بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و سددنى لان اعارض من غشنى بالنصح
اين جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» به خواست باريتعالى موضوع سخنرانى امروز است. امام سجاد عليه السلام پس از درود بر محمد و آلش به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! مرا به راه صواب تاييد كن تا با كسى كه فريبم داده و به من خيانت نموده است با لطف و خيرخواهى مقابله نمايم.
در اين عبارت دو كلمه است كه بايد مورد بررسى قرار گيرد تا معناى كلام امام سجاد (ع) روشن شود: يكى كلمه ى «غش» است و آن ديگر كلمه «نصح». غش به معناى ناخالص و مشوب است و نصح به معناى خالص و غير مشوب. غش و نصح در لغت عرب معانى متعددى دارند:
غشه اظهر له خلاف ما اضمره، زين له غير المصلحه، خدعه و خانه.
غش نمودن با ديگرى به معناى ظاهر نمودن چيزى است
خلاف آنچه پنهان نموده است، غش به معناى زينت نمودن و زيبا جلوه دادن چيزى است كه خلاف مصلحت مى باشد، غش به معناى خدعه و خيانت است.
نصحه وعده، اخلص له الموده. الناصح الخالص من العسل و غيره، ناصح الجيب اي نقى القلب لا غش فيه.
او را نصيحت كرد يعنى موعظه نمود، يعنى مودت خود را درباره ى او خالص ساخت. ناصح به معناى خالص است، عسل خالص باشد يا غير عسل. به كسى كه قلب پاك و خالى از غش دارد مى گويند «ناصح الجيب».
اين جمله كه مورد بحث امروز است و چند جمله كه بعد از آن در كلام امام سجاد (ع) آمده از سجاياى انسانى و كرايم اخلاق است. بايد توجه داشت كه به كار بردن كرامت خلق و گذشتهاى بزرگ انسانى جنبه ى فردى و خصوصى دارد و شامل گناهان عمومى و جرمهاى اجتماعى نمى شود، به عبارت ديگر، كرامت اخلاق در اسلام عبارت از اين است كه اگر فردى نسبت به فرد ديگر ستم نمود و به حق او تجاوز كرد شخصى كه مورد ستم واقع شده از نظر قانون مى تواند او را تعقيب كند و كيفر دهد، ولى اگر شخص متجاوز لايق عفو و اغماض باشد و بر اثر گذشت و چشم پوشى ممكن است اصلاح شود او را مى بخشد و با كرامت خوب از وى مى گذارد. در همين جمله ى مورد بحث، امام (ع) عرض مى كند: بار الها! مرا موفق بدار تا با كسى كه به شخص من ستم نموده و فريبم داده است از راه نصيحت و خيرخواهى با وى مقابله نمايم.
براى آنكه مطلب دعاى امام (ع) هر چه بهتر و بيشتر روشن شود و بدانيم كدام غش است كه جنبه ى خصوصى دارد و دعاى امام
سجاد (ع) شامل آن مى شود و كدام غش است كه مشمول دعاى امام سجاد نيست، لازم است عين احاديثى كه در آنها از «غش» نام برده شده ذكر شود تا بدانيم دعاى امام ناظر به كدام غشى است كه مى شود با لطف و خيرخواهى با آن مقابله نمود و كدام غشى است كه دعاى امام سجاد آن را در بر نمى گيرد و نمى توان با لطف و اندرز از آن چشم پوشى كرد. معاملات و داد و ستد از جمله امورى است كه در روايات اولياى دين كلمه ى «غش» درباره ى آنها به كار برده شده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: من غش مسلما فى شراء او بيع فليس منا و يحشر يوم القيامه مع اليهود لانهم اغش الخلق للمسلمين.
رسول اكرم فرموده است: كسى كه با مسلمانى در خريد يا فروش خيانت نمايد و تقلب كند از ما نيست و در قيامت با يهوديان محشور مى گردد زيرا يهوديها نسبت به مسلمانان خائنترين خلق اند.
و عنه صلى الله عليه و آله: نهى عن شوب اللبن بالماء اذا اريد به البيع لانه يكون غشا.
و نيز از آن حضرت حديث شده است كه فرمود: شير را وقتى براى معامله عرضه مى كنيد با آب مخلوط ننماييد، زيرا اين كار غش در معامله است.
قال رسول الله صلى الله عليه و آله لرجل يبيع التمر: يا فلان! اما علمت انه ليس من المسلمين من غشهم.
رسول اكرم (ص) به مردى كه خرما مى فروخت فرمود: فلانى! آيا نمى دانى از مسلمانان نيست كسى كه در معامله با آنان
خيانت نمايد.
گويى مرد خرمافروش مقدارى خرماى خوب و مرغوب را روى خرماهاى نامرغوب چيده تا مشترى جمع شود ولى موقع توزين و تحويل از قسم نامرغوب به مشترى مى دهد. بدبختانه در عصر ما نيز بعضى از مسلمانان اينچنين عمل مى كنند و موقع بسته بندى ميوه براى عرضه كردن چند دانه از مركبات يا سيب مرغوب يا چند خوشه ى انگور خوب را روى بار مى گذارند و نامرغوبها را زير بار پنهان مى كنند و به فرموده ى رسول گرامى با اين عمل خويشتن را از صف مسلمين جدا مى نمايند.
انى سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله يقول: لا يحل لاحد يبيع شيئا الا بين ما فيه و لا يحل لمن علم ذلك الا بينه.
راوى مى گويد از رسول گرامى شنيدم كه فرمود: حلال نيست براى احدى چيزى را بفروشد مگر آنكه نقائصش را بيان كند و همچنين براى كسى كه به عيوب آن متاع واقف گرديده، حلال نيست بدون بيان نقائص معامله نمايد.
مثلا اگر فرشى رفو شده يا بيد خورده است، فرش فروش بايد در موقع معامله به مشترى بگويد و او را از نقائص متاع آگاه سازد. همچنين خريدار آگاه شده اگر بخواهد بعدا آن را به دگرى بفروشد، بايد عيوب فرش را بيان نمايد تا آگاهانه معامله شود. در گذشته كه معاملات با سكه هاى طلا و نقره انجام مى شد كسانى خيانت مى كردند و سكه هايى با فلزات غيرطلا و نقره به صورت پول رايج مى ساختند و با پولهاى واقعى مخلوط مى نمودند و معامله مى كردند.
افرادى كه پول تقلبى را تشخيص مى دادند آنها را از پول واقعى جدا مى ساختند. امروزه هم كه بجاى مسكوك طلا و نقره اسكناس در جريان است كسانى دست به تقلب مى زنند و اسكناسهاى داخلى يا خارجى را مى سازند و به جاى پول واقعى به دست مردم مى دهند. اگر كسى جنسى فروخت و در مقابل به او اسكناس تقلبى دادند و بعدا فهميد حق ندارد با آن پول ساختگى چيز بخرد كه اين عمل، خيانت و غش در معامله است.
عن موسى بن بكر قال: كنا عند ابى الحسن عليه السلام فاذا دنانير مصبوبه بين يديه. فنظر الى دينار فاخذ بيده ثم قطعه بنصفين ثم قال لى: القه فى البالوعه حتى لا يباع شيئى فيه غش.
