ى من زد، نام خدا را برد و به حفظ من دعا نمود. بندهاى استخوانم از اين عمل لرزيد، در همان لحظه به حضرتش نگاه كردم ديدم او از گوش و چشمم نزد من محبوبتر است. به نبوتش شهادت دادم و گفتم: خداوند ترا از نيت من آگاه فرمود.
امام سجاد (ع) بعد از واقعه ى كربلا و مراجعت به مدينه با مشكلات جديدى مواجه شد و رنج و عذاب آن حضرت به شكلهاى
تازه اي از ناحيه ى دشمنان افزايش يافت. آل اميه از پيروزى نظامى در واقعه ى كربلا نه تنها طرفى نبستند و در افكار عمومى بهره اي نبردند، بلكه ضرر بسيارى از اين راه نصيبشان گرديد و زبان مردم به سب و لعنشان گشوده شد. از اين رو دشمنى خاندان بنى اميه و طرفدارانشان نسبت به امام سجاد (ع) افزايش يافت و حضرتش پيوسته با خطرات گوناگونى مواجه بود. مشكل امام وقتى زيادتر شد كه مردم باايمان مدينه بر ضد حكومت يزيد فاسد و شارب الخمر، كه فرزند گرامى رسول اكرم را كشته بود قيام نمودند و با عبدالله بن حنظله براى پيروزى انقلاب به فداكارى و مرگ بيعت كردند. گرچه امام (ع) در عصر انقلاب و جنبش مردم وارد نبود و يزيد هم به موجب گزارشهايى كه دريافت كرده بود از اين قضيه آگاهى داشت، اما بعيد نبود كه دشمنان امام از فرصت استفاده كنند و به عنوان فعاليتهاى پنهانى و محرمانه اصل انقلاب را به آن حضرت مستند نمايند. تنها عاملى كه مى توانست توطئه ى خائنانه ى آنان را در هم بشكند و نقشه هاى آنان را بى اثر نمايد دعاهاى خاضعانه ى امام سجاد و اراده و عنايت حضرت باريتعالى بر استجابت آن دعاها بود. يزيد براى آنكه انقلاب مدينه را آرام كند و مردم را سركوب نمايد عنصر خطرناكى به نام مسلم بن عقبه را براى انجام اين ماموريت در نظر گرفت، او را احضار نمود و به وى دستورهاى خائنانه اي داد، دوازده هزار نظامى از مردم شام تحت فرماندهيش قرار داد و او را با اختيار تام به حجاز فرستاد. در ضمن، راجع به امام سجاد (ع) به وى توصيه نمود و گفت:
و انظر على بن الحسين و اكفف عنه و استوص به خيرا فانه لم يدخل فى شى ء مما دخلوا فيه.
در امر امام سجاد دقت كن، مزاحمتى فراهم ننما، و از او خواست كه درباره ى آن حضرت به خير و خوبى رفتار نمايد، زيرا امام سجاد در امرى كه مردم در آن مداخله نموده اند وارد نشده است. با اين حال از ناحيه ى مسلم بن عقبه براى امام سجاد احساس خطر مى شد. از اين رو موقعى كه مسلم و لشكريانش به سوى مدينه در حركت بودند امام سجاد (ع) اين دعا را در پيشگاه الهى عرض كرد:
رب! كم من نعمه انعمت بها على و قل لك عندها شكرى و كم من بليه ابتليتنى بها قل لك عندها صبرى. فيامن قد قل عند نعمته شكرى فلم يحرمنى و يا من قل عند بلائه صبرى فلم يخذلنى، يا ذا المعروف الذى لا ينقطع ابدا! و يا ذا النعماء التى لا تحصى عددا! صل على محمد و آل محمد و ادفع عنى شره فانى ابرء بك فى نحره و استعيذ بك من شره.
خداى من! چقدر نعمتهايى كه به من عطا فرمودى و شكرگزاريم در پيشگاه مقدست در مقابل آن نعمتها كم بود، و چقدر مرا به بلا مبتلا نمودى و صبرم در مقابل آن بلايا كم بود، پس اي كسى كه به علت كمى شكرم در مقابل نعمتها مرا محروم ننمودى و اي كسى كه به سبب قلت صبرم در مسائل، مرا از ياريت بى نصيب نفرمودى، اي كسى كه خيرت هرگز منقطع نمى شود و نعمتهايت به شمار نمى آيد، درود فرست بر محمد و آلش و شر او را از من بگردان كه من دفع ايذاء او را از تو مى خواهم و از شرش به تو پناه مى برم.
خداوند دعاى امام سجاد را مستجاب نمود و شرى را كه ممكن بود از ناحيه ى مسلم بن عقبه بر آن حضرت وارد شود برطرف ساخت.
بسم الله الرحمن الرحيم
و من حسد اهل البغى الموده، و من ظنه اهل الصلاح الثقه.
اين دو جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» به خواست خدا موضوع سخنرانى امروز است. امام عليه السلام عرض مى كند: بار الها! حسد اهل معصيت و ستم را در مورد من به مودت و دوستى مبدل نما و بدگمانى اهل صلاح نسبت به من را به اطمينان و حسن ظن تبديل فرما. در جمله ى اول دعاى امام (ع) دو كلمه آمده كه لازم است درباره ى آنها توضيح داده شود، يكى كلمه ى «حسد» است و آن ديگر، كلمه ى «بغى». راغب مى گويد:
الحسد تمنى زوال نعمه من مستحق لها و ربما كان مع ذلك سعى فى ازالتها.
حسد عبارت است از تمنى زوال نعمت از كسى كه استحقاق آن نعمت را دارد و چه بسا حسود، خود علاوه بر تمنى روانى، در زوال آن نعمت، سعى و كوشش مى نمايد.
اولين نكته اي كه در عبارت راغب بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه حسد در جايى به كار برده مى شود كه محسود شايسته ى نعمتى باشد كه در اختيار دارد. اگر كسى نعمتى را در دست دارد ولى شايسته و لايق آن نعمت نيست، تمنى زوال نعمت از دست او حسد خوانده نمى شود، مثلا اگر دو نفر در راس دو موسسه قرار دارند، يكى فنى و آن ديگر اقتصادى و هر دو از آن رشته ها كمترين اطلاع علمى و مهندسى ندارند، ولى در راس آن دو موسسه قرار گرفته اند، كارمندان از عدم صلاحيت آن دو رئيس همواره رنج مى برند و در دل تمنى دارند كه نعمت رياست از دست آنان خارج شود و به اهلش محول گردد، نمى توان گفت كه تمنى كارمندان، حسد مذمومى است كه در روايات آمده، بلكه تحقق يافتن چنين تمنى، آن دو موسسه را از خطر نابودى مى رهاند و آن طور كه بايد به دست افراد لايق به نفع جامعه اداره مى شود و كشور از آن دو موسسه بهره مند مى گردد. نعمتهايى كه در اختيار صاحبان نعمت است و موجب توجه بعضى از افراد مى شود بيش و كم در ضمير آنان اثر مى گذارد. كسانى كه به خداوند و تعاليم اسلام ايمان واقعى دارند تمنى زوال نعمت از صاحب نعمت نمى نمايند، بلكه از خدا مى خواهند كه ايشان را نيز از چنين نعمتها برخوردار فرمايد. اما منافقين و اشخاص فاقد ايمان واقعى حسد مى برند و در دل، تمنى زوال نعمت را مى نمايند و مى خواهند صاحب نعمت همانند آنها از نعمتى كه دارد محروم گردد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان المومن يغبط و لا يحسد و المنافق يحسد و لا يغبط.
امام صادق (ع) فرموده است: مومن از مشاهده ى نعمت صاحب نعمت حسد نمى برد بلكه غبطه مى خورد و از خداوند همانند آن نعمت را تمنى مى نمايد ولى منافق، غبطه نمى خورد بلكه حسد مى برد و در دل تمنى زوال نعمت صاحب نعمت را مى نمايد.
براى آنكه در جامعه اختلال و فساد پديد نيايد و حقد و كينه بين مردم شايع نشود، اولياى گرامى اسلام به صاحبان نعمت توصيه نموده اند كه از تظاهر به دارا بودن نعمت بپرهيزند و به گونه اي عمل كنند كه احساسات دگران بر ضدشان تحريك نشود.
عن على عليه السلام قال: استعينوا على حوائجكم بالكتمان فان كل ذى نعمه محسود.
على (ع) فرموده است: براى تهيه و تامين نيازهاى زندگى خود از كتمان و پنهان عمل كردن كمك بگيريد زيرا تمام صاحبان نعمت مورد حسد دگران اند.
حسد بردن حسودان به صاحبان نعمت اغلب براى مال يا مقام صاحب نعمت است و امام سجاد (ع) نه ثروتى داشت كه مورد حسد تنگ نظران و حسودان واقع شود و نه داراى مقامى در دستگاه دولت بود تا حسد كسانى را كه فاقد قدرت و مقام اند برانگيزد. حسد افراد حاسد نسبت به امام سجاد (ع) از جهت كمالات واقعى، مقامات معنوى، و مراتب ايمان آن حضرت به ذات اقدس الهى بود. در نظر امام (ع) بالاترين ارزش براى انسانها ارتباط خالصانه با آفريدگار جهان است و او واجد اين نعمت بزرگ بود، از اين رو به هيچيك از شئون مادى و دنيوى اعتنا نداشت و اين خود معنى زهد واقعى در
اسلام است.
زهرى يكى از افراد تحصيلكرده و عالم در عصر امام سجاد (ع) بود. از او پرسيدند: زاهدترين مردم در نظر تو كيست؟ گفت: حضرت على بن الحسين عليهماالسلام و براى سخن خود شاهدى ذكر نمود. گفت بين امام سجاد و محمد حنفيه عموى آن حضرت در مورد باغهايى كه على بن ابيطالب در حيات خود به دست خويش آباد كرده و آنها را صدقه ى جاريه قرار داده بود اختلافى وجود داشت. امام سجاد (ع) در سالى كه در مكه بود و وليد بن عبدالملك نيز در آن سال در مكه بود. كسى به امام سجاد عرض كرد: اگر مسئله ى اختلافات خود و محمد حنفيه را به خليفه وقت مراجعه دهيد او با واقع بينى به نفع شما حكم خواهد داد و اختلاف پايان مى يابد. امام سجاد (ع) در پاسخ پيشنهاد دهنده فرمود:
ويحك! افى حرم الله اسال غير الله عز و جل؟ انى آنف ان اسال الدنيا خالقها فكيف اسالها مخلوقا مثلى. و قال الزهرى: لا جرم ان الله عز و جل القى هيبته فى قلب الوليد حتى حكم له على محمد بن الحنفيه.
واى بر تو! آيا در حرم خداوند از غير خدا درخواست نمايم؟ من ابا دارم در اينجا تمام دنيا را از آفريدگار حكيمش درخواست كنم چگونه ممكن است براى قطعه ى كوچكى از دنيا مخلوق ناتوانى همانند خودم را مورد درخواست قرار دهم؟ زهرى مى گويد: خداوند هيبت و عظمتى از آن حضرت در قلب وليد بن عبدالملك القا نمود و در نتيجه به نفع امام سجاد (ع) نظر داد. زهرى تحصيلكرده و عالم نمونه ى دگرى
از مقام معنوى امام سجاد كه منشا حسد بعضى از افراد بود در پاسخ سوال كسى كه از او پرسيد: آيا امام سجاد را ملاقات نموده اى؟ چنين گفت:
نعم لقيته و ما لقيت احدا افضل منه و الله ما علمت له صديقا فى السر و لا عدوا فى العلانيه. فقيل له: فكيف ذلك؟ قال: لانى لم ار احدا و ان كان يحبه الا و هو لشده معرفته بفضله يحسده، و لا رايت احدا و ان كان يبغضه الا و هو لشده مداراته له يداريه.
بلى او را ملاقات نموده ام و كسى را از او برتر نديده ام. قسم به خدا من نه براى او دوستى را در پنهان يافتم و نه دشمنى را در آشكار. از او پرسيدند: اينكه مى گويى چگونه است؟ گفت: من نديدم احدى هر چند دوستدار امام بود مگر آنكه بر اثر شدت معرفت به فضيلت حضرت بر وى حسد مى برد، من نديدم احدى هر چند دشمن او بود مگر آنكه به علت شدت مداراى آن حضرت، در آشكار با مدارا به امام برخورد مى نمود.
