بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم اجعلنى اصول بك عند الضروره، و اسالك عند الحاجه، و اتضرع اليك عند المسكنه.
بار الها! در موقعى كه ضرورت ايجاب مى كند حركتى سريع و جدى داشته باشم مرا به گونه اي قرار ده كه فقط از تو مدد و كمك بخواهم، بار الها! آنچنانم قرار ده كه قضاى حوايجم را تنها از تو درخواست كنم، بار الها! چنان باشم كه در موقع ذلت و فقر به پيشگاه تو زارى كنم و حل مشكلم را از تو بخواهم.
به خواست خداوند اين سه جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. يكى از مراتب و درجات توحيد كه افراد باايمان واجد آن هستند و در باطن عقيده دارند «توحيد افعالى» است، يعنى فعال ما يشاء در تمام عوالم هستى، ذات اقدس الهى است، اوست كه در سراسر جهان وجود حاكم مطلق است، اگر چيزى را اراده فرمايد تحقق مى يابد و اگر نخواهد جامه ى عمل نمى پوشد :
خدا كشتى آنجا كه خواهد برد
اگر ناخدا جامه بر تن درد
اگر تيغ عالم بجنبد ز جا
نبرد رگى تا نخواهد خدا
حضرت ابراهيم خليل (ع) وقتى در مقام بيان توحيد افعالى سخن مى گويد اينچنين بيان مى نمايد:
الذى خلقنى فهو يهدين، و الذى هو يطعمنى و يسقين، و اذا مرضت فهو يشفين، و الذى يميتنى ثم يحيين، و الذى اطمع ان يغفرلى خطيئتى يوم الدين.
اوست كه خالق و هادى من است، اوست كه در گرسنگى و تشنگى به من غذا و آب مى دهد، اوست كه چون بيمار شدم شفايم عطا مى كند، اوست كه مرا مى ميراند و در قيامت حياتم مى بخشد، اوست كه اميدوارم خطايم را در روز جزا مورد عفو و بخشش قرار دهد.
جهانى كه در آن زندگى مى كنيم عالم وسايل و اسباب است و براى دست يافتن به هر مقصود و مطلوبى بايد در آغاز اسباب و وسايل آن را آماده نمود و اين سخن مورد قبول همه ى الهيون و ماديون است، با اين تفاوت كه ماديون، مجموع جهان و كليه ى وسايل و اسباب آن را پديده ى تصادف و اتفاق مى دانند و هر سببى را در انجام كار خود مستقل و اصيل مى شناسند، اما الهيون تمام عالم و كليه ى اسباب آن را آفريده ى خدا مى دانند و عقيده دارند كه هر سببى با علم و اجازه ى بارى تعالى انجام وظيفه مى نمايد.
و البلد الطيب يخرج نباته باذن ربه.
زمين پاك و شايسته ى كشاورزى به اذن خداوند، گياه را در آغوش خود مى پرورد و با اجازه ى او سر از خاك بيرون مى كند.
وسايل و اسباب عادى، مجراى فيض حضرت بارى تعالى است و مومنين به توحيد افعالى بايد متوجه باشند كه خداوند به وسايل و اسبابى كه در نظام خلقت قرار داده آنقدر عنايت دارد كه ابا مى كند فيضهاى خود را از غير مجارى عادى به درخواست كنندگان اعطا فرمايد.
عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: مر موسى بن عمران برجل و هو رافع يده الى السماء يدعو الله فانطلق موسى فى حاجته فغاب سبعه ايام ثم رجع اليه و هو رافع يده الى السماء. فقال يا رب! هذا عبدك رافع يديه اليك يسالك حاجه مند سبعه ايام لا تستجيب له. قال: فاوحى الله اليه يا موسى! لو دعانى حتى تسقط يداه او ينقطع لسانه ما استجبت له حتى ياتينى من الباب الذى امرته.
امام سجاد (ع) فرمود: حضرت موسى بن عمران از رهگذرى عبور كرد. مردى را ديد كه دست به سوى آسمان برداشته و خدا را مى خواند. موسى (ع) از پى كار خود رفت و پس از هفت روز مراجعت نمود. مشاهده كرد او همچنان دست به آسمان دارد و دعا مى كند. موسى عرض كرد بار الها! اين بنده هفت روز است دعا مى كند كه حاجتش را برآورى و تو خواسته اش را اجابت ننموده اى. خداوند به موسى وحى فرستاد كه اگر او مرا آنقدر بخواند كه دستش بيفتد و زبانش قطع شود دعايش را مستجاب نمى كنم مگر از راهى كه مقرر داشته ام برود و مرا بخواند.
وسايطى را كه خداوند در نظام تكوين مقرر فرموده مجارى فيض اوست و افراد باايمان، عطاياى الهى را از راه آن مجارى طلب مى كنند، رزاق ذات اقدس الهى است اما مجراى رزق، كشاورزى و دامدارى و پرورش درختان ميوه است. كسى كه آب و خاك و قدرت كار دارد بايد رزق خود را از مجارى تعيين شده به دست آورد، اگر چنين انسانى وظيفه ى خود را انجام ندهد و بخواهد با دعا از خداوند رازق درخواست روزى نمايد، مطرود درگاه الهى خواهد بود و دعايش قابل استجابت نيست.
كان على عليه السلام يقول: من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله.
على (ع) مى فرمود: كسى كه آب و خاك در اختيار دارد و با وجود آن فقير و تهيدست است، نفرين باد بر او.
شفادهنده ى بيماريها خداوند است. براى نيل به عافيت و سلامت در مرحله ى اول بايد از نيروى دفاع طبيعت كه مجراى فيض الهى است استفاده نمود، بدن را به حال خود واگذارد تا شفاى خداوند را به دست آورد، و اگر مزاج نتوانست در مقابل بيمارى مقاومت كند بايد از راه طبيب و دوا فيض شفا را دريافت نمود.
عن النبى صلى الله عليه و آله تجنب الدواء ما احتمل بدنك الداء فاذا لم يحتمل الداء فالدواء.
رسول اكرم (ص) مى فرمود: مادامى كه بدنت قدرت تحمل بيمارى را دارد از دوا اجتناب كن و زمانى كه نتوانست مرض را تحمل نمايد از دارو استفاده كن.
به مشيت حكيمانه ى حضرت بارى تعالى در نظام تشريع نيز همانند نظام تكوين، مجارى خاصى براى كسب فيض از خداوند مقرر گرديده است. كسى كه خواستار عطيه ى تشريعى است بايد آن را از مجرا و طريقى كه تعيين فرموده است طلب نمايد. مسلمانان جهان همه روزه چندين بار در فرايض يوميه مى خوانند:
اياك نعبد و اياك نستعين، بار الها! فقط تو را مى پرستم و فقط از تو استعانت مى جويم.
يارى خواستن از خداوند در مواقع مختلف، مجارى گوناگون دارد، در يك جا فرموده است:
و استعينوا بالصبر و الصلوه، از راه روزه و نماز يارى خداوند را طلب نماييد.
در واقع مى خواهد بفرمايد روزه و نماز در مجراى تشريعى است كه افراد باايمان با استفاده از آن دو مى توانند خود را مشمول فيض بارى و نصرت خداوند قرار دهند.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ما يمنع احدكم اذا دخل عليه غم من غموم الدنيا ان يتوضا ثم يدخل المسجد فيركع ركعتين يدعو الله فيها. اما سمعت الله تعالى يقول: و استعينوا بالصبر و الصلوه.
امام صادق (ع) فرموده: چه مانع مى شود يكى از شما را كه وقتى اندوه و غمى از غمهاى دنيا در دلش جاى گرفت وضو بگيرد و به مسجد برود، دو ركعت نماز بخواند و از پيشگاه خداوند رفع آن اندوه را طلب نمايد. سپس حضرت، آيه ى ذكر شده را كه فرموده: از صبر و نماز يارى بخواهيد، قرائت نمود.
خداوند در قرآن شريف به طور موكد فرموده است:
انا لننصر رسلنا و الذين آمنوا فى الحيوه الدنيا. البته ما پيمبران خود و همچنين آنان را كه ايمان آورده اند در دار دنيا نصرت و يارى مى نماييم، يارى و نصرت خداوند نسبت به پيمبر اسلام (ص) و مسلمانان در طول سنين نبوت آن حضرت به گونه هاى مختلف و از مجارى متعدد صورت گرفته است و در اينجا به طور نمونه دو مورد ذكر مى شود. در يك مورد، مجراى فيض نصرت خداوند، عوامل طبيعى و مجارى تكوينى بوده و در مورد ديگر، عامل انسانى و مجراى ايمانى. در جنگ احزاب، گروههاى مختلف مشركين با يكديگر متحد شدند و براى نابود ساختن اسلام و مسلمين مصمم گشتند. آنان از نظر عدد و جمعيت، سلاح و
مركب، خواربار و تجهيزات لازم، و خلاصه از جميع وسايل و اسباب پيروزى بر مسلمين تقدم داشتند و در آن موقع، مسلمانها از هر جهت ضعيفتر از مشركين بودند. بر اساس محاسبه ى عادى وضع نابرابر مسلمين و مشركين، شكست مسلمانان قطعى به نظر مى رسيد. در اين موقع حساس رسول اكرم (ص) دست به دعا برداشت و از خداوند استنصار نمود.
فنزل عليه جبرئيل عليه السلام فقال يا رسول الله! ان الله عز و جل قد سمع مقالتك و دعاءك و قد اجابك و كفاك هول عدوك.
جبرئيل (ع) نازل شد، به پيمبر عرض كرد: خداوند گفته ى تو و دعايت را شنيد، خواسته ات را اجابت نمود و هراس و نگرانيت را كه از دشمن داشتى برطرف ساخت.
رسول اكرم (ص) براى آنكه از جريان امر آگاه گردد و بداند نصرت بارى تعالى چگونه بوده است به حذيفه ماموريت داد برود در لشگرگاه مشركين و ماوقع را از نزديك مشاهده كند و در مراجعت جريان امر را به عرض رسول اكرم برساند و مسلمانان را نيز از حمايت خداوند و نصرت بارى تعالى آگاه سازد. لشگرگاه مشركين در صحراى وسيعى در خارج شهر مدينه بود. در آنجا خيمه ها را با نظم و ترتيب برپا نموده، اسبها و شترها را در نقطه هاى مناسبى اسكان داده، سربازها در جايگاههاى خود در حال استراحت بودند. در نقطه هاى مختلف، بيش و كم آتشهايى براى پختن غذا و ديگر حوايج خود افروخته بودند. ناگهان در تاريكى شب بادى بسيار شديد وزيدن گرفت و با خودش سنگريزه و شن مى آورد و بر سر و صورت افراد مى كوفت. وزش باد در محيط لشكرگاه به حدى بود كه خيمه ها را از جاى كند، آتشها را پراكنده نمود و قسمتى از خيمه هاى فروريخته، طعمه ى حريق گرديد. خلاصه بر اثر اين
بلاى آسمانى تمام تشكيلات مشركين به هم ريخت، وحشت و نگرانى آنچنان سپاه كفر را فراگرفت كه نه تنها از پيروزى در جنگ مايوس شدند بلكه هر فردى حيات خود را در معرض خطر مى ديد و به فكر اين بود هر طور كه ممكن است محيط خطر را ترك گويد و جان سالمى را به در برد.
حذيفه موقعى به محل ماموريت خود رسيد كه تمام سازمانهاى دشمن ويران شده بود و سران مشركين با اضطراب و نگرانى شديد در فكر فرار بودند.
فقام ابوسفيان الى راحلته ثم صاح فى قريش: النجاه النجاه! و قال طلحه الازدى لقد زادكم محمد بشر. ثم قام الى راحلته و صاح فى بنى اشجع: النجاه النجاه! و فعل عيينه بن حصن مثلها. ثم فعل الحارث بن عوف المزنى مثلها، ثم فعل الاقرع بن حابس مثلها. و ذهب الاحزاب و رجع حذيفه الى رسول الله صلى الله عليه و آله فاخبره الخبر.
ابوسفيان به پا خاست و به طرف مركب خود حركت كرد و با فرياد بلند، قريش را مخاطب قرار داد و گفت: عجله كنيد و خود را نجات دهيد. سپس طلحه ى ازدى گفت: محمد براى شما شر بزرگى طلب نموده است. آنگاه به طرف مركب خود حركت كرد و فرياد زده، بنى اشجع را مخاطب ساخت و گفت: عجله كنيد و جان خود را به در بريد. بعضى ديگر از روساى مشركين چنين كردند، و خلاصه احزاب پراكنده شدند و رفتند، و حذيفه به مدينه مراجعت نمود و جريان امر را به حضرت رسول اكرم (ص) اطلاع داد.
مجراى فيض نصرت حضرت بارى تعالى در اين مورد وزش باد و
پراكنده نمودن سنگريزه و شن و خلاصه عوامل تكوينى و طبيعى بود. در بعضى از موارد مجراى نصرت خداوند عامل انسانى و همكارى مردم مومن با رسول اكرم (ص) بوده است و خداوند اين مطلب را با عبارتى كوتاه در قرآن شريف به پيشواى بزرگ اسلام فرموده است:
يا ايها النبى! حسبك الله و من اتبعك من المومنين.
اي نبى معظم! كفايت كننده ى امر تو خداوند است و آن اشخاص باايمانى كه از تو پيروى مى نمايند.
فتح مكه نمونه ى نصرت و يارى خداوند از مجراى مردمى و از راه همكارى افراد مومن با رسول معظم اسلام است. اراده ى حضرت بارى تعالى اين بود كه مكه ى معظمه روزى به دست پيشواى اسلام فتح گردد و حضرت محمد (ص) با عز و عظمت در آن شهر قدم بگذارد، بتها را بشكند، بت پرستى را براندازد، و كلمه ى توحيد را از آن بيت مقدس به گوش جهانيان برساند. اين اراده تحقق يافت، رسول گرامى وارد مكه شد، گردنكشان قريش و مشركين مكه در مقابل آن حضرت سر تعظيم و تكريم فرود آوردند، اما مجراى اين فيض بزرگ الهى نيروى انسانى و پايدارى مجاهدين باايمان بود كه پيشواى اسلام در طول سنين بعد از هجرت، آنان را تربيت نموده و از نورانيت اسلام برخوردارشان ساخته بود. مردم مسلمان در فتح مكه به منزله ى دست نيرومند پيشواى اسلام بودند. رسول اكرم (ص) نصرت خداوند را با آن دست گرفت و مشكلات فتح مكه را با همان دست حل نمود. آنان بودند كه از پيمبر تبعيت نمودند، زمينه ى جلب نصرت خداوند را مهيا ساختند و به آيه ى شريفه ى:
يا ايها النبى حسبك الله و من اتبعك من المومنين.