موسى بن بكر مى گويد: در حضور حضرت ابا الحسن عليهماالسلام بوديم. چند دينار مقابل حضرت روى زمين ريخته بود. به يكى از آنها با دقت نظر كرد و متوجه شد كه تقلبى است. حضرت آن را برداشت و با فشار انگشت نصف نمود، سپس به من فرمود: اين را ببر در چاه فاضلاب بينداز تا با آن معامله اي نشود كه در آن غش و خيانت صورت گيرد.
يكى ديگر از مواردى كه در روايات كلمه ى «غش» به كار برده شده، درباره ى كسى است كه در مشورت خيانت مى كند و به مشورت كننده راه خلاف مصلحت را ارائه مى نمايد.
عن على عليه السلام قال: من غش المسلمين فى مشوره فقد برئت منه.
على (ع) فرموده است: كسى كه با مسلمانان غش در مشورت
نمايد و به آنان خيانت كند من از او برى و بيزارم.
خيانت در مشورت دروغ گفتن است و دروغگويى عملى است غير وجدانى و خلاف فطرت و اگر كسى اين روش نادرست را در پيش گيرد تدريجا به انحراف فكرى دچار مى شود و از واقع بينى و مال انديشى باز مى ماند.
عن على عليه السلام قال: من غش مستشيره سلب تدبيره.
على (ع) فرموده: كسى كه با مشورت كننده ى خود غش و خيانت نمايد تدبير و مال انديشى از وى سلب مى شود.
به موقع است در اينجا تذكر داده شود كه گاهى انسان به انجام كارى كه خلاف مصلحت اوست علاقه ى بسيار دارد. براى شناخت صلاح و فساد با انسان عاقل و خيرخواهى شور مى كند ولى در باطن ميل دارد كه او نظر موافق بدهد تا هر چه زودتر اقدام نمايد و به تمايل درونى خويش جامه ى تحقق بپوشاند، ولى آن انسان خيرخواه و عاقل از روى كمال خلوص و پاكدلى مى گويد: مصلحت نيست. اين پاسخ صريح و بر وفق مصلحت در ذائقه ى مشورت كننده تلخ و ناگوار مى آيد، ولى بايد با آن تلخى بسازد و سعادت خود را از دست ندهد.
عن على عليه السلام قال: مراره النصح انفع من حلاوه الغش.
على (ع) فرموده: ناگوارى خير و صلاح نافعتر از شيرينى غش و خيانت است.
از آنچه مذكور افتاد اين نتيجه به دست آمد كه در روايات اسلامى، كلمه ى «غش» و كلمه ى «نصح» در معاملات و داد و ستدها و همچنين در مشورتها مكرر به كار برده شده است. امام سجاد (ع) در
اين جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است به غشها و نصحهايى از اين قبيل نظر دارد و كرامت خلق را در مواردى اينچنين اعمال مى فرمايد. امام (ع) در پيشگاه خدا عرض مى كند:
و سددنى لان اعارض من غشنى بالنصح.
بار الها! مرا به راه صواب تاييد كن تا با كسى كه فريبم داده و به من غش و خيانت نموده است با نصح و خيرخواهى مقابله نمايم.
مثلا اگر امام از كسى جنسى خريده است كه در آن نقائص و عيوبى وجود داشته، ولى فروشنده آنها را توضيح نداده و غش در معامله نموده است، امام مى تواند به عنوان خيار عيب متاع را برگرداند و معامله را فسخ نمايد، مى تواند به فروشنده مراجعه كند و مابه التفاوت را بگيرد، مى تواند نزد او برود، به سرش فرياد بزند و از اينكه عيوب متاع را نگفته و در معامله خيانت نموده است توبيخش نمايد، ولى امام از حقوق قانونى خود استفاده نمى كند، بلكه از روى بزرگوارى و كرامت خلق با گشاده رويى نزد فروشنده مى رود و در كمال خلوص و خيرخواهى او را موعظه مى كند و به وى مى گويد: در معاملات از غش و خيانت بپرهيز، دامن انسانيت را آلوده مكن و خويشتن را در پيشگاه الهى شرمنده نساز. او را با اين اخلاق انسانى متنبه مى كند، از كارهاى ناروايش باز مى دارد و به راه صلاح و سعادت هدايتش مى نمايد.
درخواست امام سجاد (ع) از پيشگاه الهى در اين جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» آن است كه در تمام خيانتهاى فردى و غشهاى خصوصى مورد تاييدش قرار دهد تا با كسانى كه به او خيانت و غش مى نمايند به نصح و خيرخواهى مقابله كند و عمل آنان را با اندرزهاى حكيمانه ى خود تلافى نمايد. غشها و خيانتهايى كه فرد
نسبت به فرد انجام مى دهد و روايات آن مذكور افتاد مشمول دعاى امام سجاد (ع) است. ولى در روايات اسلامى از غشها و خيانتهاى ديگرى نام برده شده كه دعاى امام سجاد (ع) شاملشان نمى شود و نمى توان با نصح و خيرخواهى با آنها مقابله نمود مانند خيانت به خدا و غش در عبادت، خيانت به پيمبر و امام، خيانت به جامعه ى مسلمين، و همچنين خيانت به دين مردم و غش و خيانت آدمى به نفس خودش. براى توضيح و تعيين اين قسم خيانتها باقيمانده ى وقت سخنرانى به آنها اختصاص داده مى شود و روايات رسيده در اين باره مورد بحث قرار مى گيرد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ثلاث لا يغل عليهن قلب امرء مسلم: اخلاص العمل لله و النصيحه لائمه المسلمين و اللزوم لجماعتهم.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در مسجد خيف خطبه خواند و ضمن بيانات خود فرمود: سه چيز است كه قلب شخص مسلمان بايد نسبت به آنها منزه از غش باشد: اول آنكه اعمال دينى را با خلوص نيت و عارى از هر شائبه اي انجام دهد، دوم آنكه نسبت به پيشوايان دين و ائمه ى مسلمين مودت و محبت خالصانه داشته باشد، سوم آنكه از جمعيت مسلمين جدا نشود، وحدتشان را حفظ كند و موجبات تفرق و پراكندگى آنان را فراهم نياورد.
اخلاص عمل براى خدا روح عبادت و حقيقت پرستش اوست. عمل خالص در اسلام اين است كه شخص مكلف، عبادت را فقط براى خدا و به منظور اطاعت امر او انجام دهد و نيت پاك
خود را با هيچ غشى آلوده ننمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ليس فى الصلوه قيامك و قعودك انما الصلوه اخلاصك و ان تريد بها وجه الله تعالى.
رسول اكرم فرموده است: نماز، قيام و قعودت نيست بلكه نماز، اخلاص تو است براى خدا و اينكه قصدت در انجام عمل نماز فقط اطاعت امر الهى باشد و بس.
و عنه صلى الله عليه و آله: ان لكل حق حقيقه و ما بلغ عبد حقيقه الاخلاص حتى لا يحب ان يحمد على شى ء من عمل لله.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده: براى هر حقى حقيقتى است و بنده به حقيقت اخلاص نايل نمى گردد تا به آنجا برسد كه دوست نداشته باشد در كارى كه براى خدا انجام داده كسى از او تمجيد كند.
عبادت خدا را براى غير خدا و به منظور جلب توجه ديگران انجام دادن رياكارى و غش در عبادت است و روايات اسلام رياى در عبادت را شرك به خدا شناخته است.