از آنچه معروض افتاد معنى «حسد» و «غبطه» توضيح داده شد و ضمنا روشن گرديد كه حسد از بعضى از افراد حتى بعضى از دوستان آن حضرت نسبت به امام بر اثر دارا بودن ثروت و مال يا قدرت و مقامات دولتى نبوده، بلكه بر جنبه هاى معنوى و مقامات روحانى آن حضرت رشك مى بردند. در آغاز بحث، اشاره شد كه در اين جمله از سخن امام عليه السلام علاوه بر كلمه ى «حسد» كلمه ى «بغى» هم آمده است. و آن كلمه نيز بايد توضيح داده شود. امام در پيشگاه الهى عرض مى كند:
و من حسد اهل البغى الموده.
از خدا مى خواهد كه حسد مردمان ستمكار و اهل بغى را به مودت تبديل نمايد. حسد يك حالت روانى و يك تمنى درونى است. تا زمانى كه حسود براى تحقق بخشيدن به تمنى خويش دست به ظلم و ستم نزده و تعدى ننموده است براى شخص محسود خطرى ندارد، فقط حسود است كه خويشتن را دچار عذاب درونى ساخته و از تمنى كه در دل دارد و عملى نمى شود همواره رنج مى برد. خطر حسد براى محسود، موقعى است كه حسود بخواهد ميل باطنى خويش را به گونه اي پياده كند و نعمتى را كه در دست محسود است زايل نمايد. در اين موقع است كه حسود دچار گناه مى شود و محسود در معرض خطر قرار مى گيرد، و اين مطلب در ضمن حديثى از رسول گرامى آمده كه عينا در اينجا نقل مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ثلاث لا ينجو منهن احد: الظن و الطيره و الحسد و ساحدثكم بالمخرج من ذلك. اذا ظننت فلا تحقق و اذا تطيرت فامض و اذا حسدت فلا تبغ.
رسول اكرم فرموده: سه چيز است كه همه گرفتار آن هستند: اول گمان بد، دوم فال بد، سوم حسد، و من به شما مى گويم چه كنى كه به عذاب آنها دچار نشوى: موقعى كه درباره ى كسى گمان بد بردى تفتيش و تحقيق مكن كه گمان بد در اختيارت نبوده و براى خود گمان بدون تحقيق كيفر نمى شوى، موقعى كه در چيزى يا براى كارى كه قصد انجام آن را داشتى فال بد زدند اعتنا مكن و به راه خود ادامه بده، وقتى درباره ى كسى حسد بردى دست به ظلم و ستم
نزن و حسد اگر فقط حالت روانى و تمنى درونى باشد و بس مجازات ندارد.
امام سجاد عليه السلام از حسد اهل بغى سخن مى گويد و از خدا مى خواهد كه دل حسودان ظالم را به دوستيش متمايل سازد، زيرا امام سجاد (ع) در افكار عمومى مسلمانان و همچنين در انديشه و فكر زمامداران اموى آنقدر از نعمت تكريم و احترام برخوردار بود كه جاه طلبان ظالم به آن همه محبوبيت رشك مى بردند و چون اهل بغى و ستم بودند آرام نمى گرفتند و ممكن بود با افترا و تهمت، هتك و اهانت، آزار و اذيت، و خلاصه از هر راهى كه ميسر باشد دست به ظلم و ستم بگشايند تا ارزش معنوى امام و عظمت روحانى آن حضرت را كاهش دهند يا به كلى از ميان ببرند.
براى آنكه شنوندگان محترم به ارزش روحانى امام و سبب حسادت اهل بغى هر چه بهتر و بيشتر توجه نمايند، در اينجا به طور شاهد دو مورد از نعمت محبوبيت امام (ع) ذكر مى شود:
حج هشام بن عبدالملك فى زمن عبدالملك فطاف بالبيت فجهد الى الحجر ليستلمه فلم يقدر عليه فنصب له منبر و جلس عليه ينظر الى الناس و معه اهل الشام اذ اقبل على بن الحسين عليهماالسلام و عليه ازار و رداء من احسن الناس وجها و اطيبهم اريجا فطاف بالبيت فكلما بلغ الى الحجر تنحى له الناس حتى يستلمه. فقال رجل من اهل الشام: من هذا الذى قد هابه الناس هذه الهيبه؟ فقال هشام: لا اعرفه، مخافه ان يرغب فيه اهل الشام، و كان الفرزدق حاضرا فقال: لكنى اعرفه. قال الشامى: من هو يا ابا فراس؟ فقال الفرزدق:
هذا الذى تعرف البطحاء وطاته
و البيت يعرفه و الحل و الحرم
هشام بن عبدالملك در زمان حيات پدرش خليفه ى مقتدر وقت، براى حج بيت الله به مكه آمد، طواف بيت الله را انجام داد، كوشش كرد كه استلام حجر نمايد ولى نتوانست زيرا مردم او را راه ندادند، گويى فشار مردم آنقدر شديد بود كه براى مصونيت هشام منبرى آوردند، او را روى منبر نشاندند، و طواف و استلام مردم را نگاه مى كرد و كسانى از اهل شام با او بودند و گرد منبرش حضور داشتند. در اين ميان حضرت على بن الحسين عليهماالسلام وارد مسجدالحرام شد. لباسى بلند بر تن داشت و عبايى بر دوش، صورتش از زيباترين صورتهاى مردم بود و بوى عطرش بسيار مطبوع. طواف خانه را آغاز نمود. وقتى به حجرالاسود رسيد مردم دور شدند، راه دادند، تا حضرت استلام حجر نمايد. در طوافهاى بعد هم مطلب به همين منوال بود و مردم براى آن حضرت راه باز مى كردند. يكى از شاميان كه در كنار منبر هشام بن عبدالملك بود از مشاهده ى اين وضع به شگفت آمد، از هشام بن عبدالملك پرسيد اين كيست كه در نزد مردم اينقدر ابهت و عظمت دارد. هشام گفت: او را نمى شناسم، زيرا مى ترسيد كه اگر آن حضرت را معرفى كند شاميان به او متمايل شوند و علاقه مند گردند. فرزدق شاعر در آنجا حاضر بود. وقتى هشام گفت «نمى شناسم» فرزدق گفت: من او را مى شناسم. شخص شامى گفت: اي ابافراس او كيست؟ فرزدق قصيده ى معروف خود را خواند كه در بيت اول گفته بود: «اين مرد كسى است كه مكه او را مى شناسد، اين مرد كسى است كه حرم خدا او را مى شناسد، اين مرد كسى است كه تمام مردم از محل و محرم او را مى شناسند و هويت او بر همه مشهود است».
اين يك نمونه از نعمت محبوبيت امام سجاد (ع) نزد
مسلمانان بود كه معروض افتاد. نمونه ى ديگر عظمتى است كه امام (ع) نزد خليفه ى وقت داشت و او صريحا به زبان آورده است.
عن الزهرى قال: دخلت مع على بن الحسين عليهما الصلوه و السلام على عبدالملك بن مروان. قال فاستعظم عبدالملك ما راى من اثر السجود بين عينى على بن الحسين عليهما السلام. فقال: يا ابا محمد! لقد بين عليك الاجتهاد و لقد سبق لك من الله الحسنى و انت بضعه من رسول الله صلى الله عليه و آله قريب النسب، و كيد السبب و انك لذو فضل عظيم على اهل بيتك و ذوى عصرك و لقد اوتيت من الفضل و العلم و الدين و الورع ما لم يوته احد مثلك و لا قبلك الا من مضى من سلفك و اقبل يثنى عليه و يطريه، قال، فقال على بن الحسين (ع): كلما ذكرته و وصفته من فضل الله سبحانه و تاييده و توفيقه فاين شكره على ما انعم.
زهرى مى گويد: من در معيت امام سجاد (ع) به مجلس عبدالملك مروان رفتم. عبدالملك با مشاهده ى اثر سجود ما بين دو چشم امام حضرتش را در كمال بزرگى و عظمت تلقى نمود. عرض كرد: مجاهدات شما در پيشگاه الهى مشهود است و كارهاى نيكت نزد باريتعالى سابقه دارد. تو پاره ى تن رسول خدا هستى، از جهت نسب به پيمبر اكرم نزديكى و از نظر سبب بسيار محكم و موثقى، شما فضيلت و برترى عظيمى بر اهل بيت خودت و بر مردم زمانت دارى، از مدارج فضيلت و علم و از مراتب دين و تقوى آنقدر بهره مندى كه احدى نه امروز و نه در گذشته واجد آن نبوده است، مگر پيشينيان و پدران بزرگوار خودت. خلاصه، عبدالملك از حضرت على بن الحسين
عليهماالسلام بسيار تمجيد نمود. زهرى مى گويد: امام سجاد (ع) فرمود: آنچه را كه گفتى و توصيف نمودى از فضل الهى و تاييد و توفيق باريتعالى است، اما شكر اين همه نعمت كجاست و چگونه مى توان اين وظيفه ى بزرگ و سنگين را به درستى و شايستگى انجام داد؟
آن محبوبيت عظيم امام سجاد نزد مسلمانان و اين همه تكريم و احترام از ناحيه ى خليفه ى مقتدر زمان، امرى ساده و عادى نيست و قطعا در ضمير دگران به طور متفاوت اثر مى گذارد. دوستان واقعى و شيعيان حقيقى امام در باطن از عظمت پيشواى خود بسيار مسرورند و براى خود از خداوند درخواست مى كنند، ولو به قدر يك صد هزارم، از آن نعمت خلوص و معنويت به آنان عطا فرمايد. اما افراد عادى از مشاهده ى آن همه نعمت نسبت به امام (ع) حسد مى برند و در ضمير خويش ناراحت و بى قرارند، اما به عمل ناروايى دست نمى زنند، ولى ستمكاران و اهل بغى از مشاهده ى آن همه نعمت خشمگين و ناراحت اند، نسبت به حضرت سجاد (ع) دشمنى و كينه مى ورزند و ممكن است عملا به افترا و تهمت يا هتك و اهانت متوسل شوند تا از محبوبيت و عظمت امام بكاهند.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در مقام دعا به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و من حسد اهل البغى الموده.
پروردگارا! حسد اهل بغى و ستمكاران را درباره ام به دوستى و محبت تبديل فرما و به لطف و كرمت از خطرات ناشى از آن مصون و محفوظم بدار.
امام سجاد (ع) در دومين جمله ى دعا، كه قسمتى از موضوع بحث امروز است، به درگاه خدا عرض مى كند:
و من ظنه اهل الصلاح الثقه.
بار الها! بدگمانى افراد صالح را درباره ى من به وثوق و اطمينان تبديل نما.
گمان بد نيز مانند حسد از حالات روانى و انديشه هاى درونى انسان است. موقعى كه اشخاص خود را در شرايط سوءظن قرار مى دهند، قهرا براى دگران بدبينى و بدگمانى پديد مى آيد. اولياى گرامى اسلام براى مصون ماندن مسلمين از سوءظن اين و آن ضمن روايات متعددى تذكرات لازم را به پيروان خود داده اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: اولى الناس بالتهمه من جالس اهل التهمه.
رسول گرامى فرموده است: شايسته ترين افراد براى متهم شدن كسانى هستند كه با اهل تهمت مجالست مى نمايند.
عن على عليه السلام قال: مجالسه الاشرار تورث سوءالظن بالاخيار.
على (ع) فرموده است: مجالست با اشرار و بدان منشا گمان بد براى اخيار و نيكان است.
و عنه عليه السلام قال: و من دخل مداخل السوء اتهم.
و نيز فرموده: كسى كه در جايگاههاى بد وارد شود مورد تهمت و بدگمانى قرار مى گيرد.