جامه ى تحقق پوشاندند و آن را عملا پياده كردند. اگر مردم نمى بودند على القاعده مكه فتح نمى شد و پيمبر اسلام در اين پيروزى درخشان از فيض نصرت حضرت بارى تعالى مستفيد نمى گرديد. موقعى كه پيغمبر اكرم (ص) در قيد حيات بود، براى آنكه اسلام همچنان در مسير خود حركت كند و به پيشرفتهاى شايسته ادامه دهد، مكرر در منبر و محضر با تعبيرهاى مختلف به مردم فرمود: ولى شما بعد از من على عليه السلام است، او را تبعيت نماييد و از دستورش سرپيچى نكنيد. بدبختانه پس از رحلت آن حضرت، سفارشهايش عملا به دست فراموشى سپرده شد، اميرالمومنين (ع) را ترك گفتند و بر اثر اين رفتار خلاف حق، مجراى فيض الهى را مسدود نمودند و اسلام و مسلمين را از پيشرفتهاى سعادت آفرين محروم ساختند. اگر اكثريت مردم از آن حضرت اطاعت مى نمودند مى توانست به آسانى دست اقليت اخلالگر را كوتاه كند و آنان را از فعاليت غير مشروعشان بازدارد اما چنين نشد و اكثريت مسلمانها تحت تاثير عوامل مختلف قرار گرفتند و از اطاعتش سر باز زدند. على (ع) در خطبه ى «شقشقيه» ضمن عبارت كوتاهى وضع دردناك و رنج آور خود را در آن ايام اينچنين بيان نموده است:
و طفقت ارتئى بين ان اصول بيد جذاء او اصبر على طخيه عمياء.
حضرت در امر خلافت و زمامدارى مسلمين بر سر دو راهى قرار گرفته بود، فكر مى كرد كه آيا با دست قطع شده قيام كنم يا با مشاهده ى ظلمت و تيرگى پديد آمده صبر نمايم.
ابن ميثم در شرح عبارت امام (ع) چنين مى گويد:
و فى كل واحد من هذين القسمين خطر: اما القيام فبيد جذاء و هو
غير جائر لما فيه من التغرير بالنفس و تشويش نظام المسلمين من غير فائده و استعار وصف الجذاء لعدم الناصر، و اما الترك و فيه الصبر على مشاهده التباس الامور و اختلاطها و عدم تمييز الحق و تجريده عن الباطل و ذلك فى غايه الشده و البلاء ايضا.
در هر يك از اين دو قسم خطر است. اما قيام با دست قطع شده جايز نيست زيرا در اين عمل هلاكت نفس و مشوش ساختن نظام مسلمين بدون فايده است. و استعاره ى دست قطع شده براى نداشتن ناصر و نبودن مددكار است. اما صبر بر مشاهده ى اشتباهات و خلط حق به باطل نيز در نهايت سختى و شدت است و تحمل آن براى افراد باايمان بسيار ناراحت كننده و مشكل.
نتيجه آنكه فيض خداوند در اين عالم از راه وسايل و اسباب به مردم مى رسد، فيض رزق از راه كشاورزى و فيض شفاى بيمارى از راه طبيب و دوا. نصرت حضرت بارى تعالى كه از فيضهاى گرانقدر اوست به وسيله و اسباب عايد مردم مى گردد، گاهى وسايل تكوينى است مانند تندبادى كه در جنگ احزاب وزيدن گرفت و خداوند بدان وسيله، پيمبر گرامى و مسلمانان را يارى نمود، و گاهى وسيله ى مردمى است مانند نصرت الهى در فتح مكه ى معظمه كه به وسيله ى مردم باايمان و يارى آنان عايد اسلام و مسلمين گرديد. در هر دو صورت، نصرت الهى مايه ى پيروزى و موفقيت است و مانند ديگر فيضها از مجارى مقرر عايد مردم مى گردد. امام (ع) در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
اللهم اجعلنى اصول بك عند الضروره، بار الها! در موقعى كه ضرورت ايجاب مى كند حركتى سريع و جدى انجام دهم مرا به گونه اي
قرار ده كه فقط از تو مدد و كمك بخواهم. امام (ع) در زمانى واقع شده كه قيام جدى و حركت سريع به منظور برانداختن حكومت غاصب آل اميه ميسر نيست زيرا مردم كمك نمى كنند و فيض نصرت الهى به دست نمى آيد. ممكن است مقصود امام حركتى باشد كه نصرت الهى از مجراى تكوين عايد شود يا مقلب القلوب به قدر لازم دلها را متوجه هدف نمايد و فيض خود را از آن راه ايثار فرمايد.
در جمله ى دوم دعا كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است، امام (ع) به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اسالك عند الحاجه، بار الها! آنچنانم قرار ده كه قضاى حوايجم را تنها از تو درخواست نمايم. به دگران اظهار احتياج نمودن و نياز خود را با اين و آن در ميان گذاردن نوعى تن دادن به خوارى و ذلت است. اسلام اجازه نمى دهد مسلمانان عز و احترام خود را ناديده انگارند و با اظهار تمنى در مقابل افراد، خويشتن را تحقير نمايند، چه اين كار علاوه بر ذل دنيوى، موآخذه و پرسش اخروى را در پيش دارد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا اباذر! اياك و السئوال فانه ذل حاضر و فقر تتعجله و فيه حساب كبير يوم القيامه.
رسول اكرم (ص) به ابى ذر غفارى فرمود: بپرهيز از سئوال كردن كه در اين كار، ذلت دنيوى و تعجيل در فقر است و در قيامت حساب طولانى خواهد داشت.
بزرگتر از مصيبت سئوال نمودن، اين است كه سائل تمناى خود را به كسى بگويد كه پست و نااهل باشد و به درخواستش اعتنا ننمايد.
عن على عليه السلام قال: فوت الحاجه اعظم من طلبها الى غير
اهلها.
على (ع) فرموده: فوت شدن حاجت آسانتر است از اينكه صاحب حاجت، آن را از نااهل طلب نمايد.
شخص محتاج با اظهار حاجت، عز و احترام خود را حفظ ننموده و از دگرى قضاى آن را خواسته است. اگر كسى كه مورد سئوال واقع شده قدرت برآوردن حاجت را دارد حتما برآورد و به خواسته ى سائل عملا ترتيب اثر بدهد و اگر با داشتن توان سرباز زند و اعتنا نكند، به نظر امام معصوم مرتكب قبيحى بسيار بزرگ شده است.
عن الكاظم عليه السلام قال: ما اقبح با الرجل ان يسال الشيى ء فيقول لا.
امام كاظم (ع) فرموده: چقدر قبيح است كه مردى مورد سئوال و تقاضا واقع شود و با قدرت برآوردن آن ابا نمايد و پاسخ نفى دهد.
امام (ع) در روايتى كوتاه قبح هر دو بعد يعنى بدى سئوال و بدى منع سائل را با عبارتى لطيف و رسا بيان فرموده است:
عن ابى جعفر عليه السلام قال: لو يعلم السائل ما فى المساله ما سال احد احدا و لو يعلم المسئول ما فى المنع ما منع احد احدا.
امام باقر (ع) فرمود: اگر سائل از بدى سئوال آگاه مى بود، هيچ فردى از فرد ديگر حاجت خود را نمى خواست و اگر شخص مورد سئوال مى دانست كه پاسخ منفى و منع سائل چه قبحى دارد، هيچ فردى فرد ديگر را محروم نمى نمود.
حضرت ابراهيم خليل الرحمن عليه السلام همواره مراقب اين هر دو بعد بود. نه هرگز سائلى را محروم مى ساخت و نه هرگز خودش از غير
خداوند سئوال مى نمود. بر اثر اين خصلت عالى، پروردگار او را خليل خود قرار داد و از اين مقام بسيار رفيع برخوردارش نمود.
عن على بن موسى الرضا عليه السلام قال: اتخذ الله عز و جل ابراهيم خليلا لانه لم يرد احدا و لم يسال احدا غير الله عز و جل.
حضرت رضا (ع) فرمود: خداوند ابراهيم خليل را به دوستى خود برگزيد براى اينكه او نه سائلى را رد مى كرد و نه از غير خداوند سئوال مى نمود.
براى آنكه بدانيم سئوال تا چه حد در اسلام مذموم است و چگونه حجاب رحمت خدا مى شود، به اين حديث توجه نماييد.
ضمن رسول الله صلى الله عليه و آله لقوم من الانصار الجنه على الا يسالوا احدا. فكان الرجل منهم يسقط سوطه و هو على دابته، فنزل حتى يتناوله كراهيه ان يسال احدا شيئا.
رسول اكرم (ص) براى خانواده اي از انصار، ضمانت بهشت نمود به اين شرط كه در زندگى از احدى سئوال ننمايند. براى رعايت اين شرط گاهى يك نفر از آنان بر مركب خود سوار بود، شلاقش به زمين مى افتاد، از براى آنكه از كسى درخواست ننمايد پياده مى شد و شلاق خود را برمى داشت.
نتيجه آنكه سئوال از غير خداوند در اسلام ناپسند است و افراد باايمان براى حفظ عز اسلامى خود بايد از اين كار بپرهيزند و خويشتن را تحقير ننمايند. امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اسالك عند الحاجه، بار الها! آنچنانم قرار ده كه حوايج خود را فقط به تو بگويم و قضاى آنها را تنها از تو درخواست نمايم.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در جمله ى سوم دعاى
«مكارم الاخلاق» كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است عرض مى كند:
و اتضرع اليك عند المسكنه، بار الها! چنان باشم كه در مواقع ذلت و تهيدستى به پيشگاه تو زارى كنم تا مشكلم را حل نمايى.
بعضى از حوادث و رويدادهاست كه مى تواند در انسان اثر عميق بگذارد، موجب انفعال نفس شود، و آدمى را گرفتار احساس ذلت و حقارت نمايد. منشاء اين حالت روحى هر چه باشد لازم است افراد باايمان در اين قبيل مواقع متحمل و خويشتن دار باشند، حادثه ى ذلت بار خود را در ضمير خويش پنهان نگاه دارند، به كسى عرض حاجت نكنند، و حل مشكل خود را از دگران نخواهند كه اين عمل با بزرگوارى و عزت نفس سازگار نيست.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: اربع من كنوز البر: كتمان الحاجه و كتمان الصدقه و كتمان الوجع و كتمان المصيبه.
امام باقر (ع) فرموده: چهار چيز از گنجينه هاى بر و نيكى است، آنها را مخفى نگاه داريد: پنهان داشتن حاجت، پنهان داشتن صدقه، پنهان داشتن درد، و پنهان داشتن مصيبت.
فقر و تهيدستى از جمله ى عواملى است كه مى تواند موجب انفعال شديد نفسانى شود و آدمى را دچار احساس ذلت و حقارت نمايد. كسى كه فاقد حداقل معاش است و پول به قدر مصارف روزانه خود و زن و فرزندان خويش در اختيار ندارد، قطعا از نظر روحى و معنوى گرفتار مصيبت سنگينى است و با عوارضى جانكاه و طاقت فرسا مواجه است. على عليه السلام ضمن حديثى پاره اي از آن عوارض را براى فرزند گراميش حضرت مجتبى (ع) شرح داده است.
قال اميرالمومنين للحسن عليهماالسلام: من عدم قوته كثر خطاياه، يا بنى! الفقير حقير لا يسمع كلامه و لا يعرف مقامه، لو كان الفقير صادقا يسمونه كاذبا و لو كان زاهدا يسمونه جاهلا. يا بنى! من ابتلى بالفقر ابتلى باربع خصال: بالضعف فى يقينه و النقصان فى عقله و الرقه فى دينه و قله الحياء فى وجهه، فنعوذ بالله من الفقر.
اميرالمومنين (ع) به فرزندش حضرت مجتبى فرمود: كسى كه فاقد قوت روزانه است خطاياى بسيار دارد. فرزندم! فقير در نظر مردم حقير است، سخنش به درستى مسموع نيست و مقامش شناخته نمى شود، اگر فقير راستگو باشد دروغگويش مى خوانند، اگر زاهد و بى اعتناى به دنيا باشد جاهلش مى نامند. فرزندم! آن كس كه به فقر مبتلا مى شود دچار چهار خصلت موذى خواهد شد: يقينش ضعيف مى گردد، عقلش به نقصان مى گرايد، دينش رقيق مى شود، و در مواجهه با مردم حيايش تقليل مى يابد، و در پايان حديث، امام (ع) فرمود: پناه مى بريم به خدا از فقر و تهيدستى.
احساس ذلت و مسكنت كه در روان آدمى پديد مى آيد منشاء آن خواه فقر و بى چيزى باشد يا ديگر عوامل. به هر صورت احساس ذلت مايه ى ناراحتى و عذاب شديد روحى است. افراد باايمان به پيروى از شرع مقدس، ذلت خود را پنهان مى دارند، به اين و آن نمى گويند، و اظهار حاجت نمى نمايند، چه آنكه مى دانند با اين عمل رنجشان بيشتر مى شود، دچار ذلت تازه اي مى گردند، و ناراحتى درونشان فزونتر خواهد شد. تنها ملجاء و مرجع مومنين راستين در اين مواقع سخت و دردناك ذات اقدس الهى است، اوست كه مسبب الاسباب است، مى تواند با اراده ى تواناى خود موجبات گشايش هر مشكلى را فراهم آورد و افراد گرفتار را از بلا
برهاند. اين گروه پاكدل در آن لحظات سخت با خلوص و اطمينان خاطر دست دعا به سوى او برمى دارند و با چشمى اشكبار قضاى حاجت خود را از وى درخواست مى نمايند.
جمله ى سوم دعاى «مكارم الاخلاق»، موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز، ناظر به وضعى اينچنين است. حضرت زين العابدين (ع) در پيشگاه خداوند عرض مى كند: و اتضرع اليك عند المسكنه، بار الها! چنان باشم كه در مواقع هر ذلت و مسكنتى، خواه ناشى از فقر باشد يا منشاء آن عامل ديگر، فقط و فقط در پيشگاه تو زارى كنم و حل مشكلات خودم را از تو درخواست نمايم.