عن الصادق جعفر بن محمد عليهماالسلام ان رسول الله صلى الله عليه و آله سئل فى ما النجاه غدا فقال: انما النجاه فى ان لا تخادع الله فيخد عكم فانه من يخادع الله يخدعه و يخلع منه الايمان و نفسه يخدع لو يشعر. فقيل له: و كيف يخادع الله؟ قال: يعمل بما امره الله ثم يريد به غيره فاتقوا الله و اجتنبوا الرياء فانه شرك بالله.
حضرت جعفر بن محمد عليهماالسلام حديث نمود كه از رسول گرامى سوال شد: فرداى قيامت نجات در چيست؟ فرمود:
نجات در اين است كه با خداوند خدعه نكنيد كه با شما خدعه مى كند و ايمانتان را زايل مى نمايد و خدعه كننده اگر بفهمد با عمل خود خويشتن را فريب مى دهد. به حضرت عرض شد: چگونه يك انسان با خداوند خدعه مى كند؟ فرمود: به چيزى كه خدا امر نموده عمل مى نمايد ولى در ضمير خود غير خدا را اراده مى كند. از اين كار بپرهيزيد و از ريا اجتناب نماييد كه ريا شرك به خداوند است.
شرك در عبادت يعنى غش و خيانت در پرستش باريتعالى، آنقدر مهم است كه اگر كسى مشرك بميرد، به صريح قرآن شريف، در قيامت مغفرت الهى شامل حالش نمى شود.
ان الله لا يغفر ان يشرك به.
خداوند كسى را كه به او شرك آورده و مشرك مرده است نمى آمرزد.
رسول اكرم در خطبه ى مسجد خيف پس از ذكر خلوص عمل براى خدا از نصيحت مردم مسلمان نسبت به پيشوايان دين سخن گفته و فرموده است:
النصيحه لائمه المسلمين.
راغب مى گويد:
النصح تحرى فعل او قول فيه صلاح صاحبه.
نصح به معناى طلب خير و صلاح عملى يا قولى براى شخص موردنظر است.
اقرب الموارد مى گويد:
نصح له وعظه و اخلص له الموده.
او را نصيحت كرد يعنى اندرزش داد و مودت خود را نسبت به وى خالص و عارى از شائبه نمود.
نصيحت به معناى موعظه معمولا در جايى گفته مى شود كه گوينده و شنونده با هم مواجه باشند ولى نصح به معناى خيرخواهى يا مودت خالص شرطش مواجهه نيست. از اين رو در روايات اسلامى خاطرنشان گرديده است كه نصيحت مومن نسبت به مومن در حضور و غياب است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: يجب للمومن على المومن النصيحه له فى المشهد و المغيب.
امام صادق (ع) فرموده: نصيحت مومن نسبت به مومن هم بايد در حضور باشد و هم در غياب.
و عنه عليه السلام: للمسلم على اخيه المسلم من الحق ان يسلم عليه اذا لقيه و يعوده اذا مرض و ينصح له اذا غاب.
و نيز فرموده است: از حقوق مسلمان به برادر مسلمانش اين است كه موقع ملاقاتش سلام گويد و چون بيمار شد عيادتش نمايد و موقعى كه از او دور مى شود و غائب مى گردد ناصحش باشد.
ائمه ى مسلمين كه پيمبر گرامى نصيحت و مودت بى شائبه ى آنان را به مردم توصيه فرموده است داراى دو جنبه هستند: يكى جنبه ى فردى و شخصى و آن ديگر جنبه ى امامت و اجتماعى. اگر كسى از جهت فردى به امام غش و خيانت نمايد امام مى تواند غش او را با لطف و خيرخواهى مقابله كند و با موعظه و اندرز به مسير صحيح رهبريش فرمايد، همانطور كه امام سجاد (ع) در جمله ى دعاى موضوع بحث امروز
از خداوند اين توفيق را خواسته است كه اگر كسى نسبت به او غش و خيانتى نمايد از نظر خيرخواهى با وى مواجهه كند و او را به راه سعادت هدايت بنمايد . اما اگر كسى به جنبه ى امامت امام، يعنى شان رهبرى و پيشوائيش، خيانت نمايد و در جامعه، مفاسد بزرگ به بار آورد نمى توان از راه نصح و خيرخواهى با وى مقابله نمود و خيانتش را ناديده گرفت و شاهد روشن اين مطلب، غش و خيانتى است كه معاويه در مورد امامت على (ع) مرتكب شد و بر اثر آن، هزارها مسلمان كشته و ضربات سنگين و غيرقابل جبرانى به اسلام و مسلمين وارد آمد و در اينجا گوشه اي از آن خيانت توضيح داده مى شود:
به موجب روايات بسيارى كه علماى عامه در كتب صحاح خود آورده اند و همچنين رواياتى كه در ساير كتب آمده است، رسول اكرم صلى الله عليه و آله در ايام حيات خود مكرر و با تعبيرهاى مختلف درباره ى ولايت و زمامدارى على (ع) بعد از خودش سخن گفت و نسبت به اين مطلب مهم كه حافظ وحدت مسلمين و عامل پيشرفت آنان بود اتمام حجت فرمود. اما پس از آنكه پيشواى اسلام از دار دنيا رفت، سخنان آن حضرت را ناديده انگاشتند و براى امر خلافت مسير دگرى در پيش گرفتند و بر اساس آن مسير ابى بكر و عمر و عثمان انتخاب شدند و پس از قتل عثمان، مردم با شور و هيجان بى نظيرى متوجه على (ع) گرديدند و با اصرار و جديت از آن حضرت خواستند كه امر خلافت را بپذيرد و زمان امور مسلمين را به دست بگيرد. مهاجر و انصار و تمام افراد نامى از آن جمله طلحه و زبير با امام بيعت نمودند و حضرتش را بر كرسى خلافت و زمامدارى مستقر ساختند. سپس على (ع) براى معاويه بن ابى سفيان، كه فرمانرواى منطقه ى وسيع شام بود، نامه نوشت تا از جريان امر آگاهش سازد و طبق
وظيفه با آن حضرت بيعت نمايد. امام (ع) در نامه ى خود نوشت:
انه بايعنى القوم الذين بايعوا ابابكر و عمر و عثمان على مابا بعوهم عليه، فلم يكن للشاهد ان يختار و لا للغائب ان يرد.
مردمى كه با ابى بكر و عمر و عثمان بيعت كردند با من بيعت نمودند، طبق همان بيعتى كه با آنان انجام دادند، بنابراين نه آنكه حاضر است حق گزينش روش دگرى را دارد و نه آنكه غائب است مى تواند بيعت را رد نمايد.
لما بويع اميرالمومنين على بن ابيطالب عليه السلام بلغه ان معاويه قد توقف عن اظهار البيعه له و قال ان اقرنى على الشام و اعمالى التى ولنيها عثمان بايعته فجاء المغيره الى اميرالمومنين فقال له يا اميرالمومنين! ان معاويه قد عرفت فقد ولاه الشام من كان قبلك فوله انت كيما تتسق عرى الامور، ثم اعزله ان بدالك. فقال اميرالمومنين اتضمن لى عمرى يا مغيره فيما بين توليته الى خلعه؟ قال لا. قال لا يسالنى الله عز و جل عن توليته على رجلين من المسلمين ليله سوداء ابدا و ما كنت متخذ المضلين عضدا لكن ابعث اليه و ادعوه الى ما فى يدى من الحق، فان اجاب فر جل من المسلمين له ما لهم و عليه ما عليهم و ان ابى حاكمته الى الله تعالى.