مقصود از «گمان بد» كه در اين جمله ى دعا آمده «سوءظن ناشى از مجالست با اشرار» نيست زيرا امام سجاد (ع) معلم اخلاق است، نه تنها همنشين بد را به خود راه نمى دهد، بلكه پيروان خويش
را نيز از آن برحذر مى دارد. ممكن است گمان بدى كه در دعاى امام سجاد (ع) آمده است ناشى از فساد زمان و ناظر به انحراف اخلاق جامعه باشد و اين همان است كه اميرالمومنين (ع) آن را مورد توجه قرار داده و به پيروان خويش خاطرنشان فرموده است:
عن على عليه السلام قال: اذا استولى الصلاح على الزمان و اهله ثم اساء رجل الظن برجل لم تظهر منه حوبه فقد ظلم، و اذا استولى الفساد على الزمان و اهله و احسن رجل الظن برجل فقد غرر.
على (ع) فرموده: موقعى كه صلاح و درستكارى بر زمان و اهل زمان حاكم باشد اگر كسى در چنين شرايطى به دگرى گمان بد ببرد با آنكه از شخص مورد سوءظن گناهى نديده باشد به وى ستم نموده است، اما موقعى كه نادرستى و فساد بر زمان و اهل زمان مستولى گردد اگر كسى ناشناخته و بدون تحقيق با دگرى به حسن ظن رفتار كند، خويشتن را در معرض خطر قرار داده است.
به طورى كه در كتب عامه و خاصه آمده است معاويه بن ابى سفيان و پس از او ساير حكام بنى اميه براى تثبيت حكومت خود گناه و ناپاكى را شايع نمودند، مردم را در معاصى و اعمال خلاف عفت آزاد گذاردند، حلال و حرام خدا را ناديده انگاشتند و جامعه را به فساد و ناپاكى سوق دادند، آنچنان دين حق را ملعبه قرار دادند و مردم نادان شام را مطيع بى قيد و شرط خود ساختند كه مسعودى در تاريخ مى گويد:
و قد بلغ من امرهم فى طاعتهم له انه صلى بهم عند مسيرهم الى صفين الجمعه فى يوم الاربعاء و اعاروه رووسهم عند القتال.
كار حكام بنى اميه و اطاعت كوركورانه ى مردم از آنان به جايى رسيد كه معاويه زمانى كه با لشكريان خود به صفين مى رفت نماز جمعه را روز چهارشنبه اقامه نمود، نه تنها كسى در اين بدعت صريح و گناه بزرگ به وى اعتراض ننمود، بلكه همان مردم سرهاى خود را براى جنگ با على (ع) به وى عاريه مى دادند و در اطاعت و فرمانبريش از جان خود مى گذشتند. در زمان امام سجاد (ع) سالها از حكومت ظالمانه ى معاويه گذشته بود و در اين فاصله هر روز فساد و ناپاكى افزايش يافته، بدگمانى به اوج خود رسيده و سوءظن در سراسر جامعه سايه افكنده است. البته در چنين زمانى تمام قشرهاى مردم به گونه اي نسبت به يكديگر سوءظن داشتند و امام سجاد (ع) نيز از بدگمانى اين و آن مصونيت نداشت. شايد سوءظنى كه درباره ى امام (ع) اعمال مى شد و ممكن بود كه حضرتش از آن جهت مورد بدگمانى قرار گيرد، اين است كه بگويند دعاها و عبادات امام سجاد در پيشگاه باريتعالى، آه و زاريهاى آن جناب در محضر خداوند، و خلاصه، آن همه ورع و زهد از روى واقع و خلوص نيت نبوده است، بلكه منظور حضرتش اين است كه قلوب مردم را متوجه خود نمايد، عواطف آنان را به نفع خويشتن برانگيزد، و از اين راه محبوبيت و نفوذ كلام به دست آورد. به نظر مى رسد كه منشا گمان بد مردم نسبت به امام سجاد (ع) چيزى جز اين نباشد، زيرا در على بن الحسين عليهماالسلام ماده اي كه بتواند زمينه ى گمان بد درباره ى آن حضرت گردد وجود نداشت و اين احتمال از خلال بعضى از روايات نيز استفاده مى شود:
عن الصادق عليه السلام قال: قال رجل لعلى بن الحسين ان فلانا ينسبك الى انك ضال مبتدع. فقال له على بن الحسين عليهما
السلام: ما رايت حق مجالسه الرجل حيث نقلتنا حديثه و لا اديت حقى حيث ابلغتنى عن اخى ما لست اعلمه، ان الموت يعمنا و البعث محشرنا و القيامه موعدنا و الله يحكم بيننا.
امام صادق (ع) فرمود كه مردى به حضرت سجاد عرض كرد: فلانى درباره ى شما مى گويد كه: على بن الحسين مردى گمراه و اهل بدعت است. امام به وى فرمود: حق مجالست آن مرد را رعايت ننمودى كه گفته ى او را براى من نقل نمودى و همچنين اداى حق مرا نكردى از اين جهت كه از برادر من به من خبرى گفتى كه نمى دانستم. سپس چند جمله براى آگاهى او و دگر افرادى كه بعدا مى شنوند فرمود: مرگ در برگيرنده ى تمام ماست، بعث روز حشر ماست، و قيامت وعده گاه ماست و در آن روز خداوند بين ما حكم خواهد نمود.
براى امام سجاد (ع) سوءظن افراد ناصالح و كسانى كه افكار و اعمالشان بر اساس محاسبه ى دينى و رعايت تعاليم الهى نيست اهميت ندارد، آنچه در نظر امام از جهت دينى و اطمينان خاطر مسلمين اهميت دارد اين است كه افراد صالح و عناصر درستكار به آن حضرت گمان بد ببرند، زيرا سوءظن اين قبيل افراد كه مردم به آنان حسن نظر دارند اگر در جامعه شايع شود رفته رفته مسلمانان نسبت به دين حق و مردان الهى بدگمان مى گردند و شيوع چنين فكرى بين مردم براى اسلام و مسلمين زيانبار است. لذا امام سجاد (ع) در دعاى خود گمان بد افراد صالح را مورد توجه قرار داده و به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و من ظنه اهل الصلاح الثقه.
بار الها! گمان بد مردم صالح و درستكار نسبت به من را به وثوق و اعتماد مبدل نما.
سمپاشيها و تبليغات سوء درباره ى ساير ائمه ى معصومين عليهم السلام نيز كم و بيش وجود داشته و در پاره اي از مواقع كسانى گفته هاى آنان را به اطلاع امام مى رساندند و امام بر اساس كرامت خلق، بدى آنان را به نيكى پاسخ مى داد و همين عمل موجب مى شد كه بدگمانى و بغض آنان از ميان برود يا لااقل كاهش يابد و زيانى براى اسلام و اولياء الهى به بار نيايد.
اتى رجل اباعبدالله عليه السلام فقال: ان فلانا ابن عمك ذكرك فما ترك شيئا من الوقيعه الا قاله فيك. فقال ابوعبدالله (ع) للجاريه ايتينى بوضوء، فتوضا و دخل فقلت فى نفسى يدعو عليه. فصلى ركعتين فقال: يا رب و حقى قد وهبته و انت اجود منى و اكرم، فهبه لى و لا تواخذه بى و لا تقايسه. ثم رق، فلم يزل يدعو، فجعلت اتعجب.
مردى حضور امام صادق (ع) آمد، عرض كرد فلانى، پسر عمويت، از شما سخن گفت و هيچ بدگويى و شتمى را فروگذار نكرد. امام صادق (ع) به خدمتگزار فرمود آب وضو بياورد، وضو گرفت، به نماز ايستاد. با خود گفتم: امام مى خواهد درباره ى او نفرين كند، ديدم دو ركعت نماز خواند و گفت: بار الها! من از حق خودم در مورد او گذشتم و تو از من بخشنده ترى و كريمترى، درخواست دارم او را ببخشى و براى اهانتى كه به من نموده است مواخذه اش ننمايى،
در حالى كه پرده ى اشكى روى چشمش بود پيوسته به مغفرت او دعا كرد و من با شگفتى ناظر آن جريان بودم.
در پايان سخن به مناسبت بحث سوءظن قضيه ى عجيبى كه در عصر على (ع) روى داده و در حديث آمده است تقديم شنوندگان محترم مى گردد:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: اتى اميرالمومنين (ع) برجل وجد فى خربه و بيده سكين ملطخ بالدم و اذا رجل مذبوح يتشحط فى دمه. فقال له اميرالمومنين عليه السلام ما تقول؟ قال: يا امير المومنين، انا قتلته. قال: اذهبوا به. فلما ذهبوا به اقبل رجل مسرعا فقال: لا تعجلوا وردوه الى اميرالمومنين (ع). فردوه، فقال و الله يا اميرالمومنين ما هذا صاحبه، انا قتلته. فقال اميرالمومنين (ع) للاول: ما حملك على اقرارك على نفسك و لم تفعل؟ فقال: يا اميرالمومنين! و ما كنت استطيع ان اقول و قد شهد على امثال هولاء الرجال و اخذونى و بيدى سكين ملطخ بالدم و الرجل يتشحط فى دمه و انا قائم عليه و خفت الضرب فاقررت و انا رجل كنت ذبحت بجنب هذه الخربه شاه و اخذنى البول فدخلت الخربه فرايت الرجل يتشحط فى دمه فقمت متعجبا فدخل على هولاء فاخذونى. فقال اميرالمومنين (ع): خذوا هذين فاذهبوا بهما الى الحسن و قصوا عليه قصتهما و قولوا له: ما الحكم فيهما؟ فذهبوا الى الحسن (ع)، قصوا عليه قصتهما. فقال الحسن (ع) قولوا لاميرالمومنين (ع): ان هذا كان ذبح ذاك فقد احيا هذا و قد قال الله عز و جل «و من احياها فكانما احيا الناس جميعا».
يخلى عنهما و تخرج ديه المذبوح من بيت المال.
امام صادق (ع) فرمود: مردى به حضور على (ع) جلب شد. او در خرابه اي بود و كارد خون آلودى در دست داشت و در كنارش كشته اي غرق به خون بود. حضرت از او پرسيد: تو او را كشتى؟ عرض كرد: بلى، من او را كشتم. دستور داد او را ببرند و نگاه دارند تا قصاص شود. در حاليكه او را مى بردند مردى با شتاب از راه رسيد و گفت: عجله نكنيد، او را به على (ع) برگردانيد. برگرداندند. اين مرد گفت: و الله من او را كشتم و مرد دستگير شده قاتل نيست. على (ع) به اولى گفت: چه چيز ترا واداشت كه به قتل اقرار كنى؟ عرض كرد: اين مردان مرا دستگير نمودند در حالى كه كارد خونين به دست داشتم و در كنار مقتول غرق به خون ايستاده بودم، خائف بودم كه اگر انكار كنم مرا بزنند، اقرار نمودم. من بيرون خرابه گوسفندى را كشته بودم، دچار مضيقه ى ادرار شدم، با كارد خونين براى رفع حصر به خرابه آمدم، مرد غرق به خون را ديدم، با شگفتى او را نگاه مى كردم كه اينان وارد خرابه شدند و مرا دستگير كردند.
على عليه السلام دستور داد هر دو نفر را نزد امام مجتبى ببرند و قصه ى آن دو را به عرض برسانند و بگويند: حكم خدا در اين باره چيست؟ امام مجتبى (ع) گفت: به اميرالمومنين بگوييد اگر اين مرد دومى مقتول را كشته دستگير شده ى اول را كه قاتل نبوده از مرگ خلاص كرده و در واقع او را احيا نموده است، فرمود: كسى كه يك نفر را احيا كند همانند آن است كه تمام مردم را احيا كرده باشد، پس هر دو نفر آزاد شوند و ديه ى مقتول از بيت المال پرداخت گردد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و من عداوه الادنين الولايه، و من عقوق ذوى الارحام المبره، و من خذلان الاقربين النصره.
اين سه جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» به خواست خدا موضوع سخنرانى امروز است. امام عليه السلام به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! دشمنى نزديكان را به دوستى و جدايى ارحام را به نيكى و پيوستگى و ترك يارى بستگان را به حمايت و نصرت تبديل فرما.
پروردگار حكيم، نظام عالم را بر اساس علل و معاليل استوار فرموده و براى هر چيزى اسباب و وسايلى را قرار داده است. هر كس بخواهد به هدف مورد نظر خود دست يابد بايد از مجرايى كه مقدر است وارد شود تا به آن نايل گردد: كسى كه رزق مى خواهد مجراى آن كشاورزى، دامدارى، و برخى اشجار ميوه است. كسى كه علم مى خواهد مجراى آن كتاب و كلاس و شنيدن درس استاد و بحث كردن با ساير محصلين است. و همچنين ساير امور.