البته كسى مى تواند به چنين موقعيتى رفيع و بلندپايه دست يابد كه مدارج كمال ايمان و توحيد را به شايستگى پيموده و از يقين كامل برخوردار باشد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا تفتنى بالاستعانه بغيرك اذا اضطررت
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعا به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! مرا در موقع ناچارى و اضطرار به يارى خواستن از غير خودت آزمايش منما. به خواست خداوند اين جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. براى توضيح اين قطعه از دعا لازم است معناى دو كلمه روشن گردد: يكى «فتنه» و آن ديگر «اضطرار». كلمه ى «فتنه» در لغت به معانى متعددى آمده است و در آيات و اخبار، مكرر اين كلمه به كار رفته و در هر مورد معناى مناسب با آن اراده شده است. در اقرب الموارد آمده: الفتنه بالكسر مصدر: الخبره و الابتلاء و الضلال و الاثم و الكفر و الفضيحه و العذاب و المرض و الجنون و المحنه و العبره و المال و الاولاد و منه: «انما اموالكم و اولادكم فتنه».- و اختلاف الناس فى الاراء و ما يقع بينهم من القتال.
فتنه به معناى علم به كنه و حقيقت چيزى، امتحان، گمراهى، گناه، كفر، رسوايى، عذاب، مرض، ديوانگى، محنت، عبرت، مال،
اولاد، و به معناى اختلاف آراى مردم و آنچه بين آنان از زد و خورد و كشتار به وقوع مى پيوندد.
راغب در مفردات مى گويد: «اصل الفتن ادخال الذهب النار لتظهر جودته من رداءته»، اصل «فتن» به معناى داخل نمودن طلا در آتش است تا بدين وسيله طلاى عالى و پست آشكار گردد.
عن معمر بن خلاد قال: سمعت اباالحسن عليه السلام يقول: الم. احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون.- يفتنون كما يفتن الذهب. ثم قال: يخلصون كما يخلص الذهب.
معمر بن خلاد مى گويد: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام، آيه ى «الم. احسب الناس» را تلاوت نمود و فرمود: امتحان مى شوند همانند طلا، سپس فرمود: بر اثر امتحان، خالص مى شوند همچون خلوص طلا.
براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم در اينجا بعضى از آيات كه در آنها ماده ى فتنه به كار رفته و معناى مخصوصى از آن اراده شده است ذكر مى شود:
«فتنه» به معناى «امتحان»:
و لقد فتنا الذين من قبلهم، امتهاى گذشته را امتحان نموده ايم.
«فتنه» به معناى «عذاب»:
ذوقوا فتنتكم، عذاب خود را بچشيد.
«فتنه» به معناى «بلا»:
انا قد فتنا قومك من بعدك، اي موسى! ما قوم تو را در غيابت مبتلا نموديم، و سامرى بت پرستشان ساخت.
«فتنه» به معناى «گمراهى»:
يا بنى آدم لا يفتننكم الشيطان، اي اولاد آدم! مراقب باشيد كه شيطان شما را گمراه ننمايد.
«فتنه» به معناى «محنت و شكنجه»:
فما آمن لموسى الا ذريه من قومه على خوف من فرعون و ملاهم ان يفتنهم، از ذرارى قوم موسى جز عده ى معدودى به وى ايمان نياوردند، زيرا از محنت و شكنجه ى فرعون و فرعونيان خائف بودند.
«فتنه» به معناى «اختلاف آراى مردم و به وقوع پيوستن خونريزى و قتال» در حديث آمده است:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: تمنوا الفتنه ففيها هلاك الجبابره و طهاره الارض من الفسقه.
امام صادق (ع) فرموده: تمناى فتنه و انقلاب نماييد، چه بر اثر فتنه ى اجتماعى و انقلاب، جباران ستمكار هلاك مى شوند و زمين از وجود عناصر فاسد و گناهكار تطهير مى گردد.
«فتنه» به معناى «آزمايش و امتحان» از جمله مقدرات قطعى و قضاى حتمى بارى تعالى است، همه ى پيمبران الهى در قرون و اعصار گذشته ضرورت امتحان خداوند را به مردم اعلام نموده اند و تا وقتى كه دار تكليف باقى و برقرار است و انسانهاى مكلف در آن زيست مى كنند اين سنت اجتناب ناپذير، باقى و پايدار خواهد بود. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
الم. احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون. و لقد فتنا الذين من قبلهم فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين.
آيا مردم گمان دارند اگر به زبان بگويند: ايمان آورده ايم
واگذارده مى شوند و از امتحان مصون مى مانند؟ هرگز چنين نيست. ما در گذشته امم پيشين را امتحان نموده ايم و بر اثر آزمايش، دروغگويان از راستگويان شناخته شده اند.
ممكن است براى شنونده اي اين سئوال پيش آيد كه معمولا مقصود از امتحان، روشن شدن امر مجهولى است براى ممتحن، مثلا معلمى كه نمى داند محصل كلاسش در سال تحصيلى خوب درس خوانده و مطالب را فراگرفته است يا نه در پايان سال امتحانش مى كند تا اين مجهول روشن گردد، طبيبى كه نمى داند در خون بيمار چربى يا قند بيش از حد طبيعى وجود دارد يا نه دستور آزمايش مى دهد تا ناشناخته اي براى او شناخته شود، و خلاصه ديگر امتحانات از اين قبيل است. خداوندى كه عالم به تمام حقايق است و در مشهد علم او چيزى نهفته و پنهان نيست، چه نيازى به امتحان دارد و قبل از امتحان، خداوند، مومن و غير مومن را مى شناسد و همچنين از درجات ايمان مومنين آگاهى دارد، پس امتحان بارى تعالى براى چيست؟ پاسخ اين پرسش آن است كه امتحان خداوند از مردم نه بدين منظور است كه چيزى بر علم بارى تعالى افزوده شود و مجهولى بر ذات مقدسش معلوم گردد بلكه مقصود اين است كه حجت خدا بر منافقين و عناصر فاسد تمام شود و جاى چون و چرا براى آنان باقى نماند و در بن بست اعمال ظالمانه و نارواى خود قرار گيرند تا نتوانند به دروغ، خود را مومن واقعى قلمداد كنند و متوقع باشند كه در صف پاكان و نيكان به حساب آورده شوند و از پاداشهاى بزرگى كه شايسته ى مردان الهى و افراد باايمان است برخوردار گردند. اما اين امتحان مردم از طرف خداوند به اين منظور است كه درستكاران از نادرستان و مومنين از منافقين جدا شوند، يا به فرموده ى قرآن شريف خبيث از طيب تميز داده شود.
ما كان الله ليذر المومنين على ما انتم عليه حتى يميز الخبيث من الطيب.
بعد از جنگ احد زمينه ى خطرناكى از ناحيه ى ابوسفيان و همدستانش به ضرر اسلام و مسلمين در شرف تكوين بود. خداوند، رسول اكرم (ص) را آگاه نمود و دستورى داد كه پيشواى اسلام آن را به كار بست و به فضل بارى تعالى خطر برطرف گرديد، اما در خلال عمل، كسانى از منافقين به كارهاى ناروا دست زدند، آيه ى مذكور نازل شد كه خدا مسلمين را به وضع موجودشان باقى نمى گذارد تا خبيث را از طيب تفكيك كند.
در روايات اولياى اسلام آمده است كه مردم در مقام دعا از خداوند چيزهاى ناشدنى و غير قابل عمل را درخواست ننمايند. اين قبيل دعاها شايسته ى استجابت و قابل تحقق نيست. يكى از امور ناشدنى در جهان انسان، تعطيل آزمايش و امتحان خداوند است از مردم. مشيت حكيمانه ى بارى تعالى بر اين تعلق گرفته است كه همه ى مردم را در طول زندگى مورد امتحان قرار دهد و از راه گفتار و رفتارشان گروه خوب را از بد ممتاز سازد، خوبان را مشمول پاداش و بدان را مورد موآخذه و كيفر قرار دهد. اين امر، قضاى قطعى بارى تعالى و سنت لا يتغير ذات اقدس اوست و با دعاى افراد تغيير نمى كند.
عن على عليه السلام قال: لا يقولن احدكم: اللهم انى اعوذ بك من الفتنه لانه ليس احد الا و هو مشتمل على فتنه و لكن من استعاذ فليستعذ من مضلات الفتن.
على (ع) فرموده: هيچ يك از شما نگويد بار الها! من از فتنه به تو پناه مى برم، زيرا احدى نيست جز آنكه فتنه را طالب است و اگر كسى بخواهد درخواست پناهندگى از خداوند در مورد فتنه نمايد بگويد:
بار الها! به تو پناه مى برم از فتنه هايى كه مايه ى گمراهى و ضلالت مى شود.
سپس امام عليه السلام براى آنكه مضلات فتن را توضيح دهد و نقاط انحرافى انسانها را در زمينه ى فتنه و آزمايش خداوند بيان نمايد سخن را اينچنين ادامه داده است:
فان الله سبحانه يقول: و اعلمو «انما اموالكم و اولادكم فتنه» و معنى ذلك انه يختبرهم بالاموال و الاولاد ليتبين الساخط لرزقه و الراضى بقسمه، و ان كان سبحانه اعلم بهم من انفسهم و لكن لتظهر الافعال التى بها يستحق الثواب و العقاب، لان بعضهم يحب الذكور و يكره الاناث و بعضهم يحب تثمير المال و يكره انثلام الحال.
خداوند فرموده است: بدانيد كه اموال و اولادتان براى شما فتنه و آزمايش است و معناى اين كلام آن است كه خداوند با مال و اولاد، شما را امتحان مى كند تا معلوم شود چه كسى از رزق خود ناراضى و خشمگين است يا از سهم خود خشنود و راضى است، اگر چه خداوند از خود آنان به ضميرشان آگاهتر است ولى امتحان براى اعمالى انجام مى شود كه شايسته ى اجر و ثواب است يا لايق كيفر و عقاب. چه در مورد اولاد، بعضى خواهان پسرند و از دختر كراهت دارند و در زمينه ى مال نيز بعضى طالب تكثير و ازديادند و از نقصان حال گله مند و ناراضى.
تمام آنچه را كه آدمى از سرمايه هاى معنوى و مادى در اختيار دارد مانند عقل و علم، هوش و حافظه، نفوذ كلام و جاه، محبوبيت و مقام، قدرت و رياست، و ديگر امورى نظاير اينها، و همچنين تمام حوادث و رويدادهاى مطلوب و نامطلوب زندگى همانند برترى و سقوط، كامروايى و ناكامى، موفقيت و شكست، سلامت و مرض، امنيت و
ناامنى، و نظاير اينها، همانند مال و اولاد، نتيجه ى امتحان و آزمايش خداوند است. اگر كسى بتواند در جميع امور تسليم بى قيد و شرط بارى تعالى باشد، اوامرش را اطاعت كند، از نواهيش اجتناب نمايد، او قطعا از بوته ى امتحان خداوند با سربلندى و افتخار بيرون خواهد آمد. مردى به نام عنوان بصرى شرفياب محضر امام صادق (ع) شد. مطالبى مورد مذاكره قرار گرفت. آنگاه عنوان بصرى از امام (ع) سئوال كرد:
ما حقيقه العبوديه؟ قال: ثلاثه اشياء: ان لا يرى العبد لنفسه فيما خوله الله ملكا، لان العبيد لا يكون لهم ملك، يرون المال مال الله يضعونه حيث امرهم الله و لا يدبر العبد لنفسه تدبيرا و جمله اشتغاله فيما امره تعالى به و نهاه عنه، فاذا لم ير العبد لنفسه فيما خوله الله تعالى ملكا هان عليه الانفاق فيما امره الله تعالى ان ينفق فيه و اذا فوض العبد تدبير نفسه على مدبره هان عليه مصائب الدنيا و اذا اشتغل العبد بما امر الله تعالى و نهاه لا يتفرغ منهما الى المراء و المباهاه مع الناس.
پرسيد حقيقت عبوديت چيست؟ امام (ع) در پاسخ فرمود: سه چيز است: اول آنكه بنده ى خدا در عطاياى الهى براى خويشتن ملكى نبيند، زيرا بندگان مى دانند كه مالك واقعى مال نيستند، در نظر آنان مال، از آن خداوند است و هر جا كه امر فرموده آن را قرار مى دهند. دوم آنكه بنده در مقابل قضاى الهى تدبيرى براى خود نينديشد. سوم آنكه تمام اوقات او مصروف در اوامر و نواهى بارى تعالى باشد، موقعى كه بنده، خود را مالك مال ندانست انفاق در راه اوامر الهى براى او آسان مى شود و موقعى كه بنده تدبير امور خود را تفويض بارى تعالى نمود،
مصائب دنيا براى او آسان مى گردد، و موقعى كه اوقات بنده، صرف اوامر و نواهى خدا مى شود فرصتى ندارد تا در بحثهاى خصومت انگيز وارد شود يا آنكه به مردم فخرفروشى نمايد.
بنده ى شايسته ى خدا بودن و از عهده ى امتحانات بارى تعالى به خوبى برآمدن مستلزم واجد بودن ذخاير معنوى و سرمايه هاى گرانقدر ايمانى است، كسى كه فاقد اين ذخاير است از كمال روحانى بى بهره است و نمى تواند به درستى امتحان بدهد. كسى كه بيش و كم، واجد بعضى از آن ذخاير و فاقد بعضى دگر است به همان نسبت در اداى وظايف عبوديت ناتوان است و قادر نيست آنطور كه بايد در آزمايش و امتحان الهى پيروز گردد. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى سرمايه هاى معنوى عبوديت و ايمان را برشمرده اند. امام صادق عليه السلام حقيقت عبوديت را براى عنوان بصرى در سه مطلب اساسى توضيح داد و على عليه السلام نيز در روايت ديگر، همان حقيقت را به عنوان چهار ركن ايمان بيان فرموده است:
قال اميرالمومنين صلوات الله عليه: الايمان له اركان اربعه: التوكل على الله و تفويض الامر الى الله و الرضا بقضاء الله و التسليم لامر الله عز و جل.
على (ع) فرموده: ايمان داراى چهار ركن است: اول توكل نمودن به خدا، دوم برگذار نمودن امر به خدا، سوم راضى بودن به قضاى خدا، چهارم تسليم در برابر امر خداوند عز و جل.
واضح است افراد باايمانى كه واجد اين چهار خصلت بزرگ و ارزشمند هستند ضميرى آرام و روحى مطمئن دارند، نه خوش آمدهاى
دنيا در آنان اثر نامطلوب مى گذارد و از مسير حق و فضيلت منحرفشان مى كند و نه بدآمدها و مصائب زندگى، ناراضى و خشمگينشان مى نمايد و از خط رضا و تسليم خارج مى شوند، بلكه در همه ى احوال به رضاى الهى راضى و به قضاى حتمى خداوند تسليم اند.
موحد چه زر ريزى اندر برش
و يا تيغ هندى نهى بر سرش
اميد و هراسش نباشد ز كس
بر اين است مبناى توحيد و بس
ناگفته نماند كه مصائب و ناملايمات زندگى براى مومنين، امتحان خداوند است و اگر به درستى انجام دادند از اجر الهى برخوردار مى گردند. ولى همان رنجها و آلام براى گروههاى ديگر نتايج و ثمرات دگرى را در بر دارد.