پس از آنكه بيعت با على (ع) پايان پذيرفت به آن حضرت خبر دادند كه معاويه از بيعت خوددارى نموده و گفته است اگر على (ع) مرا در حكومت شام تثبيت مى كند و اختياراتى را كه عثمان به من داده است تاييد مى نمايد بيعت مى كنم. مغيره حضور على (ع) آمد و عرض كرد: معاويه را مى شناسى و خليفه ى قبل از شما به او
حكومت داده است، شما نيز با حكومت او موافقت فرماييد تا امر خلافت شما تحكيم يابد، سپس اگر لازم دانستيد عزلش نماييد. على (ع) به مغيره فرمود: آيا تو ضمانت مى كنى از زمانى كه او را مى گمارم تا زمانى كه خلعش مى نمايم زنده باشم؟ گفت: نه. فرمود: نمى خواهم خداوند از من مواخذه نمايد كه چرا يك شب او را بر دو مسلمان مسلط و حاكم قرار دادى، من گمراهان را به كمك نمى گيرم. براى او پيغام بده و دعوتش كن به حقى كه در دست من است، اگر قبول كرد او هم مانند يك مسلمان در منافع و مضار با ساير مسلمين شريك خواهد بود و اگر ابا كرد با او در پيشگاه خداوند محاكمه مى نمايم.
وقتى معاويه دانست على (ع) او را در حكومت شام ابقا نمى نمايد و بايد آن مقام را هر چه زودتر ترك گويد، به فكر افتاد درباره ى امام مسلمين برخلاف حق و مصلحت، اقداماتى بنمايد و از راه غش و خيانت در جامعه ايجاد اختلاف كند و براى نيل به اين هدف در اولين قدم نامه اي به اين مضمون براى زبير نوشت:
بسم الله الرحمن الرحيم، لعبد الله الزبير اميرالمومنين من معاويه بن ابى سفيان. سلام عليك. اما بعد، فانى قد بايعت لك اهل الشام فاجابوا و استوثقوا الحرب فدونك الكوفه و البصره لا يسبقنك لها ابن ابيطالب فانه لا شى ء بعد هذين المثلين و قد بايعت لطلحه بن عبيدالله من بعدك فاظهرا الطلب بدم عثمان و ادعوا الناس الى ذلك و ليكن منكم الجد و التشمير.
نامه اي است براى بنده ى خدا زبير اميرالمومنين از معاويه بن
ابى سفيان. پس از سلام. من از مردم شام براى شما بيعت گرفتم، همه اجابت نمودند و به پايدارى سوگند ياد كردند. بر شما باد كه پيش از آنكه پسر ابوطالب بر شما سبقت گيرد به امر كوفه و بصره بپردازيد، چه آنكه پس از تنظيم امر كوفه و بصره مشكلى در راه نيست و در پايان نامه نوشت بعد از شما از مردم شام براى طلحه بن عبيدالله بيعت گرفته ام. بايد هر دو نفر با هم خون عثمان را طلب كنيد و مردم را به آن راه سوق دهيد و در اين عمل با اراده ى جدى و آمادگى كامل اقدام بنماييد. اين نامه فريبنده،حس طمع را در ضمير طلحه و زبير بيدار كرد، زمزمه ى مخالفت را آغاز نمودند و بعضى كه از عدل على (ع) و رعايت تساوى حقوق مردم ناراضى بودند به آن دو پيوستند. دوستان واقعى امام كه به انديشه ى باطل آنان پى برده بودند سخت ناراحت شدند. در آن موقع على (ع) به خارج مدينه رفته بود.
فاجتمع عمار بن ياسر و ابوالهيثم و رفاعه و ابو ايوب و سهل بن حنيف فتشاوروا ان يركبوا الى على عليه السلام بالقناه، فيخبروه بخبر القوم فركبوا اليه فاخبروه باجتماع القوم و ما هم فيه من اظهار الشكوى و التعظيم لقتل عثمان و قال له ابوالهيثم: يا اميرالمومنين! انظر فى هذا الامر. فركب بغله رسول الله صلى الله عليه و آله و دخل المدينه و صعد المنبر فحمد الله و اثنى عليه و اجتمع اهل الخير و الفضل من الصحابه و المهاجرين فقال على عليه السلام: ليس لاحد فضل فى هذا المال و هذا كتاب الله بيننا و بينكم و نبيكم محمد صلى الله عليه و آله و سيرته. و نزل عن المنبر و جلس ناحيه المسجد و بعث الى طلحه و الزبير فدعاهما ثم قال لهما الم تاتيانى و تبايعانى طائعين غير مكرهين؟ فما انكرتم، اجور فى حكم او استيثار فى فى ء؟ قالا: لا. قال: افى امر دعوتمانى اليه من امر المسلمين
فقصرت عنه؟ قالا: معاذ الله. قال: فما الذى كرهتما من امرى حتى رايتما خلافى؟ قالا: خلافك عمر بن الخطاب فى القسم و انتقاصنا حقنا من الفى ء.
عمار ياسر، ابوالهيثم، رفاعه، ابوايوب و سهل بن حنيف گرد آمدند و شور نمودند كه سوار شوند به خارج شهر مدينه در قنات كه محل اقامت على (ع) است بروند و جريان امر را به اطلاع برسانند. تصميم خود را عملى نمودند، حضور حضرت رسيدند، عرض كردند عده اي جمع شده اند از تقسيم متساوى بيت المال شكايت دارند و قتل عثمان را نيز مهم مى شمرند. على (ع) بر قاطر پيمبر سوار شد، به مدينه آمد. مستقيما به مسجد رفت، بر منبر قرار گرفت. اهل خير و فضيلت از اصحاب و مهاجر جمع شدند. امام به توقع نابجاى كسانى كه به تساوى حقوق مسلمين در تقسيم بيت المال اعتراض داشتند پاسخ داد و فرمود: هيچكس را در اموال عمومى بر دگرى برترى نيست و اين حكم كتاب خداوند است كه در دست ماست و روش پيغمبر گرامى اسلام است. سپس از منبر به زير آمد و در نقطه اي از مسجد نشست. طلحه و زبير را به حضور طلبيد، به آن دو فرمود: آيا شما به رغبت و بدون اكراه با من بيعت نكرديد؟ اكنون چه باعث شده است كه راه انكار در پيش گرفته ايد؟ آيا جورى در حكم يا پرداختى نابجا از بيت المال پيش آمده؟ گفتند نه. آيا در كارى كه خير مسلمين در آن بوده و دعوتم نموده ايد من كوتاهى كرده ام؟ گفتند نه. فرمود: پس چه چيز موجب مخالفت شما گرديده؟ آنها از خون عثمان سخنى نگفتند زيرا مى دانستند دروغ است و على (ع) كمترين مداخله اي در اين امر
نداشته، از اين رو در پاسخ امام (ع) از تقسيم بيت المال سخن گفتند و اظهار داشتند شما روشى برخلاف عمر بن خطاب اتخاذ نموده ايد و در تقسيم بيت المال ما را با دگران مساوى قرار داده ايد و در واقع آن را ماده ى اعتراض خود خواندند. ولى حقيقت غير از آن بود كه گفتند.