عن ابيعبدالله عليه السلام انه قال: ابى الله ان يجرى الاشياء الا
باسباب و جعل لكل شى ء سببا و جعل لكل سبب شرحا و جعل لكل شرح علما.
امام صادق (ع) فرموده: خداوند ابا دارد از اينكه امور جهان را به جريان اندازد مگر از راه وسايل و اسباب. آفريدگار حكيم براى هر چيزى وسيله اي را خلق نموده و براى هر وسيله اي شرح و توضيحى را مقرر داشته و براى هر شرحى علمى را تعيين نموده است.
بنابراين انسانهايى كه خواهان تعالى و تكامل معنوى يا مادى هستند بايد وسايل و اسباب كمال را در هر يك از امور بشناسند و از آن مجارى، فيض خدا را بخواهند. البته به هر نسبت كه علم و آگاهى بشر به علل و معاليل افزايش يابد و بر طبق آنها عمل كند به همان نسبت پيروزى و موفقيتش بيشتر خواهد بود. امورى را كه مربوط به هدايت الهى و فراگرفتن تعاليم دينى براى نيل به سعادت ابدى است بايد از بيان پيمبر گرامى و ائمه ى معصومين عليهم السلام استفاده نمود و چيزهايى كه مربوط به علل و عوامل مادى و دنيوى است، از قبيل فيزيك، شيمى، و رشته هاى فنى، و همچنين شناخت معادن مس و سرب و چگونگى تصفيه و بهره بردارى از آنها براى اداره ى امور دنيوى مربوط به علوم طبيعى دانشگاهى و تدريس اساتيد متخصص است. براى آنكه مطلب، هر چه بهتر، جهت شنوندگان محترم روشن شود و به اهميت و ارزش اسباب و علل در نظام خلقت واقف گردند، لازم است در مضمون اين روايت دقت كنند و از عنايت الهى به اين سنت حكيمانه آگاهى يابند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان نبيا من الانبياء مرض و قال: لا
اتداوى حتى يكون الذى امرضنى هو الذى يشفينى. فاوحى الله عز و جل: لا اشفيك حتى تتداوى، فان الشفاء منى و الدواء منى. فجعل يتداوى فاتى الشفاء.
امام صادق (ع) فرمود: يكى از پيمبران الهى بيمار شد. گفت: من مداوا نمى كنم تا آن كس كه مرا مريض نموده، شفايم بخشد. خداوند به او وحى فرستاد: ترا شفا نمى دهم تا خود را مداوا نمايى، زيرا شفا از من است و دوا نيز از من و تو بايد از وسيله ى من به شفايم دست يابى. آن پيمبر طبق دستور الهى عمل نمود و مداوا كرد و خداوند به او عافيت بخشيد.
ناگفته نماند اينكه در روايات آمده كه «خداوند ابا دارد از اينكه امور جهان را جز از راه وسايل و اسباب به جريان اندازد» بدين معنى نيست كه آفريدگار توانا خويشتن را نيز در چارچوب علل و اسبابى كه خود آنها را آفريده است زندانى نموده و ديگر قادر نيست كه بدون وسيله و اسباب كارى انجام دهد، بلكه خداوند به مشيت حكيمانه ى خود اين نظم و ترتيب را برقرار فرمود تا افراد از راه وسايل و مقررات تعيين شده به هدفهاى خويش دست يابند، اما خود حضرت باريتعالى در اين اسباب محصور نيست و اگر در موردى بخواهد مى تواند به طور سبب سوزى و بدون وسيله و اسباب عادى به اراده ى خود جامه ى تحقق بپوشاند و هدف خود را ايجاد نمايد و كلمه ى «ابا» كه در حديث آمده حاكى از همين مطلب است، مثلا اگر يك نفر بگويد: فلان تاجر بزرگ ابا دارد معاملات خود را بدون واسطه انجام دهد، از كلمه ى «ابا» استفاده مى شود كه اين تصميم جنبه ى عموميت دارد و بايد
در معاملات او واسطه در كار باشد نه آنكه تاجر نمى تواند بدون واسطه معامله كند، بلكه او آزاد است و اگر در موردى اراده نمايد مى تواند بدون مداخله ى واسطه چيزى را بخرد يا بفروشد. خداوند نيز ابا دارد از اينكه امور جهان را بدون اسباب به جريان اندازد، اما اگر در موردى اراده فرمايد مى تواند خارج از مقررات و اسباب عادى، آن را كه خواسته است ايجاد نمايد و اين مطلب به صريح قرآن شريف مكررا به وقوع پيوسته است. اراده ى خداوند در نظام خلقت اين است كه بچه ى چهارپايان به وسيله ى آميزش نر و ماده تشكيل شود و متولد گردد، اما در مورد ناقه ى صالح اين قانون را عملا بر هم زد و اراده فرمود كه شترى را از سينه ى سنگ بزرگى به درآورده و آن را معجزه ى نبوت حضرت صالح قرار دهد. همچنين در مورد موسى بن عمران قانون تكوين مار را برهم زد و عصاى او را كه چوب خشكى بود در يك لحظه به اژدهايى بزرگ تبديل نمود و چيزهايى را كه ساحران به صورت مار جلوه داده بودند بلعيد و در لحظه ى ديگر آن اژدها را با دست موسى بن عمران به صورت عصا درآورد. نتيجه آنكه دنيا عالم علل و اسباب است و دعاى ما در پيشگاه الهى به معناى ناديده گرفتن وسايل و اسباب نيست، بلكه موظفيم در مواردى كه وسايل در اختيار ماست مانند پزشك و دارو، به موازات دعا، وسايل و اسباب را نيز مهيا نماييم و در جايى كه وسيله در اختيار ما نيست چون باريتعالى امر به دعا نموده و وعده ى استجابت داده است، اگر دعاى ما مقبول درگاه الهى افتد وسيله ى آن را نيز خود به لطف و رحمتش فراهم مى آورد. و اين مطلب در خلال بحث راجع به سه جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است روشن خواهد شد. امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قسمت از دعا به پيشگاه باريتعالى عرض مى كند:
و من عداوه الادنين الولايه.
بار الها! دشمنى نزديكان را به دوستى مبدل فرما.
دوستى و دشمنى افراد با يكديگر علل و عوامل متعددى دارد و دوستان و دشمنان، حب و بغضهاى درونى خويش را با واكنشهاى گوناگون از قبيل مدح و ذم، تصديق و تكذيب، و گاهى با اعمال شديدتر ابراز مى دارند. بسيارى از افراد نيز همانند امام سجاد (ع) از پيشگاه الهى درخواست مى كنند كه دشمنى نزديكان را به دوستى مبدل فرمايد. با توجه به شرحى كه معروض افتاد، دنيا عالم علل و اسباب است و براى آنكه دعا به استجابت برسد بايد اسباب و علل دوستى به موازات دعا فراهم آيد تا خواسته ى دعاكننده در پيشگاه الهى مقبول افتد و مورد استجابت واقع شود، پيش از آنكه علل و عوامل دوستى مورد بحث قرار گيرد قسمتى از حديث امام صادق (ع) را كه براى يكى از دوستان خود بيان نموده و در توضيح اين جمله از دعاى امام سجاد (ع) مفيد است، به عرض شنوندگان محترم مى رساند:
عن ابيجعفر عليه السلام فى وصيته لجابر بن يزيد الجعفى قال: يا جابر! اوصيك بخمس: ان ظلمت فلا تظلم، و ان خانوك فلا تخن، و ان كذبت فلا تغضب، و ان مدحت فلا تفرح، و ان ذممت فلا تجزع، و فكر فيما قيل فيك فان عرفت من نفسك ما قيل فيك فسقوطك من عين الله جل و عز عند غضبك من الحق اعظم عليك مصيبه مما خفت من سقوطك من اعين الناس و ان كنت على خلاف ما قيل فيك فثواب اكتسبته من غير ان يتعب بدنك.
امام باقر (ع) به جابر جعفى فرمود: پنج چيز را به تو سفارش
مى كنم: اگر مورد ستم واقع شدى ستم مكن، اگر دگران به تو خيانت نمودند تو خيانت منما، اگر تكذيب كردند خشمگين مشو، اگر تمجيدت نمودند شادى مكن، و اگر مذمتت كردند بيتابى منما و به چيزى فكر كن كه درباره ات گفته اند، اگر گفته هاى دگران را در خويشتن يافتى و به صفات بدى متصف بودى، پس وقوف تو در پيشگاه الهى بر اثر خشمى كه از شنيدن سخن حق نشان دادى مصيبتش سنگينتر از وقوف تو در اجتماع است، و اگر آنچه را از بدى كه درباره ات گفته اند در تو نيست به اجرى از خداوند نايل شده اي بدون آنكه براى دست يافتن به آن اجر، بدنت به تعب افتاده باشد.
كسى كه دعا مى كند و از خدا مى خواهد كه دشمنى نزديكانش را به دوستى مبدل سازد بايد از توصيه ى امام باقر (ع) به جابر جعفى استفاده نمايد و فكر كند آيا دشمنى وى با من بر حق است يا ناحق و در مواقعى كه او مرا مذمت نموده يا تكذيب كرده، بجا بوده است يا نابجا، خلاصه منشا دشمنى او را مورد بررسى و دقت قرار دهد، اگر دعاكننده در مواقعى او را تحقير نموده و كوچك شمرده است يا درباره ى او كلمات زشت و زننده گفته و مورد اهانتش قرار داده است يا در غيابش از او بدگويى نموده و كسانى اين خبر را داده اند و اين قبيل امور منشا عداوت او گرديده، براى اينكه دعايش مستجاب شود و دشمنى او به دوستى مبدل گردد بايد حتما رفتار و گفتار خويش را تغيير دهد و روش خصمانه را ترك گويد و به ياد داشته باشد كه دنيا عالم علل و اسباب است و چون ترك عوامل دشمنى و به كار بستن وسايل و انگيزه هاى دوستى در اختيار اوست بايد به موازات دعا اعمال خود را اصلاح كند و رفتار و گفتارش به گونه اي باشد كه مايه ى محبت و دوستى گردد.
عن على عليه السلام قال: ثلاث يوجبن المحبه: حسن الخلق و حسن الرفق و التواضع.
على (ع) فرموده: سه چيز است كه موجب محبت و دوستى مى شود: يكى حسن خلق، آن ديگر مدارا نمودن صحيح و شايسته، و سوم تواضع و فروتنى.
اگر دشمنى وى نابجا و خلاف حق بوده و دعا كننده در تمام مواقع با رعايت اصول اخلاق و ادب با وى برخورد مى نموده است، در اين صورت او از نظر تامين وسايل و اسباب دوستى، وظيفه و تكليفى به عهده ندارد و اصلاح دشمن فقط به تحول قلب اوست و اين امر مهم به ذات اقدس الهى اختصاص دارد، اوست كه مى تواند نيت را تغيير دهد و دلها را از مسيرى كه مى روند بگرداند، اگر خداوند اراده نمايد و دل او را متحول سازد دعا مستجاب مى شود و محبت جايگزين دشمنى مى گردد و اگر در او تحولى ايجاد ننمايد به فرموده ى امام باقر (ع) دعا كننده بدون تحمل رنج و تعب بدنى از اجر باريتعالى برخوردار مى گردد. اين قبيل عناصر منحرف كه بى جهت نسبت به وظيفه شناسان و بردباران دشمنى دارند بيش و كم در جوامع بشرى وجود داشته و دارند. على (ع) درباره ى اينان فرموده است:
عاده الاشرار معاداه الاخيار.
دشمنى با اخيار و پاكان از جمله ى عادات مذموم و ناپسند اشرار و بدخواهان است.
امام سجاد (ع) خود مربى انسانها بود و تمام وظايف اخلاق و ادب را در مورد همه ى افراد رعايت مى فرمود و دشمنى بعضى از
نزديكان ناشى از سوء برخورد نبوده است، اينكه در مقام دعا عرض مى كند:
و من عداوه الادنين الولايه.