عن على عليه السلام قال: ان البلاء للظالم ادب و للمومن امتحان و للانبياء درجه و للاولياء كرامه.
على (ع) فرموده: رنج و بلا براى ستمكار ادب است و براى مومن آزمايش و امتحان، براى پيمبران ترفيع درجه و مقام است و براى اولياى خدا بزرگوارى و كرامت.
بيماريها، شكستها و ناملايمات براى ستمكاران به منزله ى تازيانه ى ادب است. شايد سخنى كه بين امام صادق (ع) و منصور دوانقى در مورد خلقت مگس رد و بدل شده، ناظر به همين امر باشد. روزى امام (ع) در مجلس منصور دوانقى بود. گويى مگسى از طرف بارى تعالى مامور شد او را اذيت كند و خود را به سر و صورت منصور بكوبد. او هر قدر با دست خواست حشره را رد كند نتوانست، سرانجام خشمگين و ناراحت شد.
قال المنصور للصادق عليه السلام: لاى شى ء خلق الله الذباب.
قال: ليذل الجبارين.
به حضرت عرض كرد: خداوند براى چه مگس را آفريده است؟ در پاسخ فرمود: براى اينكه قدرتمندان زورگو و جبار را خوار نمايد. يعنى به آنان بفهماند به هوش باشيد كه حشره ى كوچكى قادر است به ستوهتان آورد و زندگى را بر شما تلخ و ناگوار نمايد.
گناه و مخالفت با امر الهى ناشى از غرايز و تمايلات حيوانى است. كسانى كه ايمان واقعى دارند بر هوى و غرايز خود مسلط×× اند و خلاف امر الهى قدم برنمى دارند. در نتيجه خوب امتحان خواهند داد. اگر نيروى ايمان در گروهى ضعيف باشد يا اصلا ايمان نداشته باشند به معاصى آلوده مى شوند. در عصر رسول اكرم (ص) عده اي منافق بودند و بين مردم فقط ادعاى مسلمانى داشتند، و بقيه واقعا اسلام آورده بودند و اغلب آنان جدا از گناه پرهيز داشتند. ولى بعد از نبى اكرم (ص)، اسلام واقعى به ضعف گراييد و رفته رفته گناه بين مسلمانان شايع شد و آلودگيها به شكلهاى مختلف گسترش يافت، و اين جريان رنج آور را رسول اكرم (ص) در زمان حيات خود به على عليه السلام خبر داده بود:
عن على عليه السلام قال: لما انزل الله سبحانه قوله: «الم. احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون» علمت ان الفتنه لا تنزل بنا و رسول الله- صلى الله عليه و آله- بين اظهرنا. فقلت يا رسول الله! ما هذه الفتنه التى اخبرك الله تعالى بها؟ فقال: يا على! ان امتى سيفتنون من بعدى، سيفتنون باموالهم، و يمنون بدينهم على ربهم، و يتمنون رحمته، و يامنون سطوته، و يستحلون حرامه بالشبهات الكاذبه، و الاهواء الساهيه، فيستحلون
الخمر بالنبيذ، و السحت بالهديه، و الربا بالبيع.
على (ع) فرمود: وقتى آيه ى «احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون» نازل شد، دانستم كه تا وقتى پيمبر گرامى (ص) بين ماست فتنه بر مسلمانان نازل نمى شود. عرض كردم: يا رسول الله! اين فتنه چيست كه خداوند به شما خبر داده؟ فرمود: عنقريب، امت من، بعد از من امتحان خواهند شد، امتحان مى شوند به اموالشان، با دين خود به خداوند منت مى گذارند، تمناى رحمت او را دارند اما از قهاريتش خود را در امان مى پندارند، حرام خدا را با شبهات دروغ حلال مى كنند، شراب را به نام نبيذ، مال پليد را به نام هديه، و ربا را به نام بيع، جايز و روا تلقى مى نمايند.
اين قبيل فتنه هاست كه در روايات «مضلات فتن» خوانده شده اند و مسلمانانى كه نيروى ايمانشان ضعيف است و بر هواى نفس خويش تسلط ندارند در اين قبيل امتحانها ممكن است دچار لغزش شوند، برخلاف امر الهى قدم بردارند، و گرفتار ضلالت و گمراهى گردند. مسلمانان براى آنكه از اين قبيل خطرها مصون باشند بايد از خداوند استمداد نمايند، طلب توفيق كنند، و از او بخواهند كه در اين مواقع مورد حمايتشان قرار دهد تا از صراط مستقيم خارج نشوند. حضرت زين العابدين عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه موضوع بحث سخنرانى امروز است به هيچ يك از اين فتنه ها نظر ندارد، زيرا امام (ع) در عبارت دعا كلمه ى «اضطرار» را به كار برده و افرادى كه به گمراهى اين فتنه ها مبتلا مى شوند در عمل انحرافى خويش وضع اضطرارى ندارند بلكه لذت گرايى،
مال دوستى، هوى پرستى، و ديگر انگيزه هايى از اين قبيل آنان را به اين راه انحرافى سوق داده است و اگر بخواهند مى توانند با يك اراده ى جدى و تصميم قاطع خويشتن را از خطر برهانند و به خوبى از عهده ى امتحان خداوند به درآيند . به طورى كه قبلا اشاره شد توحيد افعالى اقتضا دارد كه مومنين به خداوند همواره جمله ى «اياك نستعين» را كه همه روزه در نماز مى خوانند به ياد داشته باشند و فراموش نكنند كه در مواقع حاجت بايد از آفريدگار توانا يارى بخواهند و دست نياز به روى غير او نگشايند. آنجا كه در نظام تكوين، خداوند علل و اسباب عادى را مجراى فيض و يارى خود قرار داده، بايد طبق اراده ى الهى از آن مجارى يارى خواست، آنجا كه در نظام تشريع، امورى را مجراى فيض و يارى خود قرار داده مانند «استعينوا بالصبر و الصلوه» بايد از آن مجارى نصرت و يارى خواست، و اين هر دو استعانت در نظام تكوين و تشريع در واقع استعانت از ذات اقدس الهى است و با توحيد افعالى منافات ندارد. گاهى انسان به طور ناخواسته در وضع اضطرارى خاصى قرار مى گيرد و براى حفظ حيات خود جز استعانت و استمداد از مردم راه دگرى ندارد، مثل اينكه فردى در اطاق خوابيده و بر اثر ريزش باران شديد، سقف فرومى ريزد اما به گونه اي كه او در پناهگاهى سالم مى ماند ولى راه بيرون آمدن ندارد، يا شخص دگرى شب در بيابان تاريكى راه مى رود، ناگهان در گودالى به عمق سه چهار متر فرومى افتد و زنده است، اما نمى تواند از آنجا خارج شود. اين دو انسان زير سقف و در عمق گودال يا بايد سكوت كنند تا از تشنگى و گرسنگى بميرند يا با شنيدن صداى پاى رهگذران فرياد كنند، حيات خود را اعلام نمايند، و از آنان براى نجات خويشتن يارى و كمك بخواهند. اين دو نفر در وضع اضطرارى واقع شده اند و
براى رهايى از آن وضع چاره اي جز يارى خواستن از اين و آن ندارند. اسلام نه تنها به اين دو نفر اجازه ى نصرت خواستن از مردم را مى دهد بلكه مى گويد حفظ حيات واجب است و براى نجات خود بايد حتما فرياد كنند، دگران را آگاه سازند، مردم را به يارى خود طلب كنند، و خويشتن را از آن شرايط مرگبار برهانند. گرچه استعانت از غير خدا در مواقع اضطرار شرعا مجاز است ولى امام سجاد عليه السلام كه نمى خواهد از غير خدا استعانت نمايد عرض مى كند در پيشگاه خداوند: «و لا تفتنى بالاستعانه بغيرك اذا اضطررت»، بار الها! با يارى طلبيدن از غير خودت در مواقع اضطرار امتحانم ننما، يعنى پروردگارا! يا مرا در فتنه و امتحان قرار نده كه دچار اضطرار شوم يا اگر قضاى قطعيت بر اين است كه به چنين آزمايش و امتحان مبتلا گردم، به گونه اي مورد حمايتم قرار ده كه براى رفع اضطرار از تو يارى بخواهم و دست استعانت به سوى غير تو نگشايم. اين دعا و درخواست از پيشگاه حضرت بارى تعالى آنقدر بلندپايه و رفيع است كه تنها مردان عاليمقام و اولياى گرانقدر خداوند كه مدارج كمال ايمان و توحيد را پيموده اند و مشمول رضوان الهى شده اند شايسته ى اين تمنى هستند وگرنه مومنين عادى كه در گذشته و حال اكثريت خداپرستان جهان را تشكيل داده و مى دهند لياقت معنوى و شايستگى قلبى چنين درخواستى را ندارند. بعضى از آنان نمى توانند عمق اين دعا را درك كنند و نمى فهمند امام سجاد (ع) از خداوند چه مى خواهد و بعضى اگر تا اندازه اي به ارزش معنوى و توحيدى اين دعا واقف گردند در موقع اضطرار با اتكا به اجازه ى شرع مقدس از غير خدا استعانت مى جويند و اين و آن را به يارى خود مى طلبند. اما حضرت على بن الحسين عليهماالسلام استعانت از غير خدا را در موقع اضطرار نوعى فتنه و
آزمايش تلقى نموده و از خدا درخواست مى كند كه در مواقع اضطرارى مرا به چنين امتحانى مبتلا و آزمايش منما. براى آنكه شنوندگان محترم به گوشه اي از مقام توحيد افعالى مردان عاليمقام الهى در زمينه ى اضطرار واقف شوند و ضمنا مطلب دعاى امام سجاد (ع) نيز هر چه بهتر روشن گردد در اينجا مختصرى از زندگى افتخارآميز و پر فراز و نشيب حضرت ابراهيم خليل الرحمان ذكر مى شود. قرآن شريف در چند مورد از حضرت ابراهيم نام برده و به مبارزات او با بت و بت پرستى و بت پرستان و خطراتى كه در سر راهش پيش آمد اشاره نموده است. بت شكنى ابراهيم از جمله مبارزات آن حضرت و افروختن آتش براى سوزاندن ابراهيم از جمله ى خطراتى است كه براى آن حضرت پيش آمد، و در اينجا به استناد بعضى از آيات و روايات، جريان امر به اختصار توضيح داده مى شود. در يكى از عيدها كه مردم از شهر خارج مى شده و به صحرا مى رفتند ابراهيم (ع) عذر مزاجى آورد و در شهر ماند. از فرصت نبودن مردم استفاده نمود، به بتخانه رفت، تمام بتها را به استثناى بت بزرگ شكست و تبر بت شكنى را به گردنش افكند. مردم كه از صحرا برگشتند و به بتكده رفتند، بتها را شكسته يافتند فرياد برآوردند، شهر به هم ريخت، طوفانى بر پا شد، ابراهيم را عامل اين كار شناختند، او را براى محاكمه در حضور مردم آوردند.
قالواء انت فعلت هذا بآلهتنا يا ابراهيم. قال بل فعله كبيرهم هذا فاسالوهم ان كانوا ينطقون.
گفتند اي ابراهيم! آيا تو با خدايان ما چنين كردى؟ پاسخ
داد: بت بزرگ مرتكب اين كار شد. از آنها سئوال كنيد اگر مى توانند سخن بگويند.
قال الصادق عليه السلام: و الله ما فعله كبيرهم و ما كذب ابراهيم. فقيل فكيف ذلك. فقال: انما قال فعله كبيرهم هذا ان نطق، و ان لم ينطق فلم يفعل كبيرهم هذا شيئا.
امام صادق (ع) قسم ياد كرد كه بت بزرگ مرتكب اين كار نشده بود و ابراهيم هم دروغ نگفته بود. عرض شد اينكه مى فرماييد چگونه است؟ فرمود: ابراهيم به مردم گفت: بت بزرگ اين كار را انجام داده اگر نطق مى كند، و اگر نطق نمى كند مرتكب كارى نشده است. نمرود و مردم پس از شور و تبادل فكر به اين نتيجه رسيدند كه مجازات گناه بزرگ ابراهيم اين است كه در آتش سوزانده شود، افكار عمومى كيفر سوزاندن را پذيرفت و اين شعار زبانزد همگان گرديد:
قالوا حرقوه و انصروا آلهتكم.
گفتند او را بسوزانيد و خدايان خود را يارى نماييد.
سوزاندن ابراهيم به نام خدايان، رنگ مذهبى به خود گرفت. از اين رو بت پرستان به احترام بتها در تهيه ى هيزم شركت كردند، حتى كسانى مريض بودند و در شرف مرگ با وصيت، مقدارى از ماترك خود را براى خريد هيزم سوزاندن ابراهيم اختصاص دادند. جمع آورى هيزم مدتى به طول انجاميد و ابراهيم در طول آن مدت زندانى بود. پس از آنكه به مقدار كافى هيزم از نقاط دور و نزديك جمع آورى گرديد و بر روى هم انباشته شد، در موعد مقرر، از تمام اطراف هيزمها
شعله هايى را برافروختند و در نتيجه گويى دريايى از آتش به وجود آمد. قبلا منجنيقى ساخته بودند كه ابراهيم را در آن بنشانند و در وسط درياى آتش بيفكنند. روز سوزاندن ابراهيم فرارسيد، او را در منجنيق نشاندند تا در نقطه ى مركزى آتش بيندازند. لحظات اضطرارى براى ابراهيم شروع شد. كسى كه در آن موقع مى توانست به ابراهيم كمك كند و او را از محيط خطر خارج نمايد جبرئيل امين بود. روايات متعددى با مختصر تفاوت در عبارت رسيده كه جبرئيل، خود را به ابراهيم رساند و آمادگى خويش را براى يارى او اعلام داشت.
از آن جمله اين حديث است:
و التقى معه جبرئيل فى الهواء و قد وقع فى المنجنيق. فقال يا ابراهيم هل لك الى من حاجه. فقال ابراهيم: اما اليك فلا و اما الى رب العالمين فنعم.
جبرئيل در هوا ابراهيم را ملاقات نمود، موقعى كه در منجنيق قرار داشت. گفت: اي ابراهيم! آيا به من حاجتى دارى؟ ابراهيم پاسخ داد: اما به تو حاجتى ندارم، و اما به خداوند عالميان نيازمند و محتاجم.
ابراهيم دعا كرد و از خدا نصرت طلبيد، خداوند خواسته ى او را اجابت فرمود.