غش و خيانت معاويه به شخص على (ع) نبود، بلكه او به مقام امامت و رهبرى مسلمين خيانت نموده است، غش و خيانتى كه موجب خونريزيهاى بزرگ در بصره و صفين و نهروان گرديد، غش و خيانتى كه براى اسلام و مسلمين زيانهاى غير قابل جبران به بار آورد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله در خطبه ى مسجد خيف فرموده بود: سه چيز است كه دل هيچ مسلمانى در زمينه ى آنها نبايد به غل و غش آلوده باشد: اول اخلاص عمل براى خدا، دوم خيرخواهى و محبت خالص براى ائمه ى مسلمين و معاويه با اعمال ظالمانه ى خويش مخالفت صريح خود را با دومين دستور پيمبر اسلام آشكار ساخت، به امام مسلمين خيانت نمود و بذر اختلاف و پراكندگى در قلوب مسلمانان افشاند. امام سجاد (ع) در جمله ى دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع بحث امروز است از غش فردى و خيانت شخصى افراد سخن گفته و از پيشگاه خدا درخواست نموده:
و سددنى لان اعارض من غشنى بالنصح.
بار الها! مرا موفق بدار تا با كسى كه مورد خدعه و فريبم قرار داده و به من غش و خيانت نموده است به نصح و خيرخواهى مقابله نمايم. اما امام على (ع) درباره ى غش و خيانت معاويه هرگز چنين دعايى نمى كند زيرا معاويه به شخص على (ع) خيانت ننموده، بلكه خيانت او به مقام امامت و رهبرى آن حضرت بوده و در واقع به خدا و پيامبر و قرآن شريف و به اسلام و مسلمين خيانت نموده است. چنين
شخصى شايسته ى عذاب عظيم الهى است نه آنكه خيانتش را با وعظ و اندرز پاسخ گوييم و با غش و مكرش به نصح و خيرخواهى مقابله نماييم.
سومين امرى كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله در مسجد خيف خاطرنشان ساخت اين بود:
و اللزوم لجماعتهم.
بايد مسلمانان همواره با هم باشند و متحد، از غل و غش نسبت به يكديگر كه مايه ى پراكندگى است پرهيز نمايند. به موجب روايات، اگر دل مسلمانى بى جهت نسبت به برادر دينيش ناخالص و آلوده به غش باشد پيوسته در سخط الهى خواهد بود مگر آنكه به خود آيد و آن انديشه ى ناپاك را از صفحه ى خاطر بزدايد، و در اينجا به ذكر يك روايت اكتفا مى شود:
قال عليه السلام: من بات و فى قلبه غش لاخيه المسلم بات فى سخط الله و اصبح كذلك و هو فى سخط الله حتى يتوب و يراجع.
كسى كه شب را به صبح آورد و در دلش غشى نسبت به برادر مسلمانش باشد آن شب را در غضب خداوند صبح خواهد كرد و اگر شب را صبح كند و همچنان در دلش غش باشد آن روز نيز در سخط خداوند خواهد بود تا وقتى كه به خود آيد، توبه كند، و دل را از آن انديشه ى ناپاك منزه سازد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و اجزى من هجرنى بالبر
به خواست حضرت باريتعالى اين جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد عليه السلام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! مرا موفق بدار تا عمل آن كس را كه مرا ترك گفته و از من دورى جسته با خوبى و نيكوكارى تلافى نمايم.
يكى از مهمترين عوامل پيشرفت اسلام و بسط آيين الهى محبت و الفتى بود كه به قضاى خداوند و در پرتو يكتاپرستى در قلوب مسلمانان ايجاد شد و اين سرمايه ى گرانقدر فقط در پرتو عنايت باريتعالى نصيب مسلمانان گرديد و قرآن شريف در اين باره فرموده است:
و الف بين قلوبهم لو انفقت ما فى الارض جميعا ما الفت بين قلوبهم و لكن الله الف بينهم.
خداوند در دلهاى آنان ايجاد الفت و محبت نمود و تو اي
رسول گرامى اگر تمام آنچه را در زمين است انفاق مى نمودى نمى توانستى آن الفت را در قلوب مسلمين ايجاد نمايى، ولى خداوند اين الفت را به وجود آورد.
علاقه ى معنوى و محبت ايمانى آنچنان مسلمانان را متحد نمود و به هم پيوند داد كه ابى بصير مى گويد:
سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول: المومن اخ المومن كالجسد الواحد ان اشتكى شيئا منه وجد الم ذلك فى سائر جسده.
از امام صادق (ع) شنيدم كه مى فرمود: مومن برادر مومن است، همانند يك جسد، اگر عضوى از بدن بيمار شود درد و ناراحتى عضو بيمار در تمام بدن اثر مى گذارد، گويى همه ى بدن دردمند است.
اين محبت و الفت بى نظير موجب شد كه مسلمانان به عز و عظمت رسيدند و دين خدا را با سرعت نشر دادند. بدون ترديد، بقاى عز و بزرگى مسلمين در اين است كه آن وحدت و الفت پايدار بماند و ضعف و سستى در آن راه نيابد. از اين رو اسلام براى ابقاى آن سرمايه ى الهى تمام گفتارها و رفتارهايى را كه موجب پراكندگى و اختلاف مى شود و به وحدت مسلمين آسيب مى رساند ممنوع اعلام نموده و مسلمانان را از آن برحذر داشته است، و از جمله ى آن عوامل، جدا شدن و فاصله گرفتن دو مسلمان از يكديگر بر اثر دلگيرى و آزردگى است و اين مفارقت و جدايى در روايات اسلامى به كلمه ى «هجران» تعبير شده و امام سجاد (ع) نيز در جمله ى دعاى مورد بحث آن كلمه را ذكر كرده است. راغب در مفردات قرآن مى گويد:
الهجر و الهجران مفارقه الانسان غيره اما بالبدن او باللسان او بالقلب.
هجر و هجران، جدايى و مفارقت انسان است از غير خودش و اين جدايى گاه به بدن است، گاه به زبان، و گاه به دل.
هجرت انسان از شهرى به شهر ديگر جدايى بدن است، سكوت دو نفر در مقابل يكديگر جدايى سخن است، و تيرگى قلب و آزردگى خاطر دو نفر از هم جدايى دل است. اما جدايى دو دوست از يكديگر در بسيارى از موارد شامل هر سه قسمت مى شود يعنى با هم سخن نمى گويند، در كنار هم نمى نشينند و محبتشان از دل يكديگر مى رود يا لااقل كاهش مى يابد. چنين هجرانى براى دو مسلمان در دين اسلام بسيار مذموم و ناپسند است و اولياى گرامى اسلام با تعبيرهاى تند درباره ى آن سخن گفته و تاكيد نموده اند كه دو مسلمان از هم جدا شده هر چه زودتر بايد با يكديگر آشتى كنند و تيرگيها را زايل سازند و چون ممكن است براى آن دو نفر آشتى فرضا در كوتاه مدت سنگين و تلخ باشد تاكيد شده كه مدت جدايى بيش از سه روز به طول نينجامد و بايد هر چه زودتر روابط دوستانه، قبل از پايان سه روز، برقرار گردد و براى آنكه شنوندگان محترم به اهميت اين امر از نظر دينى واقف شوند بعضى از روايات اولياى اسلام در اينجا ذكر مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ايما مسلمان تهاجرا فمكثا ثلاثا لا يصطلحان الا كانا خارجين من الاسلام و لم يكن بينهما ولايه فايهما سبق الى كلام اخيه كان السابق الى الجنه يوم الحساب.