بار الها! دشمنى نزديكان را به دوستى مبدل نما، ممكن است ناظر به دشمنانى باشد كه نسبت به آن حضرت در اشتباه بوده و سوءنيتى نداشته اند و از خدا مى خواهد كه اشتباه را از صفحه ى خاطرشان بزدايد و آنان را واقع بين كند تا دشمنى نابجا و بى موردشان مبدل به دوستى گردد يا ناظر به دشمنى بدخواهان و اشرار است كه على (ع) درباره ى آنان فرموده است: عداوت اشرار با پاكان از عادات مذموم و ناپسند اين گروه است. امام سجاد (ع) از مقلب القلوب مى خواهد كه در ضمير اينان تحولى به وجود آورد تا دوستى و محبت نسبت به آن حضرت جايگزين دشمنى و عداوت گردد.
در جمله ى دوم اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است، امام (ع) در پيشگاه خدا عرض مى كند:
و من عقوق ذوى الارحام المبره.
بار الها! جدايى از ارحام را به نيكى و پيوستگى مبدل فرما.
از جمله ى امورى كه در تعاليم اسلام مورد تاكيد قرار گرفته و رعايت آن اكيدا به جامعه ى مسلمين توصيه شده مسئله ى «صله ى رحم» است، و در اين باره آيات متعدد و روايات بسيارى رسيده كه در اينجا پاره اي از آنها ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: اوصى الشاهد من امتى و الغائب منهم و من فى اصلاب الرجال و ارحام النساء الى يوم القيامه ان يصل الرحم و ان كانت منه على مسيره السنه فان ذلك من الدين.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله به امت خود، فرموده است آنانكه حاضرند و آنانكه غايب اند و آنانكه از اصلاب مردان و ارحام زنان تا روز قيامت به دنيا مى آيند سفارش مى كنم كه صله ى رحم نمايند، اگر چه فاصله ى آنان تا ارحامشان به قدر يك سال مسافرت با كاروان باشد، چه آنكه صله ى رحم يكى از مسائل مهم دين است.
رسول اكرم (ص) براى پرورش افكار مسلمانان و راهنمايى آنان به وظايف اسلامى و انسانى، در تمام مواقع مهمترين تذكرات را در مواقع مختلف در منبر و محضر به مردم مى داد. از آن جمله به مناسبت فرارسيدن ماه مبارك رمضان و مهيا نمودن افكار مردم براى وظايف اجتماعى در منبر خطبه خواند و در خلال آن سه جمله را از پى هم فرمود:
و قروا كباركم و ارحموا صغاركم و صلوا ارحامكم.
بزرگسالان خود را احترام نماييد، خردسالان خود را مورد ترحم و مهر قرار دهيد و ارحام خود را صله نماييد.
با اينكه ذكر بزرگسالان و خردسالان شامل حال ارحام نيز مى شود، ولى چون مسئله ى صله ى رحم اهميت دارد، حضرت آن را تخصيص به ذكر داد.
افراد باايمان و پيروان راستين اسلام به امر باريتعالى در مورد صله ى رحم توجه كامل دارند و از مواخذه الهى در اين مورد، سخت خائف و نگران اند، زيرا در قرآن شريف آمده است:
و الذين يصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون سوء الحساب. خردمندان باايمان كسانى هستند كه دستور بارى تعالى را در
مورد اشخاصى كه امر به صله ى آنها فرموده اطاعت مى كنند و از خداوند و حسابرسى سخت او بيم دارند.
در حديث آمده است:
قال تعالى، انا الرحمن، و هذه الرحم شققت لها اسما من اسمى، فمن وصلها و صلته و من قطعها قطعته.
خداوند سبحان فرموده است: من رحمان هستم و نام رحم را از اسم خودم مشتق نموده ام، پس هر كس صله ى رحم كند و با بستگان خود پيوند نمايد من او را با رحمت خود صله خواهم كرد و هر كس قطع رحم كند من رحمت خود را از او قطع خواهم نمود.
اگر كسى صله ى رحم مى كند و به ارحام خود عملا و قولا خدمت مى نمايد ولى در مقابل، از آنان اذيت و آزار مى بيند، پيشواى اسلام به چنين شخصى اجازه نمى دهد قطع رحم كند و خاطرنشان مى نمايد كه اين كار عذاب الهى را در پى دارد .
ان رجلا اتى النبى صلى الله عليه و آله فقال: يا رسول الله: ان لى اهلا قد كنت اصلهم و هم يوذونى، و قد اردت رفضهم. فقال له رسول الله: اذا يرفضكم الله جميعا.
مردى به حضور پيمبر گرامى شرفياب شد. عرض كرد: من ارحامى دارم و آنها را صله مى كنم ولى آنان مرا آزار مى دهند، مى خواهم تركشان گويم. حضرت فرمود: در اين صورت خداوند همه ى شما را ترك خواهد گفت.
صله ى رحم و نيكوكارى از عوامل جلب رحمت باريتعالى در دنيا و آخرت است و در حديثى امام صادق عليه السلام اين دو مطلب را در كنار هم ذكر كرده و از فايده ى دنيوى و اخروى آن نام برده
است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان صله الرحم و البر ليهونان الحساب و يعصمان من الذنوب، فصلو ارحامكم و بروا باخوانكم و لو بحسن السلام و رد الجواب.
امام صادق عليه السلام فرموده: صله ى رحم و نيكى كردن به برادران، حساب را در قيامت آسان مى كند و آن دو آدمى را از گناه محافظت مى نمايد. پس شما به ارحام خود صله كنيد و به برادران خود نيكى نماييد اگر چه به سلام كردن نيكو و جواب سلام دادن باشد.
با توجه به اينكه مردم از جهت نيروى كار، بنيه ى مالى، تعداد عائله، سلامتى و بيمارى، و ديگر جهات با يكديگر متفاوت اند، قهرا صله ى رحم نيز متفاوت خواهد بود. افرادى كه بين ارحام، قدرت كار و درآمد كافى دارند و زندگى خود را به شايستگى اداره مى كنند به كمك مالى نياز ندارند، صله ى رحم در اين قبيل موارد به ديدن يكديگر رفتن، سلام و احوالپرسى نمودن، و از آزار و اذيتشان پرهيز داشتن است.
عن ابى الحسن الرضا عليه السلام قال: قال ابوعبدالله (ع)، صل رحمك و لو بشر به من ماء و افضل ما توصل به الرحم كف الاذى عنها.
حضرت رضا از امام صادق عليهماالسلام حديث نموده كه فرموده است: صله ى رحم نما اگر چه به شربت آبى باشد و بهترين صله ى رحم خوددارى از ايذاء آنان است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: صلوا ارحامكم فى الدنيا و لو بسلام.
رسول گرامى فرموده است: در دنيا صله ى رحم نماييد، گر چه با سلام گفتن باشد.
در مواردى كه ارحام بر اثر پيرى يا بيمارى يا نقص عضو از كارافتاده و عائله دارند ارحام متمكن بايد در كمال علاقه مندى و گشاده رويى دست به دست هم بدهند و زندگى آنان را از جميع جهات اداره نمايند. در روايات اولياى گرامى آمده كه براى هر چيزى زكاتى است: زكوه علم معلومات خود را به افراد شايسته و لايق آموختن است، زكوه عقل رفتار و گفتار جهال را تحمل نمودن است، زكوه قدرت عفو و بخشيدن است و ديگر امورى از اين قبيل. در روايتى از على (ع) رسيده كه فرموده است:
زكوه اليسار بر الجيران و صله الارحام.
زكات كسانى كه از تسهيلات مالى برخوردارند نيكى به همسايگان و صله ى ارحام است.
جالب آنكه به موجب روايات، كسانى كه به ارحام تهيدست و بى بضاعت خود كمك مالى مى نمايند پاداش و اجرشان در قيامت نزد باريتعالى از ساير انفاقهاى مالى كه درباره ى دگران انجام مى دهند بيشتر و فزونتر است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الصدقه بعشره و القرض بثمانى عشره و صله الاخوان بعشرين و صله الرحم باربع و عشرين.
رسول اكرم فرموده است: اجر صدقه ده برابر، پاداش قرض دادن هجده برابر، مزد صله ى برادران دينى بيست برابر، و اجر صله ى رحم بيست و چهار برابر است.
از آنچه معروض افتاد جمله ى دوم امام سجاد (ع) در اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است روشن گرديد:
و من عقوق ذوى الارحام المبره:
بار الها! جدائى ارحام را به نيكى و پيوستگى تبديل فرما.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است در پيشگاه الهى عرض مى كند:
و من خذلان الاقربين النصره.
و ترك يارى بستگان را به حمايت و نصرت تبديل فرما.
صله ى رحم از چند جهت شايان توجه است: اول از ديدگاه جود و عطا. كسانى كه طبع سخى و دست گشاده دارند، ارحام بى بضاعت خويش را با بلندنظرى مورد حمايت قرار مى دهند و با حفظ آبرو و عزتشان زندگى آنان را اداره مى نمايند. اين گروه داراى برترى و فضيلت اخلاقى هستند. على (ع) درباره ى اينان فرموده است:
صله الارحام من افضل شيم الكرام.
صله ى رحم از بزرگترين خوى و منش مردمان كريم النفس و بزرگوار است.
دوم، از نظر دينى و ارزش اسلامى. صله ى رحم از وظايف قطعى افراد باايمان است و قطع رحم از گناهان بزرگ. در حديثى كه مذكور افتاد، مردى از رسول اكرم سوال كرد: مبغوضترين كارها نزد خدا چيست؟ حضرت، اول از شرك نام برده و دوم از قطع رحم.
پاسخ آن جناب روشنگر اين حقيقت است كه قطع رحم در كنار شرك قرار گرفته و به آن اندازه مورد بغض و بدبينى ذات اقدس الهى است. از اين رو ائمه ى معصومين عليهم السلام همواره مواظب اصحاب و دوستان خود بودند و در مقام بيان وظايف مالى آنان، خدمت به ارحام بى بضاعت را خاطرنشان مى ساختند و اين مهم را تذكر مى دادند. مردى به نام عمار از دوستان متمكن امام صادق (ع) بود.
قال له ابوعبدالله عليه السلام: يا عمار! انت رب مال كثير. قال: نعم، جعلت فداك. قال: فتودى ما افترض الله عليك من الزكوه؟ قال: نعم قال فتخرج المعلوم من مالك؟ قال: نعم. قال: فتصل قرابتك؟ قال: نعم. قال: فتصل اخوانك؟ قال: نعم. فقال: يا عمار! ان المال يفنى، و البدن يبلى و العمل يبقى، و الديان حى لا يموت، يا عمار! انه ما قدمت فلن يسبقك و ما اخرت فلن يلحقك.
امام صادق (ع) به وى فرمود: اي عمار! تو صاحب مال بسيارى. عرض كرد: بلى، فدايت گردم. فرمود: آيا زكات واجب را مى دهى؟ عرض كرد: بلى. آيا مال معلومى كه قرآن شريف فرموده «فى اموالهم حق معلوم» پرداخت مى كنى؟ عرض كرد: بلى. آيا صله ى رحم مى نمايى و به آنان كمك مالى مى كنى؟ عرض كرد: بلى. آيا برادران دينيت را از حمايت مالى برخوردار مى سازى؟ عرض كرد: بلى. فرمود: اي عمار! مال فانى مى شود، بدن در قبر مى پوسد، و عمل باقى مى ماند، و خداوند زنده اي است كه هرگز نمى ميرد. اي عمار! آن را كه پيش فرستادى از تو سبقت نمى گيرد و آن را كه باقى گذاردى به تو ملحق نمى شود.
سوم، از نظر خذلان قاطع رحم و اينكه ارحام بى بضاعت در روز گرفتارى او را يارى نمى نمايند و نيازش را با حمايت خويش برطرف نمى سازند. زندگى بشر بر اساس همكارى و تعاون استوار است، مردم در جميع شئون حياتى به يكديگر نياز دارند، بايد همه دست به دست هم بدهند و چرخ زندگى را به حركت درآورند تا در پرتو آن جميع نيازهاى مادى و معنوى تامين گردد و بشر به حيات انسانى خويش ادامه دهد. مردى به نام ابوعبيده به امام صادق (ع) عرض كرد:
ادع الله لى ان لا يجعل رزقى على ايدى العباد. فقال عليه السلام: ابى الله عليك ذلك الا ان يجعل ارزاق العباد بعضهم من بعض و لكن ادع الله ان يجعل رزقك على ايدى خيار خلقه فانه من السعاده و لا يجعله على ايدى شرار خلقه فانه من الشقاوه.