قلنا يا نار كونى بردا و سلاما على ابراهيم.
به آتش فرمان رسيد كه بر ابراهيم سرد و سلامت باش.
ابراهيم در موقع اضطرار از غير خدا، حتى از فرشته ى بزرگ الهى يارى نخواست، فقط از بارى تعالى نصرت طلبيد و خداوند ياريش فرمود.
درخواست امام سجاد (ع) در اين قطعه دعا از پيشگاه بارى تعالى اين است كه خدايا در موقع اضطرار فقط از تو يارى بخواهم و با استعانت از غير خودت امتحانم منما.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا بالخضوع لسوال غيرك اذا افتقرت، و لا بالتضرع الى من دونك اذا رهبت.
بار الها! وقتى فقير مى شوم با خضوع و تذلل براى درخواست از غير خودت امتحانم مكن، بار الها! موقعى كه گرفتار ترس مى گردم با تضرع و زارى در مقابل غير خودت آزمايشم منما.
به خواست خداوند اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. دو امر بسيار مهم و خطير است كه اگر در زندگى دامنگير افراد ضعيف النفس و كم ايمان شود مى تواند در آنان اثر نامطلوب بگذارد، به پستى و فرومايگى سوقشان دهد، و از عز و شرافت نفس، كه سرمايه ى گرانقدر انسانى است محرومشان نمايد: يكى تهيدستى و فقر است و آن ديگر، ناامنى و ترس. امام سجاد عليه السلام خطر احتمالى اين دو رويداد را در پيشگاه الهى به عرض رسانده و درخواست نموده است كه او را در زمينه ى فقر به تذلل در مقابل غير خودش امتحان نكند و در زمينه ى ترس به تضرع و زارى در مقابل اين و آن آزمايش ننمايد. اين دعاى شريف براى افراد آگاه درسى است آموزنده زيرا خطر فقر و ترس ممكن است هر فردى را
تهديد كند. پيروان امام بايد از خدا بخواهند كه در اين مواقع مورد لطف و حمايتشان قرار دهد و آنان را از خطر، مصون و محفوظ دارد. انسان شريفترين مخلوق الهى است، او دارنده ى روح خدا و خليفه ى بارى تعالى در زمين است. خداوند در قرآن شريف فرموده:
و لقد كرمنا بنى آدم، ما فرزندان آدم را موجوداتى كريم و بزرگ قرار داده ايم.
اين مخلوق بزرگ و ارزشمند داراى آزادى عمل است و مانند حيوانات در اداره ى زندگى خود در چارچوب غرايز محبوس نيست، تنظيم امور حياتش بر عهده ى خود او واگذار گرديده و مختار آفريده شده است. در طول قرون و اعصار، پيمبران الهى به مردم گفته و خاطرنشان ساخته اند كه خداوند راضى نيست مردم از آزادى خود سوءاستفاده كنند، خود را بنده و برده ى غير خدا قرار دهند، و از اين راه شرف انسانى خويش را پايمال نمايند. دعوت به يكتاپرستى يا توحيد در عبادت كه بزرگترين هدف مقدس انبياى خداست ناظر به همين مطلب است و تعيين كننده ى حدود آزادى بشر است. پيمبران با دعوت به توحيد در عبادت، مقام رفيع انسانيت را حفظ نمودند و به مردم اجازه ندادند كه خويشتن را با پرستش جماد و نبات و حيوان تحقير كنند و موجبات سقوط و پستى خويشتن را فراهم آورند. قرآن شريف فرموده است:
و من يشرك بالله فكانما خر من السماء، كسى كه به خداوند شرك آورد همانند اين است كه از آسمان رفيع فروافتاده و سقوط نموده باشد. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى از يك طرف اعلام نموده اند كه خداوند به بشر آزادى اعطا نموده و اداره ى امور زندگيش را
به خودش تفويض فرموده است، و از طرف ديگر خاطرنشان ساخته اند كه افراد باايمان و پيروان مكتب قرآن، حق ندارند آزادى خود را نابجا اعمال نمايند، شرف انسانى را ناديده انگارند و موجبات ذلت و خوارى خويشتن را فراهم آورند.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ان الله فوض الى المومن اموره كلها و لم يفوض اليه ان يذل نفسه. الم تر ان الله عز و جل ههنا يقول لله العزه و لرسوله و للمومنين، و المومن ينبغى له ان يكون عزيزا و لا يكون ذليلا.
امام صادق (ع) فرموده: خداوند تمام امور مومنين را به خودشان تفويض فرموده اما ذليل ساختن خودشان را به آنان واگذار ننموده است، نديدى كلام خدا را كه در اين مقام فرموده: عزت براى خدا و رسول خدا و مومنين است، مومن، شايسته ى عزت است و نبايد خوار و ذليل باشد.
به نظر مردان بزرگ و مربيان عاليقدر بشر، زندگى زمانى ارزش دارد كه با عز و شرافت طى شود، اگر زندگى آميخته به خوارى و ذلت گردد به نظر آن مربيان بزرگ، مرگ از آن حيات بهتر و برتر است.
عن على عليه السلام قال: المنيه و لا الدنيه.
على (ع) فرموده: در آغوش مرگ قرار گرفتن و جان سپردن بهتر از زندگى كردن با خوارى و ذلت است.
عن مولانا الحسين عليه السلام قال: موت فى عز خير من حياه فى ذل.
حضرت حسين بن على عليهماالسلام فرموده: مرگ در عزت،
بهتر از حيات و زندگى در ذلت است.
بعضى به گذران دنياى خويش آنقدر دلبسته و علاقمندند كه اگر بدانند بناست سى سال زندگى كنند حاضرند براى رفاه و آسايش عمر خود، ده سال تن به ذلت و پستى بدهند و خوارى را قبول نمايند، تملق بگويند، چاپلوسى كنند، بنده و برده ى مستكبرين ثروتمند شوند، طوق عبوديت صاحبان قدرت را به گردن افكنند، و خلاصه جامه ى خوارى در بر نمايند، ولى براى آنكه شنوندگان محترم بدانند كه در اسلام زير بار ذلت و خوارى رفتن تا چه حد قبيح و شرم آور است به اين روايت توجه فرمايند:
عن على عليه السلام قال: ساعه ذل لا تفى بعز الدهر.
على (ع) فرموده: يك ساعت زير بار ذلت رفتن و به پستى تن دادن، با رفاه و آسايش تمام عمر برابرى نمى كند، يعنى اگر انسانى به چنين عملى دست بزند بايد بداند كه در اين معامله ضرر كرده و مغبون است.
فقر و تهيدستى از جمله ى امورى است كه مى تواند منشاء ذلت و خوارى انسانها گردد و آنان را به پستى و دنائت وادار نمايد. فقر از جمله ى مواد امتحان و آزمايش خداوند است. با توجه به اينكه مردم از نظر ايمان و بى ايمانى، از نظر قوت و ضعف نفس، از نظر خلقيات پسنديده و ناپسند، از نظر عزت نفس و فرومايگى، و همچنين از نظر ديگر جهات با يكديگر متفاوت اند قطعا نتيجه ى آزمايش آنان نيز متفاوت خواهد بود. افراد باايمان كه خويشتندار و متحمل اند به نسبت ايمان و صبرشان و همچنين به نسبت درجه ى فقرشان خوب امتحان مى دهند، بعضى كه فاقد ايمان و ذخاير اخلاقى هستند فقر در آنان
بيش و كم اثر بد مى گذارد، به گناه آلوده مى شوند، به پستى تن مى دهند و از بوته ى امتحان الهى سرافكنده بيرون مى آيند. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات بسيارى درباره ى فقر، سخن گفته و خطرات ناشى از آن را برشمرده اند و در ضمن، وظايف مومنين و پيروان راستين اسلام را در مراحل مختلف ذكر نموده اند و در اينجا با استفاده از بعضى آيات و روايات، به اختصار، راجع به فقر و درجات مختلف آن و همچنين درباره ى وظايف افراد فقير در مواقع و شرايط مختلف عرايضى كوتاه تقديم شنوندگان محترم مى شود. فقر درجات و مراتبى دارد و گاهى تهيدستى و فقر آنچنان افراد را در مضيقه و تنگناى مى گذارد كه تحمل را از دست مى دهند و از خداوند تمناى مرگ مى كنند و پايان يافتن زندگى را براى خود فوز و سعادت مى دانند. در روايات اسلامى مصيبت و رنج فقر با تعبيرهاى مختلفى بيان شده و در اينجا فقط به ذكر يك روايت كه روشنگر اهميت فقر است اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اوحى الله تعالى الى ابراهيم عليه السلام فقال يا ابراهيم! خلقتك و ابتليتك بنار نمرود. فلو ابتليتك بالفقر و رفعت عنك الصبر ما تصنع؟ قال ابراهيم: يا رب! الفقر الى اشد من نار نمرود. قال الله فبعزتى و جلالى ما خلقت فى السماء و الارض اشد من الفقر.
رسول اكرم (ص) فرمود كه خداوند به ابراهيم خليل وحى فرستاد: من تو را آفريدم و به آتش نمرود مبتلايت ساختم. اگر تو را به فقر مبتلا نمايم و صبر را از تو بگيرم چه خواهى كرد؟ ابراهيم عرض كرد:
بار الها! فقر براى من از آتش نمرود شديدتر است. خداوند فرمود: به عزت و جلالم قسم كه مخلوقى را در آسمان و زمين از فقر و تهيدستى شديدتر نيافريده ام.
نكته اي كه در اين روايت شايان كمال دقت است، فقر بدون صبر است. خداوند به ابراهيم فرمود: اگر به فقرت مبتلا كنم و صبر را از تو بگيرم چه خواهى كرد؟ ابراهيم عرض كرد: فقر از آتش نمرود سخت تر است. اين عبارت به شنونده مى فهماند كه فقر بدون صبر تا چه حدى سنگين است و اين همان است كه خداوند به عزت و جلال خود قسم ياد كرده كه از فقر، شديدتر نيافريده ام. صبر به معناى حس خويشتندارى و تملك نفس است و اين خصلت حميده در زمينه ى فقر و تهيدستى داراى مراتب و درجاتى است و عاليترين مرتبه ى آن را خداوند در قرآن شريف براى فقراى اصحاب صفه، كه عددشان حدود چهارصد نفر بوده، بيان فرموده است.
للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لا يستطيعون ضربا فى الارض، يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف، تعرفهم بسيماهم، لا يسالون الناس الحافا و ما تنفقوا من خير فان الله به عليم.
انفاق براى فقيرانى است كه در راه خدا و براى امر جهاد در محاصره و تنگناى قرار گرفته اند، از ترس هجوم دشمن همواره در حال آمادگى به سر مى برند و جايگاه خود را ترك نمى گويند، افرادى كه از وضع آنان ناآگاه اند به علت عفتى كه دارند تصور مى كنند اينان از گروه اغنيا و مالداران اند اما با ديدن چهره ى ايشان به وضعشان واقف مى شوى. از احدى درخواست كمك نمى نمايند و خداوند از انفاقهايى كه به آنان مى نماييد آگاه است.
صبر اين گروه در فقر به اندازه اي بود كه نه تنها تهيدستى خود را به زبان نمى آوردند بلكه در جامعه به گونه اي رفتار مى نمودند كه افراد بى اطلاع، آنان را غنى و متمكن مى پنداشتند. اينان در فقر و ناچيزى واجد عاليترين درجه ى صبر و بردبارى بودند. گروه ديگرى كه در فقر، صابر و بردبارند كسانى هستند كه مردم بى اطلاع، به آنان گمان ثروت نمى برند ولى آنقدر خويشتندار و صابرند كه همانند گروه اول از فقر خود سخنى نمى گويند و تنگدستى خويش را بيان نمى نمايند زيرا مى دانند كه به زبان آوردن فقر، خود نوعى بى صبرى است، به علاوه، اظهار نمودن فقر مايه ى ذلت و تحقير گوينده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: من ابدى الى الناس ضره فقد فضح نفسه.
رسول اكرم (ص) فرمود: كسى كه مصيبت و رنج درونى خود را به مردم بگويد خويشتن را رسوا نموده است.
عن على عليه السلام قال: من اظهر فقره اذل قدره.
على (ع) فرموده: كسى كه فقر خود را آشكار كند قدر و شخصيت خود را خوار نموده است.
گروه ديگرى كه در فقر صابر و متحمل اند كسانى هستند كه با تمرين، واجد صفت بسيار پسنديده ى قناعت شده اند و به اين خلق عزت آفرين متخلق گرديده اند، با حداقل زندگى مى سازند، از تنگدستى خود سخن نمى گويند، و از كسى تمناى كمك ندارند. اين بلندهمتان با زبان حال و زمزمه ى درونى مى گويند:
به نان خشك قناعت كنيم و جامه ى دلق
كه بار محنت خود به ز بار منت خلق
اولياى گرامى اسلام در سخنان خود قناعت را «غنى» خوانده اند، يعنى كسى كه واجد خصلت قناعت است از غناى روح و بى نيازى نفس برخوردار است و به مردم نيازى ندارد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: القناعه كنز لا يفنى.
رسول اكرم (ص) فرموده است: قناعت گنجى است كه هرگز پايان نمى يابد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: من قنع بما رزقه الله فهو من اغنى الناس.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه به رزق خدا قانع باشد او از غنى ترين مردم است.
من عمل صالحا من ذكر او انثى و هو مومن فلنحيينه حياه طيبه.
هر مرد و زنى كه با ايمان است عمل خوب و صالح انجام دهد ما او را به حيات منزه و پاك زنده خواهيم نمود.
سئل عليه السلام عن قوله تعالى: فلنحيينه حياه طيبه، فقال: هى القناعه.
از على (ع) درباره ى حيات طيبه اي كه در اين آيه آمده است، سئوال شد. حضرت در پاسخ فرمود: آن حيات طيبه، قناعت است.
گاهى براى يك انسان بسيار شريف و بزرگوار كه در فقر، صابر و قانع است وضعى به وجود مى آيد و آنچنان در مضيقه قرار مى گيرد كه ناچار مى شود به دگران بگويد و از آنان كمك بخواهد. در اين قبيل موارد اولياى گرامى اسلام به پيروان خود اجازه مى دهند كه به قدر
ضرورت اقدام نمايند، ولى اكيدا سفارش كرده اند كه در انتخاب شخصى كه مى خواهند راز خود را با وى در ميان بگذارند دقت و مراقبت كامل مبذول دارند و سر خويشتن را به نااهل نگويند و بر مصيبت خود نيفزايند.
عن الرضا عليه السلام قال: وجهك ماء جامد يقطره السوال فانظر عند من تقطره.
حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام فرمود: صورتت آبى است منجمد، سئوال كردن آن را تقطير مى كند. دقت كن كه نزد چه انسانى تقطيرش مى نمايى.
دست طمع كه پيش كسان مى كنى دراز
پل بسته اي كه بگذرى از آبروى خويش
در سخنرانى 47، قسمتى از روايات مربوط به فقر و لزوم خوددارى فقرا از افشاى آن و همچنين پاره اي از عوارض رنج آورى كه بر اثر افشاى فقر، دامنگير فقير مى شود و در روايات خاطرنشان گرديده، مذكور افتاد. اگر شدت مضيقه و فشار زندگى ايجاب كند كه فقيرى وضع پنهان خود را با ديگرى در ميان بگذارد، روايت حضرت رضا عليه السلام و بعضى روايات ديگر از اين قبيل را از ياد نبرد و متوجه باشد كه راز خود را به فرد ناصالح نگويد و مصيبت تازه اي بر مصائب خود نيفزايد. اولياى گرامى اسلام ضمن بعضى روايات، صفات كسانى را كه شايسته اند رازدار تهيدستان و گرفتاران باشند توضيح داده و دوستان خود را راهنمايى فرموده اند. در اينجا براى اجتناب از تطويل كلام فقط به ذكر يك حديث از حضرت حسين بن على
عليهماالسلام اكتفا مى شود:
و جاءه رجل من الانصار يريد ان يساله حاجه. فقال عليه السلام: يا اخا الانصار صن وجهك عن بذله المساله و ارفع حاجتك فى رقعه فانى آت فيها ما سارك ان شاء الله. فكتب: يا اباعبدالله ان لفلان على خمسمائه دينار و قد الح لى فكلمه ينظرنى الى ميسره. فلما قراء الحسين عليه السلام الرقعه، دخل الى منزله فاخرج صره فيها الف دينار و قال عليه السلام له: اما خمسمائه فاقض بها ذمتك و اما خمسمائه فاستعن بها على دهرك. لا ترفع حاجتك الا الى احد ثلثه: الى ذى دين او مروه او حسب.
مردى از انصار حضور حضرت حسين (ع) شرفياب شد. خواست حاجت خود را بگويد. امام به او فرمود: آبروى خود را حفظ كن، برو و حاجتت را بنويس، به خواست خداوند موجبات مسرتت را فراهم مى آورم. نامه را نوشت و آورد. در آن نامه تذكر داده بود كه من به فلانى پانصد دينار مقروضم. او مصر است كه فورا بپردازم، قادر نيستم، شما به او سخنى بگوييد تا به من مهلت دهد، تمكن مالى به دست آورم. حضرت نامه را خواند، سپس به اندرون منزل رفت، كيسه اي را با خود آورد كه حاوى هزار دينار بود، تسليم وى نمود و فرمود: پانصد دينار به دينت بده و از پانصد دينار ديگر براى گرداندن چرخ زندگيت كمك بگير. آنگاه فرمود: اظهار حاجت منما مگر به يكى از اين سه نفر كه مى گويم: يا متدين و باايمان، يا داراى فتوت و مردانگى، و يا داراى تربيت خوب خانوادگى.
واضح است كه اين سه نفر اگر بتوانند با احترام و بدون منت،
نياز او را برطرف مى كنند و اگر نتوانند ايمان به خدا، فتوت و جوانمردى، و تربيت خوب خانوادگى نمى گذارد آبروى او را ببرند و موجبات ذلت و تحقيرش را فراهم آورند.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه تهيدستان باايمان و شريف النفس در فقر صابر و بردبارند، با قناعت زندگى مى كنند، راز خود را به ديگرى نمى گويند و به عز و آبروى خويش آسيب نمى رسانند و اگر در موقعى ضرورت ايجاب كند كه سر خود را فاش نمايند به كسى مى گويند كه شايسته و لايق باشد. پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام با عز و شرافت ايمانى كه در باطن دارند هرگز براى حل مشكل فقر و گشايش زندگى در مقابل غير خدا خضوع و تذلل نمى كنند و خويشتن را نزد اين و آن خوار نمى نمايند و اين مطلب رفيع، مدلول جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع)، موضوع بحث و سخنرانى امروز است:
و لا بالخضوع لسوال غيرك اذا افتقرت، بار الها! وقتى فقير مى شوم، با تذلل و خضوع براى درخواست از غير خودت مورد آزمايشم قرار مده.
در جمله ى دوم دعا كه موضوع قسمت آخر سخنرانى امروز است، به حضور خداوند عرض مى كند:
و لا بالتضرع الى من دونك اذا رهبت، بار الها! موقعى كه گرفتار ترس مى گردم با تضرع و زارى در مقابل غير خودت امتحانم منما.
راغب مى گويد: «الرهبه و الرهب مخافه مع تحرز و اضطراب»، رهب عبارت از ترسى است كه آميخته به احساس خطر و اضطراب باشد. موقعى كه آدمى گرفتار حالت وحشت و نگرانى مى شود و احساس خطر مى نمايد، هر چه قدرت دارد به كار مى برد تا خود را از آن وضع
اضطراب آميز برهاند. اگر از تلاش و كوشش خود نتيجه اي نگرفت، دچار ياس گرديد و خويشتن را عاجز و ناتوان احساس نمود، دير يا زود بر او حالت گريه دست مى دهد و ناخواسته اشكش مى ريزد. اين حالتى است طبيعى كه از سنين كودكى تا پايان عمر ادامه دارد. طفل چهارساله اي را به نظر آوريد كه چوب كوتاهى به دست دارد و در حياط منزل مشغول بازى است و مادرش در آشپزخانه سرگرم تهيه ى غذاست. اگر در آن موقع گربه اي داخل حياط منزل شود و به طرف طفل بيايد، اول بچه با چوبى كه در دست دارد به طرف گربه مى رود و او را مى زند. اگر گربه را فرارى ساخت از پيروزى خويش مسرور مى گردد و حيوان را تا آنجا كه مى تواند دنبال مى كند. اما اگر با چوب گربه را زد و حيوان به طرف طفل حمله كرد و با چنگال دستش را خراش داد، طفل دچار ترس آميخته به عجز و ناتوانى مى شود، اشكش مى ريزد، بى اختيار فرياد مى زند، و در واقع مى خواهد با فرياد خود به مادر اعلام خطر كند و او را به يارى خويش طلب نمايد. اگر راننده ى جوان و توانايى براى انجام مهمى كه در نظر دارد اول شب با خستگى شديد، راه سفر در پيش گيرد و در حالتى بين خواب و بيدارى رانندگى نمايد و پس از طى مسافتى به خود آيد و متوجه شود كه مدتى است از جاده خارج شده و پهنه ى وسيع كوير را پيموده است، اكنون شب تقريبا به نيمه رسيده و يك سوم بنزين بيشتر باقى نمانده و نمى داند اكنون كجاست. نه از دور چراغ ماشينى را مشاهده مى كند و نه از نزديك چراغ روستايى را مى بيند. تصميم مى گيرد كه مقدارى به راه ادامه دهد، شايد به دهستانى برسد و بداند به كجا آمده است. اما با پيمودن راه به كوچكترين علامت نجاتى برخورد نمى كند، مايوس مى شود، خود را مى بازد، بر اثر احساس عجز و ناتوانى همانند كودك
چهارساله اشكش مى ريزد و گريه مى كند.
نتيجه آنكه انسان به طور طبيعى در زمينه ى «رهب» يعنى در زمينه ى ترس آميخته به خطر و اضطراب، حالت تضرع و زارى به خود مى گيرد و بى اختيار اشك مى بارد، و اين وضع در گذشته و آينده ى انسانها همواره بوده و خواهد بود.
عوامل متعددى مى تواند موجب خوف آميخته به خطر و اضطراب شود، بعضى از آن عوامل، طبيعى و مستند به قوانين نظام آفرينش است مانند زلزله، آتشفشان، سيل، وزش بادهاى وحشتزا، و نظاير اينها. در اين قبيل مواقع همه ى افراد موظف اند تا جايى كه مى توانند از وسايل و اسباب عادى استفاده كنند و خويشتن را از خطر برهانند. در مواردى كه اسباب عادى راه ندارد افراد باايمان متوجه خدا مى شوند، درخواست رفع خطر مى كنند، و به نسبت تسليم و رضاى ايمانى كه در باطن دارند به ضمير مضطرب خويش سكون و آرامش مى بخشند. در مواردى كه عامل «رهب» و احساس خطر، تهديد قدرتمندان ظالم و زورگو باشد آنان كه مى توانند با تصميم ظالمانه ى خود بى گناهى را به قتل برسانند يا زندانى كنند يا آنكه در معرض هتك و تحقيرشان قرار دهند و در جامعه منفورشان نمايند يا به دست مامورين و كسان خويش اذيت و آزارشان دهند و خلاصه از افراد بى گناه سلب امنيت نمايند، در اين قبيل موارد بعضى براى نجات خود از خوف درونى به افراد نافذ متوسل مى شوند، در مقابل آنان التماس و زارى مى كنند، تا وساطت نمايند و صاحبان قدرت را از تصميم ظالمانه ى خويش منصرف كنند و خطر را از خود بگردانند. در مكتب اسلام، تضرع و زارى مقابل كسان و جزع و التماس نزد اين و آن منافى با عز ايمانى و شرافت نفس انسانى است، بايد جزع و زارى به صورت دعا در پيشگاه خداوند توانا
باشد. اگر اراده فرمود و مشكل حل شد، زارى كننده بدون منت به هدف رسيده است و اگر حل نشد، عز و شرف خود را از دست نداده است.
جمله ى دوم دعاى امام سجاد (ع) موضوع قسمت آخر سخنرانى امروز، ناظر به اين مطلب است. امام (ع) در پيشگاه خداوند عرض مى كند: و لا بالتضرع الى من دونك اذا رهبت، بار الها! موقعى كه گرفتار ترس مى گردم با تضرع و زارى در مقابل غير خودت آزمايشم منما.
براى حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه ى معصومين عليهم السلام مكرر موارد ناامنى و نگران كننده اي پيش آمده و آنان به منظور رفع خطر و حل مشكل، دست دعا به پيشگاه الهى برداشته و از ذات اقدسش استمداد نموده اند و خداوند خطر را برطرف ساخته است، و در اينجا به ذكر يك مورد اكتفا مى شود. موقعى كه ابوطالب از دنيا رفت، قريش در ايذا و اذيت خود نسبت به رسول اكرم (ص) افزودند و به كارهايى دست زدند كه در حيات ابوطالب مرتكب نمى شدند. حضرت تصميم گرفت چندى مكه را ترك گويد، خود به تنهايى به طائف برود تا از محيط خطر دور باشد و در ضمن ترويج اسلام را در آن منطقه آغاز نمايد. در آن موقع سه برادر از ثقيف، شخصيت بزرگ طائف بودند. حضرت وقتى وارد طائف شد به ملاقاتشان رفت و دعوت خود را با آنان در ميان گذارد. هر يك از آن سه نفر پاسخ نامناسب و خامى به دعوت آن حضرت دادند و رسالتش را با بى اعتنايى تلقى نمودند. رسول اكرم (ص) از جا برخاست در حالى كه از ثقيف مايوس شده بود از آنان خواست كه اين جلسه را مكتوم نگاه دارند و به كسى نگويند.
فلم يفعلوا و اغروا به سفهاءهم و عبيدهم يسبونه و يصيحون به حتى اجتمع عليه الناس و الجاوه الى حائط لاسوه بن ربيعه و شيبه بن
ربيعه و هما فيه و رجع عنهم من سفهاء ثقيف من كان يتبعه و عمد الى ظل حبله من عنب. فجلس فيه و ابنا ربيع ينظران اليه و يريان ما لقى من سفهاء اهل الطائف.
آن سه نفر نه تنها خواسته ى آن حضرت را اجابت ننمودند و جلسه را پنهان نداشتند بلكه جهال و بردگان قوم خود را تحريك نمودند تا آن حضرت را آزار نمايند. گردش جمع شدند، دشنام گفتند، فرياد كشيدند، مردم در اطراف آن حضرت اجتماع كردند، پيمبر اسلام را ملجاء نمودند كه از رهگذر خارج شود و به محوطه ى باغ انگورى كه متعلق به اسوه بن ربيعه و شيبه بن ربيعه بود پناهنده شود و دو نفر صاحبان باغ، خود در باغ بودند. حضرت كه وارد آن باغ شد نادانهاى ثقيف و همراهانشان پراكنده شدند. رسول اكرم (ص) رفت در سايه ى درخت انگورى نشست و دو مالك باغ آن حضرت را مشاهده مى كردند و ديدند نادانهاى طائف با او چه كردند. وقتى در جايگاه خود قرار گرفت براى اينكه اضطراب درونى خويش را فرونشاند و با خارج شدن از باغ انگور دوباره گرفتار جهال و بردگان نشود لب به دعا گشود و در پيشگاه خداوند عرض كرد:
اللهم اليك اشكو ضعف قوتى و قله حيلتى و هوانى على الناس يا ارحم الراحمين. انت رب المستضعفين و انت ربى، الى من تكلنى، الى بعيد يتجهمنى ام الى عدو ملكته امرى. ان لم يكن بك على غضب فلا ابالى و لكن عافيتك هى اوسع لى اعوذ بنور وجهك الذى اشرقت له الظلمات و صلح عليه امر الدنيا و الاخره من ان تنزل بى غضبك او يحل على سخطك. لك العتبى حتى ترضى و لا حول و لا قوه الا بك.
بار الها! نيروى كم توانم و قلت چاره جوييم و تحقيرى كه مردم نسبت به من معمول مى دارند به تو مى گويم، اي مهربانترين مهربانها، تو مالك مستضعفين و مالك منى، مرا به كه حواله مى دهى، به آن كس كه از حقيقت دور است و با ديدن من روى درهم مى كشد يا كارم را به دشمنم محول مى فرمايى؟ بار الها! اگر تو به من خشمگين نيستى باك از بى مهرى مردم ندارم. دفاع تو براى من بسيار وسيعتر و گسترده تر است. پناه مى برم به نور رويت كه تيرگيها از آن برطرف مى شود و امر دنيا و آخرت از آن به صلاح مى گرايد، پناه مى برم به نور رويت از اينكه غضبت بر من نازل شود يا سخطت مرا فراگيرد. شايستگى موآخذه براى توست تا راضى شوى، هيچ حركت و قدرتى نيست مگر به حمايت و دلالت ذات اقدس تو.