رسول اكرم مى فرمود: هر يك از دو مسلمان كه از هم جدا شدند و سه روز گذشت و آشتى نكردند از برنامه ى اسلام تخلف
نموده اند و بين آن دو ولايت و محبتى برقرار نيست و هر كدام از آن دو نفر از ديگرى پيشى گرفت و با برادرش سخن گفت او روز حساب در رفتن به بهشت از دوستش پيشى مى گيرد.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: لا يحل لا حد يومن بالله ان يهجر اخاه فوق ثلاثه ايام يلتقيان فيعرض هذا عن وجه هذا و هذا عن وجه هذا فخيرهما الذى يبدء بالسلام.
و همچنين فرموده است: حلال نيست براى احدى كه به خداوند ايمان آورده است از برادر دينى خويش بيشتر از سه روز جدا شود. آن دو وقتى به هم رسيدند اين از او و او از اين روى مى گرداند و بهترين آن دو نفر كسى است كه در سلام گفتن به آن دگرى سبقت بگيرد.
عن ابيجعفر الباقر عليه السلام انه قال: ما من مومنين اهتجرا فوق ثلاث الا و برئت منهما فقيل له يابن رسول الله هذا حال الظالم فما بال المظلوم؟ فقال عليه السلام: ما بال المظلوم لا يسير الى الظالم فيقول انا الظالم حتى يصطلحا.
امام باقر (ع) فرمود: هيچ دو نفر مسلمانى بيش از سه روز از هم جدا نمى شوند مگر آنكه من از هر دو برى و بيزارم. به حضرت عرض شد: اين برائت شايسته ى ظالم است، از مظلوم چرا؟ فرمود: چرا مظلوم در فرصت سه روز نزد ظالم نرفته كه بگويد: تقصير با من بود تا با يكديگر صلح و سازش نمايند.
عن ابيعبدالله عليه السلام انه قال: المومن هديه الله عز و جل الى اخيه المومن فان سره و وصله فقد قبل من الله عز و جل هديته و ان
قطعه و هجره فقد رد على الله عز و جل هديته.
امام صادق (ع) فرمود: مومن هديه اي است از خداوند به برادر مومنش. اگر موجبات سرور و صله ى او را فراهم آورد هديه ى خداوند را پذيرا شده و اگر از او ببرد و قطع علاقه نمايد هديه ى الهى را رد كرده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله فى حديث المناهى قال و نهى عن الهجران فمن كان لابد فاعلا فلا يهجر اخاه اكثر من ثلاثه ايام فمن كان مهاجرا لاخيه اكثر من ذلك كانت النار اولى به.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله در حديث مناهى مسلمانان را از هجرت و جدايى از يكديگر برحذر داشته و فرموده است: اگر مسلمانى در موردى از جدايى ناگزير باشد، مراقبت كند كه بيش از سه روز به طول نينجامد و اگر بيش از سه روز شد، آتش دوزخ براى او شايسته تر است.
يكى از آثار و نتايج بد هجران دو مسلمان از يكديگر اين است كه عبادات و اعمال صحيح آن دو نفر در ايام جدايى مورد قبول باريتعالى واقع نمى شود، به عبارت روشنتر انجام عمل صحيح از مكلف و قبول آن از خداوند. عمل صحيح آن است كه مكلف وظيفه ى خود را بر وفق دستور شرع مقدس انجام دهد، اگر مجتهد است طبق فتواى خود و اگر مقلد است طبق فتواى مرجع. قهر كردن و هجرت دو مسلمان از يكديگر بدون مجوز شرعى آنقدر مبغوض حضرت باريتعالى است كه تا آشتى نكنند و روابط دوستانه را تجديد ننمايند، خداوند عبادت صحيح آن دو را نمى پذيرد و در پيشگاه الهى مورد
قبول واقع نمى شود و اين فرموده ى حضرت رسول اكرم است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا اباذر! اياك و هجران اخيك فان العمل لا يتقبل مع الهجران.
پيشواى اسلام به ابوذر غفارى فرموده: بپرهيز از جدايى و هجران برادرت، زيرا عمل مسلمانى كه از برادرش جدا شده و او را ترك گفته است مقبول واقع نمى شود.
ممكن است اين روايت موجب نگرانى و تشويش خاطر آقايان و بانوان بسيار متدين و باايمان گردد، با خود بگويند: اگر ما براى آشتى كردن مهياييم، ولى طرف مقابل حاضر نيست، آيا بايد تا آخر عمر از عبادت مقبول بى نصيب و محروم باشيم ؟ رسول اكرم صلى الله عليه و آله ضمن روايتى به اين پرسش پاسخ داده و از افراد باايمان رفع نگرانى فرموده است:
عن النبى صلى الله عليه و آله: لا يحل لمومن ان يهجر مومنا فوق ثلاث. فان مرت به ثلاث فلقيه فليسلم عليه فان رد عليه السلام فقد اشتركا فى الاجر و ان لم يرد عليه فقد باء بالاثم و خرج المسلم من الهجره.
رسول اكرم فرموده: حلال نيست براى مومن كه بيش از سه روز از برادر دينيش قهر كند و او را ترك گويد. اگر سه روز منقضى شد، اين برادر وظيفه شناس به ملاقات آن برادر برود و به او سلام كند. اگر جواب سلامش را داد، هر دو در اجر آشتى شريك اند و اگر جواب سلام را نداد، او به گناه برگشت نموده و سلام كننده از جدايى و هجرت خارج شده است و بنابراين از جهت جدايى و
هجران مانعى براى قبول عبادتش وجود ندارد.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه جدايى و هجرت دو مسلمان متشرع از يكديگر بدون مجوز شرعى تا چه حد زيانبار و مذموم است و افراد باايمان موظف اند از آن برحذر باشند. براى آنكه اين مهم دينى و اخلاقى هر چه بهتر براى شنوندگان واضح گردد، لازم است در اينجا پيرامون سه مطلب، به اختصار، بحث شود. اول تفكيك نمودن جداييها و هجرانهاى روا از ناروا، دوم شناخت قسمتهايى از علل و عوامل كه موجب آزردگى و رنجش خاطر برادران مى شود و رشته ى دوستى و محبت را قطع مى كند و سرانجام به هجران و جدايى منتهى مى گردد، سوم آنكه بدانيم با چيزهايى كه آزردگى و رنجش خاطر به بار مى آورد چگونه برخورد نماييم و چه كنيم كه آن عوامل در ضميرمان اثر عميق نگذارد و موجب قطع رابطه ى ما با برادرانمان نشود؟
جدايى و هجران ناروا در اسلام، قطع روابط دوستانه ى دو مسلمان وظيفه شناس و درستكار است كه به عللى از يكديگر رنجيده خاطر گرديده و رشته ى محبتشان گسسته است. اولياى گرامى دين از چنين هجرانى سخت ناراضى و متاثرند و به موجب رواياتى كه مذكور افتاد آن دو مسلمان موظف اند هر چه زودتر به ملاقات هم بروند، پيوند دوستى خود را كه نمونه ى برادرى اسلامى است برقرار نمايند، تجديد رابطه كنند و جدايى و هجران را به دست فراموشى بسپارند. اما هجران يك مسلمان متشرع و درستكار از كسى كه اسما مسلمان است ولى قولا و عملا لاابالى و گناهكار، نه تنها آن جدايى مذموم نيست، بلكه عملى است بسيار پسنديده و روا، مى توان گفت با هجران آن دو از يكديگر، مسلمانى درستكار از بلا رسته و از عذابى
نجات يافته است، بايد مراقبت كند كه آن پيوند مذموم دوباره تجديد نشود و رفت و آمد برقرار نگردد. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى پيروان خود را از مصاحبت و همنشينى گروههاى متعدد از قبيل كذاب، فاسق، ماجن، احمق، و كسانى از اين قبيل برحذر داشته و براى شاهد در اينجا به ذكر چند روايت اكتفا مى شود.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: قال ابى على بن الحسين عليهماالسلام: يا بنى! اياك و مصاحبه الكذاب فانه بمنزله السراب، يقرب لك البعيد و يبعد لك القريب و اياك و مصاحبه الفاسق فانه بايعك باكله او اقل من ذلك.