از خدا بخواهيد كه رزق مرا در دست بندگانش قرار ندهد. فرمود: خداوند از اين امر ابا دارد و بايد نياز افراد مردم با تعاون يكدگر تامين گردد. تو از خداوند بخواه كه رزقت را در دست مردمان خوب و خير قرار دهد كه اين خود از سعادت است، و در دست اشرار و بدان قرار ندهد كه اين از بدبختى و شقاوت انسان است.
براى آدمى در طول زندگى وقايعى پيش مى آيد و با حوادثى مواجه مى گردد كه به كمك ديگران نياز دارد، مثلا يكى از افراد خانواده اش ناگهان دچار بيمارى سخت مى شود و بايد هر چه زودتر به بيمارستان منتقلش نمايند يا آنكه مى ميرد و براى تهيه ى وسايل حمل جنازه و كفن و دفن لازم است اشخاصى او را يارى دهند يا مورد
هجوم كسانى واقع مى شود و بايد با حمايت دگران از خطر رهايى يابد و ساير رويدادهايى از اين قبيل. البته افراد متمكن بيش از افراد عادى يا تهيدستان به حمايت و يارى احتياج دارند. صله ى رحم در انجام اين مهم نقش موثرى دارد، زيرا اولا صله كننده بر اثر صله ى رحم محبوبيت به دست مى آورد، و ثانيا در مواقع لازم، ارحامى كه مديون اخلاقى او هستند به ياريش قيام مى كنند و دشمن او را خوار و سركوب مى نمايند.
عن على عليه السلام قال: صله الرحم توجب المحبه و تكبت العدو.
صله ى رحم محبوبيت به بار مى آورد و موجب خوارى و ذلت دشمن مى شود.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» كمك و يارى ارحام را مورد توجه قرار داده و به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و من خذلان الاقربين النصره.
بار الها! ترك يارى بستگان را به حمايت و نصرت تبديل فرما.
نه تنها ارحام و بستگان نزديك بايد با دست و زبان، قلم و قدم، و در صورت لزوم با كمكهاى مالى مورد حمايت افراد غنى و متمكن خانواده قرار گيرند، بلكه افراد وظيفه شناس و مال انديش اين روش پسنديده را در مورد تمام بستگان دور و نزديك رعايت مى نمايند و حدود و حقوق اخلاقى همه ى آنها را محترم مى شمرند تا در حوادث و رويدادها از عواطف و نصرت آنان برخوردار گردند و اين دستور
حكيمانه را على (ع) ضمن حديثى خاطرنشان فرموده است:
عن على عليه السلام قال: لن يرغب المرء عن عشيرته و ان كان ذامال و ولد و عن مودتهم و كرامتهم و دفاعهم بايديهم و السنتهم، هم اشد الناس حيطه من ورائه و اعطفهم عليه و المهم لشعثه و ان اصابته مصيبه او نزل به بعض مكاره الامور و من يقبض يده عن عشيرته فانما يقبض عنهم يدا واحده و تقبض عنه منهم ايد كثيره.
هرگز نبايد آدمى نسبت به فاميل و بستگان بى اعتنا شود و آنان را با چشم بى رغبتى بنگرد. اگر چه داراى مال و اولاد باشد، نبايد دوستى و كرامت اخلاقى و دفاع آنان را كه با دست و زبان انجام مى دهند ناديده انگارد. اگر او با مصيبتى مواجه شود يا با ناملايمى رو به رو گردد، عشيره و فاميل از پشت سر بزرگترين مدافع، عطوفترين افراد، و جمع كننده ترين پراكندگيهاى وى هستند. اگر كسى از اقارب و بستگان خود دست بكشد او يك دست را از آنان قبض نموده اما در مقابل، دستهاى متعدد فاميل و بستگان از وى قبض شده است.
كسى كه مى خواهد در مواقع گرفتارى و سختى از نصرت و يارى دگران برخوردار باشد و مورد خذلان قرار نگيرد، حتما بايد حقوق تمام برادران دينى و همه ى بستگان و ارحام را محترم شمرد و همواره مورد توجه قرار دهد زيرا كم اعتنايى و سبك شمردنشان موجب محروم ماندن از يارى و نصرت آنان مى گردد.
عن على عليه السلام قال: من دلائل الخذلان الاستهانه بحقوق الاخوان.
يكى از موجبات خذلان و محروم ماندن از نصرت دگران ناچيز شمردن حقوق برادران است.
بسم الله الرحمن الرحيم
و من حب المدارين تصحيح المقه، و من رد الملابسين كرم العشره، و من مراره خوف الظالمين حلاوه الامنه.
اين سه جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» به خواست خدا موضوع سخنرانى امروز است. امام عليه السلام در پيشگاه الهى عرض مى كند: بار الها! دوستى كسانى را كه با مدارا برخورد مى كنند به محبت واقعى و آميزشهاى وهن آور را به معاشرتهاى كريمانه و تلخى ترس از ستمكاران را به شيرينى امنيت و آرامش خاطر تبديل فرما.
امام (ع) در جمله ى اول اين قسمت دعا از كلمه ى «مدارا» استفاده نموده و از مداراكنندگان نام برده است. «مدارا» در لغت عرب به معناى ملاطفت و ملايمت است و فارسى زبانان نيز از اين كلمه همان معنى را مى فهمند. كسى كه مى خواهد با دگرى مدارا كند در مواجهه با او به گشاده رويى برخورد مى نمايد و به نرمى و ملاطفت سخن مى گويد. درباره ى مدارا و رعايت آن در مواقع لازم، روايات زيادى از اولياى گرامى اسلام رسيده كه در اينجا پاره اي از
آنها ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: امرنى ربى بمداراه الناس كما امرنى باداء الفرائض.
رسول گرامى فرمود: خداوند به من امر فرمود كه با مردم مدارا نمايم همانطور كه فرمان داده است و اجبات را انجام دهم.
و عنه صلى الله عليه و آله: ان الانبياء انما فضلهم الله على خلقه بشده مداراتهم باعداء دين الله و حسن تقيتهم لاجل اخوانهم فى الله.
و نيز فرموده است: خداوند پيمبران را از اين جهت كه شديدا با دشمنان دين خدا مدارا مى كنند و براى حفظ برادران خويش در راه رضاى او به خوبى و شايستگى تقيه مى نمايند بر تمام مردم برترى و فضيلت داده است.
عن على عليه السلام قال: دار الناس تستمتع باخائهم و القهم بالبشر تمت اضغانهم.
على (ع) فرموده است: با مردم مدارا كن تا از برادرى آنان بهره مند شوى و با روى گشاده با آنان مواجه شو تا كينه ها در ضميرشان بميرد.
مدارا با مردم اگر به منظور احترام و تكريم به شخصيت آنان باشد بسيار ارزنده و مهم است، چنين مدارايى نشانه ى عقل بيدار و فكر روشن بين است، چنين مدارايى مايه ى محبوبيت و راه نفوذ در افكار دگران است. اولياى الهى به چنين مدارايى عنايت بسيار داشتند و پيروان خود را به رعايت اين دستور مفيد و ثمربخش تشويق مى نمودند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اعقل الناس اشدهم مداراه للناس و اذل الناس من اهان الناس.
رسول گرامى فرموده است: عاقلترين مردم كسى است كه بيشتر با افراد مدارا مى كند و خوارترين مردم كسى است كه آنان را مورد تحقير و توهين قرار مى دهد.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: انا امرنا معاشر الانبياء بمداراه الناس كما امرنا باداء الفرائض.
و نيز فرموده است: ما، جامعه ى پيمبران، ماموريت داريم كه با مردم مدارا نماييم همانطور كه به اداى فرايض الهى ماموريم.
كسانى كه عقلهاى خود را با پرده هاى تعصب و تصلب، عناد و لجاج، و تقليدهاى كوركورانه پوشانده بودند هرگز به دين حق گرايش نمى يافتند و دعوت پيمبران را اجابت نمى نمودند. خداوند در قرآن شريف فرموده:
ان الذين كفروا سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون.
كسانى كه كفر آورده و عقلهاى خود را پنهان نموده اند اگر به آنان اعلام خطر بنمايى يا ننمايى ايمان نمى آورند.
ولى آنها كه داراى عقل آزاد بودند دعوت پيمبران را كه آميخته به مدارا و لطف كلام بود پذيرا مى شدند و از آنان پيروى و اطاعت مى نمودند. گاهى مدارا نمودن به منظور تقيه و براى مصون ماندن از شر دشمنان بى ايمان و مستبد است. اين قبيل مدارا در ايام امامت حضرت سجاد (ع) تا زمان امامت حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام ضرورت داشت، از اين رو آنان خود تقيه
مى نمودند و به اصحاب و پيروان خود نيز اكيدا تقيه را توصيه مى كردند تا بدين وسيله از طرفى جان و مال و عرض و شرف آنان را از خطر مصون دارند و از طرف ديگر با رعايت تقيه بتوانند احكام الهى و معارف اسلامى را به وسيله ى آنان به طور پنهان بين افراد مومن نشر دهند و تا جايى كه ممكن است دين خدا را از دستبرد خائنين و بدعتگزاران محافظت نمايند.
قال الامام عليه السلام: ان مداراه اعداء الله من افضل صدقه المرء على نفسه و اخوانه المومنين.
امام (ع) فرموده است: مدارا نمودن با دشمنان خدا از بهترين و برترين صدقه ى آدمى براى نفس خود و براى برادران باايمانش مى باشد.
براى اينكه شنوندگان محترم بدانند كه بعضى از ائمه ى معصومين در چه شرايطى زيست مى كردند و چگونه تقيه را مهم مى شمردند به اين روايت توجه نمايند:
عن ابن مسكان قال: قال لى ابوعبدالله عليه السلام انى لاحسبك اذا شتم على عليه السلام بين يديك لو تستطيع ان تاكل انف شاتمه لفعلت. فقلت: اي و الله جعلت فداك انى لهكذا و اهل بيتى. فقال لى: فلا تفعل فو الله لربما سمعت من يشتم عليا و ما بينى و بينه الا اسطوانه فاستتربها فاذا فرغت من صلواتى فامر به فاسلم عليه و اصافحه.
ابن مسكان مى گويد: امام صادق (ع) به من فرمود: درباره ى تو گمان دارم كه اگر در حضورت على عليه السلام مورد شتم و اسائه ى
ادب قرار گيرد، تو اگر بتوانى بينى او را با دندان مى گزى. عرض كردم: بلى والله فدايت شوم، من چنينم و اهل بيت من نيز اينچنين. حضرت فرمود: اينگونه مباش، قسم به خدا كه بسا مى شنيدم كسى به على (ع) بد مى گويد و بين من و او جز ستون مسجد فاصله اي نبود. من خود را پشت ستون پنهان مى نمودم و موقعى كه از نماز فارغ مى شدم از كنارش گذر مى كردم، به او سلام مى دادم و با وى مصافحه مى نمودم.
در بعضى از روايات امر تقيه براى صيانت دين خدا آنقدر مهم شمرده شده كه امام (ع) تارك آن را فاقد ايمان خوانده است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: اتقوا على دينكم و احجبو بالتقيه فانه لا ايمان لمن لا تقيه له.
امام صادق (ع) فرموده: بر دين خود پروا داشته باشيد و آن را در پس پرده ى تقيه محجوب داريد، زيرا كسى كه تقيه ندارد ايمان ندارد.
گاهى اختناق و فشار حكام جور به اوج خود مى رسيد و مضيقه آنقدر شديد مى شد كه كوچكترين غفلت از تقيه و گفتن چيزى كه نبايد گفته شود مرگ به بار مى آورد و به حيات كسى كه غفلت نموده يا آنكه در اين غفلت مورد سوءظن واقع شده خاتمه داده مى شد. كشته شدن معلى بن خنيس بر اثر غفلت از تقيه و افشا نمودن رازى بود كه امام صادق (ع) با او در ميان گذارده بود.