رسول اكرم (ص) براى رفع ترس و ناامنى محيط طائف از احدى يارى نخواست، فقط از پيشگاه الهى نصرت طلبيد. خداوند دعاى او را مستجاب فرموده، خوف را از ضميرش برطرف ساخت و به وى آرامش و اطمينان قلب عطا فرمود و بدون احساس خطر و اضطراب از طائف خارج شد، و اين همان است كه امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم كلام خود از ذات اقدس الهى درخواست نموده است.
و لا بالتضرع الى من دونك اذا رهبت، بار الها! موقعى كه گرفتار ترس آميخته به خطر و اضطراب مى شوم، با تضرع و زارى در مقابل غير خودت امتحانم منما.
بسم الله الرحمن الرحيم
فاستحق بذلك خذلانك و منعك و اعراضك يا ارحم الراحمين.
امام سجاد عليه السلام سه مطلب را در سه جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از پيشگاه مقدس بارى تعالى درخواست نمود. مطلب اول:
و لا تفتنى بالاستعانه بغيرك اذا اضطررت، بار الها! مرا در موقع اضطرار به يارى خواستن از غير خودت آزمايش منما.
مطلب دوم:
و لا بالخضوع لسوال غيرك اذا افتقرت، بار الها! موقعى كه فقير مى شوم با خضوع و تذلل براى درخواست از غير خودت امتحانم منما.
مطلب سوم:
و لا بالتضرع الى من دونك اذا رهبت، بار الها! موقعى كه گرفتار ترس آميخته به خطر مى شوم، با تضرع نزد غير خودت مورد آزمايشم قرار مده.
اين سه مطلب در دو سخنرانى گذشته مبسوطا مورد بحث قرار گرفت. اينك امام (ع ) درباره ى اين امر سخن مى گويد كه: اگر كسى
رعايت آن وظايف را ننمود و در موارد مذكور، توجه خود را به غير بارى تعالى معطوف داشت چه كيفرى را استحقاق دارد؟ پاسخ اين پرسش از كلام امام (ع)، به خواست خداوند بزرگ، موضوع بحث و سخنرانى امروز است. اما پيش از آغاز بحث و شرح و توضيح راجع به آن، به موقع است كه درباره ى دو مطلب: يكى «اضطرار» و آن ديگر «توكل» توضيح مختصرى داده شود، چه آگاهى هر قدر بيشتر از اين دو امر، موجب مزيد اطلاع دينى شنوندگان محترم خواهد بود و به علاوه در روشن ساختن مطالب مورد بحث امروز نيز موثر است.
«اضطرار» عبارت از اين است كه آدمى در مضيقه و تنگنايى سخت قرار گيرد و براى رهايى از آن ملجاء شود و ناچار گردد كه به كارهاى خاصى دست بزند. قانونگذار اسلام، قلم تكليف را از شخص مضطر در مورد اضطرارش برداشته و در حدود معين به وى اجازه اختصاصى داده است.
انما حرم عليكم الميته و الدم و لحم الخنزير و ما اهل به لغير الله فمن اضطر غير باغ و لا عاد فلا اثم عليه.
خداوند، خوردن گوشت ميته و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى را كه به نام غير خدا قربانى شده است بر شما مسلمانان حرام نموده، اما اگر فردى دچار اضطرار شود به طورى كه يا بايد از گرسنگى بميرد يا از گوشتهاى حرام بخورد، اسلام اجازه داده كه به قدر ضرورت و حفظ حيات از گوشتهاى حرام استفاده كند و در اين كار مرتكب گناه نشده است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: من اضطر الى الميته و الدم و لحم الخنزير فلم ياكل شيئا من ذلك حتى يموت فهو كافر.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه مضطر شود به گونه اي كه بايد از ميته، خون، گوشت خوك بخورد تا زنده بماند و از هيچ يك از آنها نخورد تا آنكه بميرد، او با اين عمل به روش غير اسلامى گراييده است.
از اين روايت استفاده مى شود كه حيات انسان مسلمان آنقدر مهم است كه اگر مضطر شود و براى حفظ جان خود گوشت حرام يا خون نخورد و بر اثر آن بميرد با اين عمل از مسير حق منحرف گرديده و مورد موآخذه خواهد بود.
گاهى مردان بيمار يا زنان باردار در شرايط اضطرارى قرار مى گيرند و طبق موازين دينى مشمول ارفاق قانونى مى شوند.
از اين مختصرى كه معروض افتاد روشن شد كه افرادى ممكن است در شرايط اضطرارى واقع شوند و به گونه اي مشكل خود را حل كنند اما دعاى امام سجاد (ع) ناظر به مضطرينى است كه اراده ى ذات اقدس الهى مى تواند وضع آنان را تغيير دهد، مشكلشان را حل كند، و اضطرارشان را برطرف نمايد و اين همان است كه در قرآن شريف آمده است:
امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء.
جز او كيست كه دعوت مضطر را اجابت مى نمايد و مصائب و مشكلاتش را برطرف مى سازد؟
در چنين حالت دردناك و ناراحت كننده، هر مسلمان گرفتارى بايد از خداوند يارى بخواهد و همانند امام سجاد (ع) عرض كند: بار الها! در حال اضطرار مرا به استعانت از غير خودت آزمايش منما.
توكل به خداوند نيز همانند دعاهاى خالصانه و خاضعانه ى
انسانهاى باايمان كه دچار وضع اضطرارى شده اند نجاتبخش و سعادت آفرين است. توكل به خداوند، مشكلات بزرگ را حل مى كند، بلايا را مى گرداند و آدمى را مشمول عنايات خاص حضرت بارى تعالى قرار مى دهد، و اين مهم ضمن بعضى از آيات و روايات خاطرنشان گرديده است. خداوند در قرآن شريف فرموده:
و من يتوكل على الله فهو حسبه.
كسى كه به ذات اقدس الهى توكل نمايد خداوند امر او را كفايت مى كند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا ايها الناس! توكلوا على الله و ثقوا به فانه يكفى ممن سواه.
رسول اكرم (ص) فرموده است: اي مردم! به خداوند توكل كنيد و به او اعتماد نماييد كه شما را از غير خودش بى نياز مى نمايد.
عن على عليه السلام قال: من توكل على الله ذلت له الصعاب و تسهلت عليه الاسباب.
على (ع) فرموده: كسى كه به خداوند توكل نمايد مشكلات بر وى آسان مى گردد و با سهولت به وسايل و اسباب دست مى يابد.
لازم است اين نكته مورد توجه باشد كه معناى توكل به خداوند ناديده گرفتن سنن آفرينش، بى اعتنايى به وسايل و اسباب طبيعى، و ترك سعى و عمل اجتماعى نيست، و اين مطلب ضمن روايات براى افراد ناآگاه بيان شده است:
جاء رجل الى رسول الله صلى الله عليه و آله فقال يا رسول الله! ارسل ناقتى و اتوكل او اعقلها و اتوكل؟ قال: اعقلها و توكل.
مرد عربى به حضور رسول اكرم (ص) شرفياب شد، عرض كرد: يا رسول الله! شترم را رها و آزاد بگذارم و به خداوند توكل كنم يا آنكه پايش را ببندم و توكل نمايم؟ فرمود: پايش را ببند و توكل نما.
عن اميرالمومنين عليه السلام انه مر يوما على قوم فرآهم اصحاء جالسين فى زاويه المسجد. فقال (ع) من انتم؟ قالوا: نحن المتوكلون. قال (ع) لا، بل انتم المتاكله. فان كنتم متوكلين فما بلغ بكم توكلكم؟ قالوا: اذا وجدنا اكلنا و اذا فقدنا صبرنا. قال (ع): هكذا تفعل الكلاب عندنا. قالوا: فما نفعل؟ قال كما نفعل. قالوا: كيف تفعل. قال (ع): اذا وجدنا بذلنا و اذا فقدنا شكرنا.
على (ع) روزى گذر كرد بر جمعى، ديد همه سالم اند و در گوشه اي از مسجد نشسته اند. فرمود: شماها كيستيد؟ پاسخ دادند: ما متوكلين هستيم. فرمود: نه چنين است، شما متوكل نيستيد بلكه متاكل هستيد و از اموال ضعفا ارتزاق مى كنيد. اگر شما متوكليد توكل، شما را به كجا رسانده است؟ گفتند: ما اينجا نشسته ايم اگر چيزى يافتيم مى خوريم و اگر نيافتيم صبر مى كنيم. حضرت فرمود: سگهاى شهر ما نيز اينچنين هستند. گفتند: پس ما چه كنيم؟ فرمود: همانند ما عمل كنيد. گفتند: شما چه مى كنيد؟ فرمود: وقتى چيزى به دست آورديم به مستحقين بذل مى كنيم و اگر چيزى به دست نياورديم شكر مى كنيم.
انسان باايمان و درستكار كه بدون گناه گرفتار زندان حاكم جبارى شده و در شرايط اضطرار به سر مى برد براى نجات خويش بايد دست دعا به سوى خداوند بگشايد و حل مشكل خود را از او بخواهد. در
صورتى كه چنين كند و فقط از ذات اقدس الهى استنصار نمايد از دعاى امام سجاد (ع) درس فلاح و رستگارى آموخته و عملا به كار بسته است. اگر دعا واجد شرايط استجابت و حاوى مصلحت آن انسان باايمان باشد، بدون منت و ذلت به اجابت مى رسد و زندانى در پرتو فضل الهى آزاد مى گردد. اما اگر دعا واجد شرايط استجابت و مصلحت نباشد، دعاكننده به ذلت سئوال از اين و آن تن نداده و به علاوه با صبر در مصيبت زندان از پاداش بزرگ خداوند برخوردار مى گردد. ولى اگر براى نجات خود دست تمنا به سوى زندانبان بگشايد يا به افراد نافذ و موثرى كه در پاره اي از مواقع به سركشى زندان مى آيند متوسل شود و به ذلت سئوال تن دردهد، اگر نجات پيدا كند يا همچنان در زندان بماند بايد بداند كه در استعانت از غير خدا خوب امتحان نداده است، راه عز و فضيلت را ترك گفته، خويشتن را تحقير نموده، و برخلاف دعاى امام سجاد (ع) قدم برداشته است. گفته ى امام (ع) در پيشگاه خداوند اين بود:
و لا تفتنى بالاستعانه بغيرك اذا اضطررت، بار الها! مرا در موقع اضطرار به يارى خواستن از غير خودت آزمايش منما.
خداوند در قرآن شريف فرموده:
الا له الخلق و الامر.
آگاه باشيد كه تمام عوالم وجود و همچنين فرمانروايى كليه ى عوالم به ذات اقدس الهى اختصاص دارد.
پس اگر كسى را قادر مطلق و فرمانرواى بالذات يارى نمايد پيروزيش قطعى است و اگر كسى مخذول و محروم از يارى او گردد
احدى نمى تواند وى را نصرت و يارى نمايد.
ان ينصركم الله فلا غالب لكم و ان يخذلكم فمن ذا الذى ينصركم من بعده.
اگر خداوند شما را يارى نمايد هيچ كس بر شما پيروز نمى شود و اگر شما را مخذول كند و از يارى خود محروم سازد كيست كه از آن پس شما را يارى دهد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: لا تتكل الى غير الله فيكلك اليه.
رسول اكرم (ص) فرموده: به غير خداوند اتكال منما كه خداوند تو را به او وامى گذارد.
در جمله ى اول كلام امام سجاد (ع) موضوع بحث امروز راجع به كسى كه از غير خداوند در موقع اضطرار يارى بخواهد چنين آمده است:
فاستحق بذلك خذلانك، بار الها! بر اثر استعانت از غير خودت مستحق خذلان گردم و از نصرت و ياريت محروم شوم.
حضرت يوسف صديق، آن مرد الهى، از دوران طفوليت به علت زيبايى صورت و محبوبيت زياد در نزد پدر، مورد حسد برادران خود بود. آنان همواره در اين فكر بودند كه به گونه اي حسد خود را درباره ى وى اعمال نمايند. سرانجام به اين فرصت دست يافتند. در يكى از روزها كه گوسفندان را به صحرا مى بردند با اجازه ى پدر، يوسف را هم با خود آوردند. از آن روز، حوادث تلخ و ناگوارى براى يوسف پيش آمد و همه جا خداوند او را مورد حمايت و نصرت خود قرار داد. شرح قضاياى يوسف به طور اجمال در قرآن شريف آمده است. از جمله ى
رويدادهاى سنگين براى يوسف آن بود كه در مصر، بى گناه زندانى شد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: لما امر الملك بحبس يوسف فى السجن الهمه الله تبارك و تعالى بتاويل الرويا فكان يعبر لاهل السجن روياهم.
امام صادق (ع) فرمود: پس از آنكه پادشاه مصر دستور زندانى شدن يوسف را داد خداوند، تعبير خواب را به يوسف الهام فرمود و او را از اين نعمت گرانقدر برخوردار ساخت و آنچنان شد كه زندانيان براى تعبير خوابهايى كه مى ديدند به وى مراجعه مى كردند. در همان اوقات دو نفر از خدمه ى دربار را به زندان آوردند. آن دو نيز آگاه شدند كه يوسف زندانى، علم تعبير رويا دارد. يك روز صبح، آن دو نفر نزد يوسف آمدند.
فقالا له انا راينا رويا فعبره لنا. فقال: و ما رايتما؟ قال احدهما انى ارانى احمل فوق راسى خبزا تاكل الطير منه و قال الاخر انى رايت ان اسقى الملك خمرا. ففسر لهما روياهما بما فى الكتاب. ثم قال للذى ظن انه ناج منهما اذكرنى عند ربك. قال: و لم يفزع يوسف فى حاله الى الله فيدعوه. فلذلك قال الله تعالى فانساه الشيطان ذكر ربه. قال ابوعبدالله عليه السلام: قال الله ليوسف: الست الذى حببتك الى ابيك و فضلتك على الناس بالحسن، اولست الذى سقت اليك السياره و انقذتك و اخرجتك من الجب، اولست الذى صرفت عنك كيد النسوه، فما حملك على ان ترفع رعيتك او تدعو مخلوقا هو دونى؟ فالبث بما قلت بضع سنين.