امام باقر (ع) از پدرش حضرت على بن الحسين عليهماالسلام حديث نموده كه فرمود: فرزند! از مصاحبت كسانى كه كذاب اند و بسيار دروغ مى گويند بپرهيز كه اينان به منزله ى سراب اند، دور را براى تو نزديك جلوه مى دهند و نزديك را براى تو دور. و همچنين از مصاحبت گناهكار پرهيز كن كه او ترا به يك شكم غذا يا كمتر از آن معامله مى كند.
فى الحديث ينبغى للمومن ان يتجنب مواخاه الماجن.
شايسته است كه مومن از اينكه ماجن را به برادرى انتخاب نمايد اجتناب كند.
لغت مى گويد «ماجن» كسى است كه از اينكه چه مى گويد و چه مى كند باك ندارد.
عن على عليه السلام قال: و لا تصحب المائق فانه يزين لك فعله و يود ان تكون مثله.
على عليه السلام فرموده: با احمق مصاحبت منما كه او كار ناسنجيده ى خود را در نظرت زيبا جلوه مى دهد و دوست دارد كه تو نيز همانند او باشى.
عن الصادق عليه السلام قال: من لم يجتنب مصاحبه الاحمق يوشك ان يتخلق باخلاقه.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه از همنشينى احمق پرهيز ننمايد طولى نمى كشد كه به اخلاق او متخلق مى گردد.
اين روايت به ما مى آموزد كه افراد باايمان اين قبيل اشخاص آلوده را به دوستى نگيرند و با آنان مجالست ننمايند، اگر مسلمان متشرعى غفلت كرد و با شخص فاسق و كذابى دوست شد و مدتى با وى رفت و آمد داشت، اگر بر اثر پيشامدى رنجيده خاطر گرديد و از وى جدا شد، اين هجران براى مسلمان متشرع پيروزى و سعادت است، و رواياتى كه در آشتى كردن تاكيد دارد و خاطرنشان مى كند كه جدايى دو مسلمان بيش از سه روز به طول نينجامد، شامل رفيق فاسق و كذاب نيست. اگر مسلمان متشرعى با شخصى ظاهر الصلاح دوست شد و گمان مى كرد كه او مردى است درستكار و مراقب گفتار و رفتار خويش ولى در خلال ايام دوستى مرتكب گناهى بزرگ شد، به موجب روايتى كه از امام صادق (ع) است، جداشدن از چنين دوست و مصاحبى همانند جداشدن از فاسق و كذاب بلامانع است.
عمرو بن نعمان الجعفى قال: كان لابيعبد الله عليه السلام صديق لا يكاد يفارقه اين يذهب. فبينا هو يمشى معه فى الحذائين و معه غلام له سندى يمشى خلفهما اذا التفت الرجل يريد غلامه ثلاث
مرات فلم يره. فلما نظر فى الرابعه قال: يا ابن الفاعله اين كنت؟ قال فرفع ابوعبدالله عليه السلام يده فصك بها جبهه نفسه، ثم قال سبحان الله تقذف امه؟ قد كنت ارى ان لك و رعا فاذا ليس لك ورع فقال: جعلت فداك، ان امه سنديه مشركه. فقال: اما علمت ان لكل امه نكاحا تنح عنى، فما رايته يمشى معه حتى فرق الموت بينهما.
عمرو بن نعمان جعفى مى گويد: امام صادق (ع) دوستى داشت كه هر جا امام مى رفت او نيز با آن حضرت بود. روزى در بازار كفاشها عبور مى كرد و با او غلامى بود از اهل سند كه پشت سر آن دو راه مى رفت. آن مرد سه بار متوجه شد و غلامش را نديد، دفعه ى چهارم كه او را ديد به صداى بلند گفت: پسر زن زناكار! كجا بودى؟ تا اين سخن از دهان آن مرد خارج شد، امام صادق (ع) دست خود را بلند كرد و با شدت به پيشانى خود كوبيد. فرمود: مادرش را به زنا نسبت دادى؟ من تصور مى كردم تو ورع دارى و اكنون مى بينم فاقد ورع و تقوايى. عرض كرد: مادر او سنديه است و مشرك. فرمود: آيا نمى دانى كه هر امتى نكاحى دارد، از من دور شو. راوى مى گويد: نديدم ديگر آن دو با هم حركت كنند و راه بروند تا مرگ بين آنان جدايى افكند.
ملاحظه مى كنيد كه امام صادق (ع) با كسى كه از وى اميد ورع مى رفت دوست مى شود و با او رفت و آمد مى نمايد، اما وقتى از وى دشنامى بزرگ مى شنود و زنى را رمى به بى عفتى مى نمايد از او مى برد و تا پايان زندگى به آن هجران ادامه مى دهد.
يكى از عوامل موثر و نافذ در هجران و جدايى دو دوست صميمى از يكديگر آزردگى و رنجش خاطر است و اين حالت روحى مى تواند علل و دلايل متعددى داشته باشد و در روايات اخلاقى اسلام، بسيارى از آنها ذكر شده است ولى مهمترين عامل تيرگى ضمير، تحقير شخصيت رفيق و رعايت نكردن وظايف اخلاقى درباره ى اوست. بعضى به جاى آنكه از صفا و صميميت رفيق قدردانى كنند و مورد تكريم و احترامش قرار دهند درباره ى وى بى اعتنا مى شوند، حتى احترامى كه درباره ى عاديترين افراد معمول مى دارند درباره ى او رعايت نمى نمايند، مثلا در مجلس وارد مى شود، به همه با گرمى دست مى دهد، و به رفيق صميمى خود كه شايسته است با گرمى بيشترى دست بدهد با سردى دست مى دهد يا اصلا دست نمى دهد. در مجلس جشن عقد ازدواج فرزند خود براى همه كارت دعوت مى فرستد، ولى براى رفيق صميمى كارت نمى فرستد و به زبان مى گويد: شما هم در مجلس شركت كن. اين اعمال تحقيرآميز و نظاير آن كه به عنوان صفا و صميميت درباره ى رفيق انجام مى شود ناروا و برخلاف اخلاق حميده است و اولياى دين پيروان خود را از ارتكاب آن منع نموده اند.
عن على عليه السلام قال: اياك ان تهمل حق اخيك اتكالا على ما بينك و بينه فليس لك باخ من اضعت حقه.
على (ع) فرموده: بپرهيز از اينكه در رعايت حق برادرت به اتكاى صفا و صميميتى كه بين شما وجود دارد اهمال نمايى، چه آنكه كسى كه حق او را ضايع نموده اي برادر تو نيست. تضييع حق
دوست صميمى و آزرده ساختن او نشانه ى عجز و ناتوانى رفيق وظيفه ناشناس است و على (ع) در اين باره فرموده است:
اعجز الناس من عجز عن اكتساب الاخوان و اعجز منه من ضيع من ظفر به منهم.