عن حفص بن نسيب قال: دخلت على ابيعبدالله عليه السلام ايام قتل معلى. فقال لى: يا حفص! حدثت المعلى فاذاعها فابتلى بالحديد.
حفص بن نسيب مى گويد: در ايام قتل معلى بن خنيس به محضر امام صادق (ع) شرفياب شدم، به من فرمود: اي حفص! به معلى حديث گفتم و او آن را نشر داد و بر اثر آن گرفتار عذاب شمشير گرديد.
در پاره اي از مواقع وضع و محاذات اوضاع و احوال به گونه اي بود كه معرفى نمودن شخص و نام بردن از او موجب گرفتارى و ابتلا مى شد يا لااقل باعث هتك و توهين مى گرديد.
روى عن ابيعبدالله عليه السلام: كان يمضى يوما فى اسواق المدينه و خلفه ابوالحسن موسى عليه السلام. فجذب رجل ثوب ابى الحسن (ع) ثم قال له: من الشيخ؟ فقال: لا اعرفه.
روايت شده كه روزى امام صادق (ع) در بازار مدينه عبور مى كرد و فرزند بزرگوار معظمش حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام پشت سر آن حضرت بود. شخصى جامه ى فرزند را گرفت و كشيد و پرسيد: اين پيرمرد كيست؟ آنقدر شرايط محيط بد بود و احساس خطر مى شد كه حضرت موسى الكاظم ناچار شد در پاسخ آن مرد بگويد كه «او را نمى شناسم».
از آنچه مذكور افتاد اين نتيجه به دست آمد كه مدارا در اسلام از صفات حميده و خلقيات پسنديده است و پيمبران خدا در مقام تبليغ دين ماموريت داشتند كه با مردم به مدارا برخورد نمايند و با ملايمت سخن گويند. خداى بزرگ به موسى و هارون در ملاقات با فرعون چنين دستور داد:
اذهبا الى فرعون انه طغى. فقولا له قولا لينا لعله يتذكر او يخشى.
شما دو نفر نزد فرعون برويد كه او سخت طغيان نموده است. با وى به نرمى سخن بگوييد شايد به خود آيد و آگاه گردد يا از عذاب الهى بترسد و ستمگرى را ترك گويد.
مدارا نمودن در پاره اي از موارد با ملاطفت و ملايمت برخورد داشتن و با گشاده رويى و نرمى سخن گفتن است، و در پاره اي از موارد به معناى حلم و بردبارى، لب فروبستن و سكوت، يا تغافل و ناديده گرفتن است، و مدارا با افراد تندخو و بداخلاق يا تقيه در مقابل مخالفين و افراد زيان رسان بدين معنى است.
عن على عليه السلام قال: شر اخوانك من احوجك الى مداراه و الجاك الى اعتذار.
على (ع) فرموده: بدترين برادرانت كسى است كه معاشرت با او زيادتر به مدارا نمودن نيازمندت مى كند و به عذرخواهى بيشتر وادارت مى سازد.
دوستى كه از خود راضى و زودرنج است و هر چه مى گويد انتظار دارد كه دگران بى چون و چرا گفته اش را قبول كنند و اگر نپذيرند آزرده خاطر و رنجيده مى شود، دوستى كه در تمام امور خرده گير است و اگر سخنى گفته شود كه در نظرش ايهام داشته باشد ناراحت مى گردد و دوستيش تيره و تار مى شود، دوستى كه اسير بدگمانى است و نسبت به دگران سوءظن مى برد و اگر در مجلسى دو رفيق به هم لبخند بزنند و آهسته با يكديگر سخنى بگويند او گمان بد مى برد و تصور مى كند كه وى را به باد مسخره و استهزا گرفته اند، اين قبيل دوستان براى كسانى كه نمى توانند قطع رابطه كنند مصيبتى
بسيار سنگين و جانكاه است. بايد همواره با آنان مدارا نمايند و اگر در موقعى غفلت نمودند عذرخواهى كنند و آن نقطه ى تاريك را از صفحه ى خاطرشان بزدايند. در روايتى كه ذكر شد على (ع) اين قبيل دوستان بى ارزش و مزاحم را بدترين دوست خوانده و در روايت ديگر از آنان سلب برادرى نموده است:
عن على عليه السلام: ليس لك باخ من احتجت الى مداراته.
على (ع) فرموده: آن كس كه براى حفظ برادريش به مدارا نياز داشته باشى براى تو برادر نيست.
تقيه در حكومت جور و محيط اختناق، نوعى مدارا نمودن است، مداراى به معناى حلم و سكوت، مداراى به معناى تغافل و خوددارى از معارضه. در محيط تقيه، مدارا نمودن از مداراى با دوستان از خودراضى و پر توقع سخت تر و به مراتب زيانبارتر است، زيرا مدارا ننمودن با اين قبيل دوستان ممكن است باعث قطع رشته ى دوستى و منجر به جدايى آميخته به كدورت و احيانا مايه ى دشمنى و عداوت فردى گردد، اما در مورد تقيه ممكن است مايه ى بدبينى و خشم حاكم جبار گردد و بر اثر آن خونها ريخته شود، اموال و اعراض بر باد رود، و افراد شريف گرفتار زندان و شكنجه گردند. بنابراين در محيط تقيه مدارا نمودن امرى است ضرورى و لازم. از اين رو ائمه ى معصومين عليهم السلام اين موضوع را به دوستان خود اكيدا توصيه نموده اند و خاطرنشان ساخته اند كه اگر كسى برخلاف عمل كند و سخنان اهل بيت را در محيط خطر افشا نمايد در روايات، اين عمل به قتل عمد امام تعبير شده است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من اذاع علينا شيئا من امرنا فهو كمن قتلنا عمدا و لم يقتلنا خطاء.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه چيزى از امر ما را بين مخالفين شايع نمايد همانند اين است كه ما را عمدا به قتل برساند نه آنكه به خطا ما را كشته باشد.
امام (ع) و دوستان واقعيش در سخت ترين فشار و شديدترين مضيقه قرار داشتند و رعايت تقيه در آن شرايط ايجاب مى كرد سخنى كه از آن استشمام مخالفت و برداشت مقاومت مى شود به زبان نياورند و در تمام حركات و برخوردها با يكديگر حداكثر مدارا و احتياط را رعايت نمايند. از اين رو امام دست تمنى به پيشگاه الهى برداشته و حل مشكلات را از ذات اقدس او مى خواهد. به نظر مى رسد سه جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است ناظر به وضع دردناك و طاقت فرساى موجود باشد و امام براى حل آن مضيقه سه درخواست از باريتعالى نموده كه اگر مقبول افتد و مستجاب شود موانع برطرف مى گردد و زندگى قابل تحمل خواهد بود. در جمله ى اول دعا عرض مى كند:
و من حب المدارين تصحيح المقه.
بار الها! دوستى كسانى را كه با مدارا برخورد مى كنند به محبت واقعى تبديل نما.
شيعيان واقعى و دوستان حقيقى علاقه داشتند كه آزادانه حضور امام شرفياب شوند و دين خدا را آنطور كه هست بياموزند و بر معرفت خويش بيفزايند، آرزو داشتند كه امام را گاهى به منزل خود
دعوت نمايند و از محضر مباركش بيش از پيش بهره مند گردند. ولى در شرايط فعلى كه غرق تقيه و مدارا هستند نمى توانستند چنين عملى را انجام دهند. اگر گاهى در رهگذر با امام برخورد مى نمودند ممكن نبود مانند دو دوست صميمى با گرمى به هم دست بدهند، مصافحه نمايند، و با يكديگر سخن بگويند بلكه در كمال مدارا و احتياط سلامى زير لب مى گفتند و چهره ى ناشناخت به خود مى گرفتند تا مبادا مامورين مراقب روابط امام و او را گزارش دهند و گرفتارى و زحمت به بار آيد. امام عرض مى كند: بار الها! اين مداراى تلخ و رنج آور را كه ناشى از تقيه و معلول اختناق شديد است برطرف بنما و به دوستى واقعى كه منزه از تقيه و مداراى بدو ناگوار باشد تبديل فرما.
در جمله ى اول، حضرت سجاد (ع) از مداراكنندگان كه دوستان واقعى اهل بيت اند سخن مى گويد. اينان طبق دستورى كه از امام دريافت نموده اند موظف اند تقيه كنند و برخوردشان با حضرت على بن الحسين عليهماالسلام با مدارا و احتياط باشد تا موجبات گرفتارى خودشان و زحمت براى امام فراهم نيايد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعا كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است درباره ى افراد از خداوند درخواست مى كند:
و من رد الملابسين كرم العشره.
بار الها! آميزشهاى وهن آور را به معاشرتهاى كريمانه مبدل نما.
در حكومتهاى استبدادى هميشه بين مردم و عمال دولت افرادى پست و فرومايه وجود داشته اند كه به پيروى از حكومت جبار يا براى خشنودى حاكم مستبد و جلب توجه او مرتكب گناهان و ناروايى هايى مى شدند و در مواقعى اشخاص آزاده و طرفداران عدل و
دادگرى را اذيت مى كردند و مورد تحقير و اهانت قرار مى دادند تا خود را طرفدار حكومت نشان بدهند يا عملشان به گوش فرمانرواى مستبد برسد، شايد مورد تشويق قرار گيرند، و اين كار در زمان حكومت بنى اميه و بنى عباس نسبت به ائمه ى معصومين عليهم السلام و اصحاب عاليقدرشان مكررا به وقوع پيوسته، ولى امامان بزرگوار به اصحاب خود تاكيد مى نمودند كه واكنشى نشان ندهند و مرتكب عمل حادى نشوند و در اينجا به طور نمونه سه مورد ذكر مى شود، اول:
حماد بن عثمان قال: بينا موسى بن عيسى فى داره التى فى المسعى مشرف على المسعى اذ رآى اباالحسن موسى عليه السلام مقبلا من المروه على بغله فامر ابن هياج رجلا من همدان ان يتعلق بلجامه و يدعى البغله فاتى فتعلق باللجام و ادعى البغله فثنى ابوالحسن رجله عن البغله فنزل عن البغله و قال لغلمانه: خذوا سرجها و ادفعوها اليه. قال: و السرج ايضا؟ قال ابوالحسن عليه السلام: كذبت، عندنا البينه بانه سرج محمد بن على عليه السلام و اما البغله فانا اشتريناها منذ قريب و انت اعلم و ما قلت.
حماد بن عثمان مى گويد: در موقعى كه موسى بن عيسى در منزلش كه مشرف به مسعى بود ديد حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام سوار قاطرى است و از مروه مى آمد. در اين موقع ابن هياج به مردى از قبيله ى همدان كه در آنجا بود دستور داد برود لجام قاطر را بگيرد و بگويد: اين قاطر متعلق به من است، آمد و لجام را گرفت و گفت: من مالك اين قاطر هستم. امام (ع) پاى خود را از ركاب خارج نمود و پياده شد و به كسانى كه همراهش بودند فرمود:
زين قاطر را برداريد و قاطر را به او بدهيد. مرد گفت: آن هم متعلق به من است. حضرت فرمود: ما شاهد داريم كه اين زين ملك حضرت باقر (ع) بوده است و اما قاطر را به تازگى خريدارى كرده ايم، تو مى دانى و آن را كه مى گويى.
امام صادق (ع) در حيره بود، اراده فرمود به نقطه اي معروف به صالحى كه در ده فرسخى بغداد بود برود. دو نفر از اصحاب و دوستانش به نامهاى مرازم و مصادف در معيت حضرت بودند. اول شب به صالحى رسيدند. مردى كه در مدخل بلد مامور دولت در گرفتن عوارض و عشريه ى بار بود مانع ورود آن حضرت گرديد و گفت : اجازه نمى دهم وارد شوى. امام در آنجا توقف فرمود و چندين بار در فواصلى از مامور درخواست موافقت نمود و او همچنان مانع بود. مرازم و مصادف از اين مزاحمت نابجا سخت ناراحت شدند. مصادف به حضرت عرض كرد: اجازه بدهيد او را به قتل برسانيم و جنازه اش را در شط بيفكنيم. حضرت به شدت با اين عمل مخالفت فرمود و ممانعت مامور بلد همچنان ادامه داشت تا بيشتر وقت شب سپرى گرديد. آنگاه با ورود امام موافقت نمود. حضرت وارد محل شد.