به يوسف گفتند: ما دو نفر خواب ديده ايم، براى ما تعبير كن. يوسف گفت: چه خواب ديده ايد؟ يكى از آن دو گفت: خواب ديده ام نان با سرم حمل مى كنم و پرندگان از آن مى خورند. آن ديگرى گفت: خواب ديدم به شاه شراب مى دهم. امام صادق (ع) فرمود: يوسف خواب آن دو را به آنچه در قرآن شريف آمده تعبير نمود. سپس يوسف به آن فردى كه خوابش را به نجاتش تعبير نموده بود گفت: وقتى نزد شاه رفتى از من ياد كن، يعنى بگو: بى گناهى زندانى است. يوسف در آن موقع به پيشگاه خداوند جزع نكرد و حاجت خود را از ذات مقدس او نخواست. از اين رو خداوند فرمود: شيطان موجبات فراموشى آن مرد را فراهم آورد و ساقى از يادش رفت كه نام يوسف را نزد شاه ببرد. به فرموده ى امام (ع) خداوند يوسف را مخاطب ساخت و به وى فرمود: آيا من نبودم كه تو را محبوب پدرت ساختم؟ و با چهره ى زيبا، تو را بر همه ى مردم برترى دادم؟ آيا من نبودم كه كاروان را به طرف چاه سوق دادم؟ تو را از پناهگاه چاه خارج ساختم؟ آيا من نبودم كه تو را از مكر زنان خلاص نمودم؟ چه چيز باعث شد كه رعيتى را بالا بردى و از مخلوق من نجات خود را طلب نمودى. براى اين گفته هفت سال در زندان بمان.
اگر يك فرد عادى ترك اولى را مرتكب شده بود شايد با توجه به خطاى خويش و عذر خواستن از پيشگاه الهى بيش از هفت روز، استحقاق خذلان و محروم ماندن از نصرت الهى را نمى داشت، اما اين ترك اولى از فرد بزرگى مانند يوسف صديق موجب شد كه هفت سال مدت زندانش افزايش يابد. اگر گفته شود استحقاق خذلان و حرمان از نصرت بارى تعالى براى كسى است كه جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع) را رعايت ننموده و در حال اضطرار، از غير خداوند
يارى خواسته است، مى توان گفت كلمه ى «منع» كه بعد از كلمه ى «خذلان» آمده براى كسى است كه جمله ى دوم دعاى امام را رعايت ننموده و در حال فقر و تهيدستى با خضوع و تذلل، از غير خداوند كمك خواسته است. بنابراين منع الهى منع اعطاى مال و حرمان از رفع نياز از فقيرى است كه موقع فقر توجه به پروردگار را از ياد برده و در مقابل غير خداوند خضوع و تذلل نموده و از وى كمك خواسته است. در اين قبيل مواقع وجود دوست دانا و باايمان و رفيق ناصح مشفق بسيار ارزنده و گرانقدر است، چنين دوستى اگر از تنگدستى برادر ايمانى خود آگاه شود در صورتى كه قادر باشد بدون منت مشكلش را حل مى كند و اگر نتواند او را به در خانه ى خداوند مى فرستد و نمى گذارد از اين و آن تمنا كند و آبروى خود را از ميان ببرد و با كمك خواستن از غير خدا خويشتن را تحقير نمايد و در اينجا براى نمونه يك مورد ذكر مى شود:
عن محمد بن عجلان قال: اصابتنى فاقه شديده و اضاقه و لا صديق لمضيق و لزمنى دين ثقيل و غريم يلح باقتضاءه فتوجهت نحو دار الحسن بن زيد و هو يومئذ امير المدينه لمعرفه كانت بينى و بينه و شعر بذلك من حالى محمد بن عبدالله بن على بن الحسين و كانت بينى و بينه قديم معرفه فلقينى فى الطريق فاخذ بيدى و قال لى قد بلغنى ما انت بسبيله و لا تسعف بطلبتك. فعليك بمن يقدر على ذلك و هو اجود الاجودين. فالتمس ما تومله من قبله، فانى سمعت ابن عمى جعفر بن محمد عليهماالسلام يحدث عن ابيه عن جده عن ابيه الحسين بن على عن ابيه على بن ابيطالب عليه السلام عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال: اوحى الله عز و جل الى بعض انبياءه فى بعض وحيه اليه: و عزتى و جلالى لا قطعن امل كل مومل غيرى بالاياس
و لاكسونه ثوب المذله و لابعدنه من فرجى و فضلى، ايومل عبدى فى الشدائد غيرى و الشدائد بيدى او يرجو سواى و انا الغنى الجواد.
محمد بن عجلان مى گويد به فقر و تنگدستى شديدى دچار شدم و دوستى نداشتم كه در اين وضع سخت كمكم نمايد، به علاوه، دين سنگينى به ذمه ام بود و دائن مى خواست كه هر چه زودتر آن را وصول كند. به اميد حل اين مشكلات، راه منزل حسن بن زيد را كه آن روز فرماندار مدينه بود در پيش گرفتم زيرا يكديگر را مى شناختيم. محمد بن عبدالله بن على بن الحسين عليهماالسلام از مضيقه و تنگدستيم آگاه شده بود. من و او از قديم با يكديگر دوست بوديم. خبر داشت كه براى رفع مضيقه مى خواهم به منزل فرماندار بروم. بين راه كه مى رفتم به من رسيد، دستم را گرفت و گفت: از فكرى كه به نظرت رسيده و تصميم گرفته اي مطلع شده ام، براى رفع گرفتارى خود به كار ناروا دست نزن و در راه غير صحيح قدم مگذار، بر تو باد به استعانت و يارى خواستن از كسى كه قدرت دارد مشكلاتت را حل نمايد و از گرفتاريها نجاتت دهد، او بخشنده ترين بخشندگان است، تمناى خود را از او درخواست نما كه من از پسر عمويم حضرت صادق (ع) شنيدم كه او از پدرش و آن حضرت از آباى گراميش حديث نموده اند از پيغمبر اكرم (ص) كه فرمود: خداوند به بعضى از پيمبران خود وحى نمود: به عزت و جلالم قسم، قطع مى كنم آرزوى كسى را كه به غير من دل بندد، اميدش را به ياس تبديل مى نمايم، به وى جامه ى ذلت مى پوشانم و او را از گشايش زندگى و تفضل خود دور مى سازم. آيا بنده ى من در سختى به غير من دل مى بندد با آنكه شدايد و سختيها در دست من است؟ آيا بنده ى من به غير من ابراز اميد مى نمايد با آنكه من بى نياز و بخشنده ام؟
فقلت له يابن رسول الله اعد على هذا الحديث فاعاده ثلاثا. فقلت:
لا و الله، لا سالت احدا بعد هذا حاجه. فما لبثت ان جاءنى الله برزق و فضل من عنده.
محمد بن عجلان گفت: اي فرزند پيمبر، اين حديث را دوباره براى من بخوان. نوه ى امام سجاد (ع) سه بار حديث را تكرار نمود. سپس محمد بن عجلان قسم ياد كرد كه پس از شنيدن اين حديث از احدى درخواست حاجت نمى نمايم. بعد خودش مى گويد: طولى نكشيد كه خداوند مرا از رزق و فضل خود برخوردار ساخت.
نظير اين روايت، روايات زيادى در كتب اخبار از اولياى گرامى اسلام رسيده و پيروان قرآن شريف بايد همواره متوجه عز اسلامى خود باشند، به شرافت نفس خويش آسيب نرسانند، و دست تمنا به سوى غير خدا نگشايند. تنها حوايج خود را از او درخواست نمايند و پروردگار مهربان بدون منت و ذلت در حدود مصلحت، خواسته هاى بندگان را اجابت مى فرمايد و مشكلاتشان را حل مى نمايد.
عن على عليه السلام قال: من توكل عليه كفاه و من ساله اعطاه.
على (ع) فرموده: كسى كه به خداوند توكل نمايد امر او را كفايت مى كند و كسى كه از پيشگاه مقدس او درخواست نمايد به وى اعطا مى فرمايد.
اگر گفتيم در اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» استحقاق خذلان براى كسى است كه جمله ى اول دعاى امام سجاد را رعايت ننموده و در حال اضطرار، از غير خداوند يارى خواسته است و كلمه ى «منع» كه بعد از كلمه ى «خذلان» آمده به شرحى كه توضيح داده شد براى كسى است كه جمله ى دوم دعاى امام را رعايت ننموده، با خضوع و
تذلل از غير خداوند كمك خواسته است بايد بگوييم كلمه ى «اعراض» كه بعد از كلمه ى «خذلان» و «منع» آمده براى كسى است كه جمله ى سوم دعاى امام را رعايت ننموده و در موقع ترس آميخته به خطر و اضطراب در مقابل غير خداوند تضرع و زارى كرده است. بشر در تمام لحظات زندگى نيازمند به حمايت و عنايت ذات اقدس الهى است و اگر از فيض او محروم گردد به انحطاط و سقوط مى گرايد و راه تباهى و هلاكت را مى پيمايد. اعراض خداوند از انسان بدين معنى است كه لطف خود را از او قطع كند، حمايتش را از وى بردارد، به حال خودش واگذار نمايد، و با افكار و اعمال انحرافى كه دارد تركش گويد. به موجب روايات، اين گروه بدبخت، مطرود و مبغوض درگاه مقدس بارى تعالى هستند، اينان با روش نادرستى كه در پيش مى گيرند نه تنها خود راه ضلالت را طى مى كنند بلكه موجب گمراهى افراد بى اطلاع مى گردند و آنان را نيز به بيراهه مى برند. على (ع) دو صنف را مبغوضترين مردم نزد بارى تعالى خوانده و در مقام معرفى چنين فرموده است:
ان ابغض الخلائق الى الله رجلان: رجل و كله الله الى نفسه فهو جائر عن قصد السبيل، مشغوف بكلام بدعه و دعاء ضلاله فهو فتنه لمن افتتن به، ضال عن هدى من كان قبله، مضل لمن اقتدى به فى حياته و بعد وفاته، حمال خطايا غيره، رهن بخطيئته.
بى گمان، دو نفر مبغوضترين مخلوق نزد بارى تعالى هستند: اول مردى است كه خداوند او را به خودش واگذارده و از صراط مستقيم منحرف است، از صميم قلب به سخن بدعت و دعوت به گمراهى و ضلالت علاقه دارد، او فتنه است براى كسى كه مفتونش گردد، گمراه
است از طريقه و سيره ى كسانى كه پيش از او بوده اند، گمراه كننده ى كسى است كه در ايام حياتش و بعد از مرگش به وى اقتدا نمايد، بار بر گناهان دگران و در گرو خطاياى خويشتن است.
اعراض خداوند از يك انسان اين است كه او را به خودش واگذارد و مشمول حمايتها و عنايتها قرارش ندهد و اين امر در نظر اولياى گرامى اسلام آنقدر مهم است كه ضمن دعا با تذلل و التماس از پيشگاه بارى تعالى مى خواستند كه به قدر يك چشم بر هم زدن آنان را به خودشان وانگذارد.
عن ابى عبدالله
قال: كان رسول الله صلى الله عليه و آله فى بيت ام سلمه فى ليلتها. ففقدته من الفراش فدخلها من ذلك ما يدخل النساء. فقامت تطلبه فى جوانب البيت حتى انتهت اليه و هو فى جانب من البيت قائم رافع يديه يبكى و هو يقول: اللهم لا تنزع منى صالح ما اعطيتنى ابدا، اللهم و لا تكلنى الى نفسى طرفه عين ابدا، اللهم لا تشمت بى عدوا و لا حاسدا ابدا، اللهم لا تردنى فى سوء استنقذتنى منه ابدا.
امام صادق (ع) فرمود: پيغمبر اكرم (ص) شبى در حجره ى ام سلمه بود. او نيمه شب بيدار شد و ديد حضرت در بستر نيست. فكرى به خاطرش گذشت كه معمولا از فكر زنان مى گذرد. در اطراف منزل به جستجو پرداخت تا به نقطه اي رسيد و ديد كه رسول اكرم (ص) در آنجا ايستاده دست به دعا برداشته و با ديده ى گريان عرض مى كند: بار الها! عطاياى خوبى را كه به من اعطا كرده اي هرگز از من مگير، بار الها! به قدر يك چشم بر هم زدن مرا به خودم وامگذار، بار الها! مرا مورد شماتت هيچ دشمن و حسودى قرار مده، بار الها! در آن اوضاع و شرايط بدى كه
قرار داشتم و نجاتم دادى دوباره مرا به آن وضع برمگردان.
در اين روايت، رسول اكرم (ص) ضمن سه دعاى ديگر از خداوند خواسته است به قدر يك چشم بر هم زدن او را به خودش وانگذارد. در حديث ديگرى از امام صادق ( ع) آمده كه راوى مى گويد:
سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول و هو رافع يده الى السماء: رب لا تكلنى الى نفسى طرفه عين ابدا، لا اقل من ذلك و لا اكثر.
ناقل حديث مى گويد: شنيدم از امام صادق (ع) در حالى كه دستش را به دعا برداشته عرض مى كند: بار الها! به قدر مدت يك چشم بر هم زدن يا مدتى كمتر از آن يا بيشتر از آن مرا به خودم وامگذار.
خلاصه سومين كلمه ى امام سجاد (ع) در اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» اعراض حضرت بارى تعالى از كسى است كه موقع ترس آميخته به خطر به جاى آنكه زبان دعا به پيشگاه خدا بگشايد و با تضرع و زارى، دفع خطر را از او بخواهد، دست تمنا به روى اين و آن دراز كند و با چشم اشكبار از آنان حل مشكل را تمنا نمايد. كيفر چنين انسانى آن است كه خداوند از وى اعراض كند و او را به حال خودش واگذارد. امام (ع) بعد از آن سه كلمه عرض مى كند:
يا ارحم الراحمين، اي مهربانترين تمام مهربانها.
سخن گفتن از مهربانى خداوند در اين مقام مى تواند ناظر به سه جمله ى اول باشد و مى تواند ناظر به سه كلمه ى بعد باشد. در صورت اول، معنى چنين مى شود: اي مهربانترين مهربانها! مرا در موقع اضطرار از يارى خواستن غير خودت آزمايش منما، اي خداوند مهربان! مرا موقعى كه فقير مى شوم با تضرع و تذلل براى درخواست كمك از غير خودت
امتحانم مكن. اي مهربان خداوند! مرا در موقعى كه گرفتار ترس آميخته به خطر مى شوم با تضرع نزد غير خودت مورد آزمايشم قرار مده.
و در صورت دوم معنى چنين است: بار الها! من بر اثر بد امتحان دادن، مستحق خذلان و محروميت از نصرت تو و شايسته ى منع و حرمان از فضل تو و سزاوار اعراض و روگردانى تو هستم، اما از ياد نمى برم كه تو از هر مهربان مهربانترى، اميدوارم لغزشهايم را به رحمتت ببخشى و از مهر و محبتت برخوردارم سازى، ولى بهتر است كه بگويم امام (ع) در گفتن «يا ارحم الراحمين» به هر دو قسمت نظر دارد و براى هر دو مطلب رحمت الهى را درخواست مى نمايد.
فارسی
اللهم اجعلنى اصول بك عند الضروره، و اسالك عند الحاجه، و اتضرع الیك عند المسكنه
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