فقال: يا مرازم! هذا خير ام الذى قلتماه؟ قلت هذا، جعلت فداك. فقال: ان الرجل يخرج من الذل الصغير فيدخله ذلك فى ذل الكبير.
فرمود: مرازم! اين عمل بهتر بود يا آن را كه شما دو نفر گفته بوديد؟ عرض كرد: اين عمل. فرمود: مرد كارى مى كند تا از ذلت كوچك رهايى يابد و همان عمل او را گرفتار ذلت بزرگتر مى گرداند.
عن عمرو بن على عليه السلام قال: كان هشام بن اسمعيل يسيئى جوارى فلقى منه على بن الحسين عليهماالسلام اذى شديدا. فلما عزل امر به الوليد ان يوقف للناس. قال: فمر به على بن الحسين عليهماالسلام و قد اوقف عند آل مروان. قال: فسلم عليه. قال: و كان على بن الحسين عليهماالسلام قد تقدم الى خاصته ان لا يعرض له احد.
يكى از فرزندان امام سجاد (ع) مى گويد: هشام بن اسمعيل فرماندار مدينه با من بدرفتارى مى كرد و پدرم على بن الحسين عليهماالسلام از وى اذيت و آزار بسيار ديد. موقعى كه از حكومت عزل شد وليد بن عبدالملك، خليفه ى وقت، دستور داد براى تحقير وى او را در مرئى و منظر مردم متوقف نمايند. امام سجاد (ع) روزى بر وى گذر كرد. موقعى كه او را بر در منزل مروان نگاهدارى مى كردند به حضرت سلام نمود. امام (ع) به كسانى كه در معيت آن حضرت بودند و از خواصش به شمار مى آمدند رو كرد و فرمود: احدى متعرض او نشود.
از اين سه قطعه ى تاريخى روشن شد كه ائمه ى معصومين عليهم السلام در زمان خلفاى بنى اميه و بنى عباس با چه مشكلاتى مواجه بودند و چگونه افراد پست از مردم عادى و مامورين دولت فرزندان پيمبر گرامى را اسائه ى ادب مى نمودند و برخوردهاى موهن و تحقيرآميز با آنان داشتند. امامان مصلحت انديش و عطوف از تعرض دوستانشان نسبت به آنان مانع مى شدند و جلوگيرى مى كردند.
در جمله ى سوم درباره ى مستبدين ستمكار كه منشا بدبختى و
مصيبت مسلمين اند در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و من مراره خوف الظالمين حلاوه الامنه.
بار الها! تلخى ترس از ستمكاران را به شيرينى امنيت تبديل فرما.
در اسلام، وجود حكومت براى مردم يك امر ضرورى و اجتناب ناپذير است و على (ع) در اين باره فرموده:
و انه لابد للناس من امير بر او فاجر.
مردم بايد، به ناچار، امير و فرمانروايى داشته باشند، خوب و نيكوكار باشد يا بد و گناهكار.
در جامعه ى اسلامى نبايد مردم از حكومت خائف باشند، بلكه ترس مردم بايد از گناه و اعمال خلاف قانون خودشان باشد. على (ع) در ضمن حديثى فرموده است:
الا لا يرجون احد الا ربه و لا يخافن الا ذنبه.
هيچكس به احدى اميدوار نباشد مگر به ذات اقدس الهى و از هيچ چيز و هيچ كس نترسد جز از گناه و اعمال خلاف قانون خودش.
ترس مردم از خداوند ترس از مقام خداوند است. مقام خداوند، اقامه ى عدل و احقاق حق است، مقام خداوند حمايت از مظلوم و مجازات ظالم است. قرآن شريف مى فرمايد:
و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى فان الجنه هى الماوى.
كسى كه از مقام خدا بترسد و نفس خود را از اطاعت هوى
نهى نمايد جايگاه او بهشت رحمت خواهد بود.
در حكومت اسلام، مردم نبايد از شخص حاكم خائف باشند، بلكه خوفشان بايد از مقام حاكم، يعنى گناه خودشان باشد، بنابراين كسى كه از گناه منزه است از حاكم نمى ترسد و از وى خوفى ندارد. اگر در محيطى مردم بى گناه از شر حاكم خائف باشند دليل بر بدى و ستمكارى آن حاكم است.
عن على عليه السلام قال: شر الولاه من يخافه البرى ء.
بدترين واليان و زمامداران كسانى هستند كه شخص منزه و بى گناه از شر آنان خائف و ترسان اند.
در حكومت فرمانرواى دادگر، علاوه بر آنكه مردم از امنيت جان و مال و عرض برخوردارند از خوف و هراس نيز در امان خواهند بود، يعنى مى دانند كه تا مرتكب گناهى نشده اند حكومت متعرض آنان نمى شود و ايجاد زحمتى نمى نمايد.
جمله ى سوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق»، كه قسمت آخر موضوع سخنرانى امروز است، به همين مطلب نظر دارد. امام (ع) در ابتداى جمله از تلخى طبع و نگرانى ضمير كه ناشى از ظلم ظالم است نام مى برد و در پايان جمله از شيرينى آرامش ضمير و امنيت خاطر سخن مى گويد و از پيشگاه خدا درخواست مى كند كه تلخى خوف را به شيرينى ايمنى مبدل نمايد. رفتار ظالمانه ى فرمانرواى ستمگر به انديشه و افكار جامعه شكل مى دهد و مى توان گفت مردم به طور ناآگاه همانند او ساخته مى شوند. اميرالمومنين (ع) در اين باره فرموده است:
الناس بامرائهم اشبه منهم بابائهم.
مشابهت مردم با امرا و فرمانروايانشان بيش از شباهتى است كه به پدران خود دارند، اينان همانند حكومت، زور مى گويند، خيانت مى نمايند، به تجاوز و تعدى دست مى زنند، و در پاره اي از مواقع در شعاع محدود زندگى خويشتن بيش از حاكم ظالم تند مى روند.
اگر ز باغ رعيت ملك خورد سيبى
برآورند غلامان او درخت از بيخ
در حكومت فرمانرواى ظالم، انحراف اخلاقى زياد مى شود، مردم از ترس جان خود يا براى جلب رضاى فرمانروا تملق مى گويند، به دروغ وى را مدح و ثنا مى نمايند، از خوف احترام مى كنند، و در مقابلش سر تعظيم فرود مى آورند. در روايات اسلامى اعلام شده است كه اين قبيل حكام ظالم در روز قيامت مشمول عذاب شديد الهى خواهند بود.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ويل لمن تزكيه الناس مخافه شره، ويل لمن اطيع مخافه جوره، ويل لمن اكرم مخافه شره.
رسول اكرم فرموده است: واى بر حال كسانى كه مردم آنان را از ترس شرشان به پاكى و نيكى ياد مى كنند، واى بر حال كسانى كه مردم از خوف ظلم و ستمشان آنان را اطاعت مى نمايند، واى بر حال كسانى كه مردم از ترس بدكارى و شرشان مورد تكريم و احترام قرار مى گيرند.
وجود حاكم خيرخواه و دادگر از نظر شان انسانى و زندگى آدميان آنقدر ارزش و اهميت دارد كه طبق حديث رسول اكرم صلى الله عليه و آله اگر اين شرط و دو شرط ديگر كه در كنار آن ذكر شده
در جامعه ى بشرى تحقق يابد، براى آن مردم بر روى زمين بودن بهتر از شكم خاك است، و گرنه درون خاك براى آنان از روى زمين بهتر و شايسته تر است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: اذا كان امراوكم خياركم و اغنياوكم سمحاوكم و امركم شورى بينكم فظهر الارض خير لكم من بطنها.
وقتى زمامداران و فرمانروايانتان نيكان شما باشند، و متمكنين و ثروتمندانتان اسخياء شما باشند، و امور جامعه ى شما با مشورت و تبادل افكارتان تنظيم گردد، در اين موقع واجد زندگى انسانى هستيد و روى زمين براى شما بهتر از دل خاك است، و اگر جامعه ى شما از اين سه مزيت محروم باشد شكم خاك براى شما از روى زمين بهتر است.
به عبارت كوتاهتر، پيمبر اسلام مى خواهد بفرمايد: اگر جامعه ى مسلمين از عدل فرمانروايى و تعادل اقتصادى و توازن فكرى برخوردار بودند شايسته ى زندگى هستند و اگر فاقد اين برتريها بودند، حيات انسانى ندارند و براى آنان زير زمين بهتر از روى زمين است.
امام سجاد عليه السلام در آن اختناق شديد و شرايط طاقت فرسا نمى تواند اوضاع و احوال سياسى روز را با صراحت شرح دهد و مردم را از عمق وقايع آگاه سازد، نمى تواند بگويد بر خودش و بر شيعيان باايمان و علاقه مندش چه مى گذرد و چگونه روز را به شب و شب را به روز مى آورند، نمى تواند بگويد بعضى از عمال خودفروخته ى دولت چگونه براى امام و براى اصحابش ايجاد زحمت
مى كنند و به وسيله ى جاسوسان، زندگى را بر آنان تا چه حد تلخ و ناگوار ساخته اند، نمى تواند بيان كند كه بعضى از افراد فرومايه و پست براى اينكه خود را طرفدار دولت نشان بدهند و از اين راه به هيئت حاكمه نزديك شوند چگونه با امام معصوم و شيعيان پاكدل با اسائه ى ادب برخورد مى كنند و آنان را مورد توهين و تحقير قرار مى دهند، نمى تواند شرح دهد كه ظلم و بيدادگرى خليفه ى وقت و مامورينش به اوج خود رسيده و خوف و هراس بر قلوب سايه افكنده و آرامش و سكون را از دلها سلب نموده است، ناچار براى آنكه گوشه اي از وضع موجود را ارائه كند با عبارت دعا سخن گفته و از پيشگاه خداوند درخواست حل مشكلات را نموده است، و سه جمله ى اخير اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» ناظر به اين مطالب است. در جمله ى اول براى شيعيان وظيفه شناس و آگاه دعا مى كند، شيعيانى كه طبق دستور آن حضرت تقيه مى كنند و گفتار و رفتارشان با مدارا و احتياط است، آشكارا با حضرت سجاد رفت و آمد نمى نمايند و صريحا ابراز علاقه نمى كنند، براى اينكه مستمسكى به دست جاسوسان ندهند و باعث زحمت امام و گرفتارى خودشان نشوند.
و من حب المدارين تصحيح المقه.
بار الها! دوستى كسانى را كه با ما به مدارا برخورد مى نمايند به دوستى واقعى مبدل نما، يعنى شرايطى را به وجود آور كه ضرورت تقيه از ميان برود و دوستانمان در ابراز علاقه به ما آزادى عمل داشته باشند.
در جمله ى دوم براى افراد پست و فرومايه اي دعا مى كند كه به منظور جلب توجه حكومت با امام و شيعيان برخوردهاى موهن دارند و برخلاف حق و عدل عمل مى كنند :
و من رد الملابسين كرم العشره.
بار الها! آميزشهاى وهن آور را به معاشرتهاى كريمانه تبديل نما، يعنى خداوندا! انديشه و نيت افراد پست و فرومايه را اصلاح كن و دل آنان را به مسير صحيح هدايت فرما تا معاشرتشان كريمانه و بر وفق حق و عدل باشد.
در جمله ى سوم براى خليفه ى وقت و هيئت حاكمه ى جبار دعا مى كند، آنانكه با فشارهاى ظالمانه ى خود روز را بر مردم چون شب تار نموده اند، جامعه ى مسلمين را گرفتار شديدترين اختناق كرده اند، و خوف و هراس را بر همه ى دلها مسلط ساخته اند.
و من مراره خوف الظالمين حلاوه الامنه:
بار الها! تلخى ترس از ستمكاران را به شيرينى امنيت و آرامش خاطر تبديل فرما، يعنى موجباتى فراهم آور كه ظلم از ميان برود و بر اثر آن تلخى ترس از دلها زايل گردد و شيرينى امنيت جايگزين آن شود.
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
اللهم صل على محمد و آل محمد و ابدلنى من بغضه اهل الشنان المحبه
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