عاجزترين مردم كسى است كه نتواند در جامعه براى خود دوستان و برادرانى را به دست آورد و عاجزتر از او كسى است كه حق برادر به دست آمده را تضييع نمايد، يعنى با اين عمل ناروا پيوند دوستى را قطع كند.
به طور كلى حقير شمردن، مسخره كردن، شرمنده ساختن، اهانت نمودن، و هر عملى از اين قبيل كه به ارزش انسانى و شخصيت اجتماعى يك مسلمان آسيب مى رساند يا موجب جدايى دو رفيق متدين از يكديگر مى شود در اسلام ممنوع شناخته شده و علماى حديث روايات هر يك از اين اعمال را در بابى جداگانه جمع آورى نموده و در كتابهاى خود آورده اند. امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» ضمن جمله ى مورد بحث امروز از هجران و جدايى نام برده و به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اجزى من هجرنى بالبر.
بار الها! مرا موفق بدار تا عمل آن كس را كه از من جدا شده و تركم گفته است جزاى او را با خوبى و نيكوكارى بدهم.
كسى كه از امام سجاد (ع) جدا مى شود و آن حضرت را ترك مى گويد قطعا به علت عدم رعايت وظايف اخلاقى از ناحيه ى امام نيست، چه آنكه او خود امام معصوم و مربى انسانهاست و هرگز
مرتكب كوچكترين عمل خلاف اخلاق نمى شود تا دوست آن حضرت به استناد آن عمل ترك مراوده كند و رشته ى دوستى را قطع نمايد. هجران كسانى از دوستان ائمه ى معصومين ممكن است براى آن بوده كه امام به منظور رعايت تقيه و انجام وظيفه ى شرعى سخنى گفته يا عملى را انجام داده كه به نظر آن دوست ناآگاه درست نيامده و بدون اينكه سوال كند و توضيح بخواهد با امام قطع رابطه نموده است و امام نيز در شرايط تقيه نمى توانسته نزد آن دوست برود و مطلب را توضيح دهد ، چه ممكن است بر اثر همان رفتن و توضيح دادن مفاسد تازه اي به بار آيد. در بعضى از روايات آمده كه گاهى چند نفر يك روز در فواصل كوتاهى يك سوال را از امام نموده اند و به هر يك پاسخى غير از پاسخى كه به آن ديگر داده گفته است. البته اين عمل موجب شگفتى بعضى از دوستان ناآگاه مى شد و ممكن بود نسبت به امام دلسرد شوند و قطع رابطه نمايند. گاهى عمل امام براى بعضى شگفت آور بود و خواستار توضيح مى شدند و امام بيان مى فرمود.
فى تقيه جعفر بن محمد عليهماالسلام بحيث افطر الصوم خوفا من ابى العباس و قال: ان صمت صمنا و ان افطرت افطرنا. فقيل له تفطر يوما من شهر رمضان فقال: اي والله افطر يوما من شهر رمضان احب الى من ان يضرب عنقى.
در تقيه ى امام صادق (ع) است كه از خوف ابوالعباس روزه را افطار كرد و به وى گفت اگر روزه بگيرى روزه مى گيريم و اگر افطار كنى افطار مى نماييم. به حضرت عرض شد: يك روز از ماه رمضان را افطار مى كنيد؟ فرمود: آرى به خدا قسم، يك روز از ماه رمضان را
افطار نمايم بهتر است از اينكه كشته شوم.
ممكن است هجران و جدايى بعضى از دوستان امام سجاد از ترس گزارش مامورين دولت جبار به مراقبه و رفت و آمد او با امام سجاد باشد. البته در چنين وضعى نه امام مى تواند سر وقت دوست برود و نه دوست مى تواند به ملاقات امام بيايد. براى اينكه روابط دوستانه بكلى قطع نشود، حضرت سجاد (ع) به پيشگاه خدا عرض مى كند: بار الها! مرا موفق بدار تا كسى را كه از من جدا شده و تركم گفته است با بر و نيكوكارى پاداش دهم و از اين راه دوستيش را تكريم نمايم.
با عوامل رنجش چگونه برخورد نماييم؟ از آنچه معروض افتاد هجرانها و جداييهاى روا از ناروا تفكيك گرديد، به علاوه روشن شد كه گفتار و رفتار خلاف اخلاق يكى از عوامل مهم جدايى دو دوست صميمى از يكديگر است. اينك در آخرين قسمت سخنرانى امروز در باب اين مطلب بحث مى شود كه با علل و عوامل جدايى چگونه برخورد نماييم و چه كنيم كه حتى المقدور كمتر تحت تاثير عوامل هجران قرار گيريم تا رشته ى دوستيها به آسانى قطع نشود و زود دچار هجران و جدايى نشويم. براى نيل به اين هدف مقدس لازم است خويشتن را به پاره اي از صفات حميده و خلقيات پسنديده متخلق نماييم و حلم يا قدرت خويشتندارى يكى از آن صفات است، بايد خود را طورى بسازيم كه بتوانيم با نيروى حلم بر غضب چيره شويم، آن را مهار كنيم، و خويشتن را از انتقامجويى مصون داريم.
كان على بن الحسين عليهماالسلام يقول: انه ليعجبنى الرجل ان يدركه حلمه عند غضبه.
امام سجاد (ع) مى فرمود: براى من مايه ى شگفتى است كه وقتى مرد خشمگين مى گردد حلمش بتواند او را دريابد و از خطر مصون و محفوظش دارد.
اگر حلم ندارد و نمى تواند بدون تكلف خويشتندار باشد به حلم تظاهر كند و با تصنع خود را حليم و بردبار وانمود نمايد تا اين خلق شريف تدريجا ملكه ى نفسانى او گردد و بتواند بدون تصنع حلم نمايد.
عن على عليه السلام قال: ان لم تكن حليما فتحلم فانه قل من تشبه بقوم الا او شك ان يكون منهم.
على (ع) فرموده: اگر حليم و بردبار نيستى تظاهر به حلم كن و خود را همانند افرادى بساز كه خويشتندارند، چه آنكه كم يافت مى شود كسى كه خود را همانند قومى بسازد جز آنكه خيلى زود همانند آنها مى شود.
يكى ديگر از صفات پسنديده كه مى تواند از تاثير علل هجران بكاهد و نگذارد رشته ى محبت دوستان به آسانى گسسته شود، تغافل است. تغافل عبارت از اين است كه آدمى چيزى را بداند و از آن آگاه باشد و روى مصلحت، خود را غافل و بى خبر نشان بدهد و با اراده و عمد به گونه اي رفتار كند كه بيننده تصور كند از آن بى خبر است. اتخاذ چنين روشى در حسن معاشرت با مردم و خوب زندگى كردن بسيار مفيد و ثمربخش است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: صلاح حال التعايش و التعاشر ملا مكيال ثلثاه فطنه و ثلثه تغافل.
امام صادق (ع) فرموده: صلاح زندگى و آميزش با مردم پرى پيمانه اي است كه دو سوم آن تفطن و آگاهى و يك سوم آن تغافل و ناديده گرفتن است.
تغافل و خويشتن را ناآگاه جلوه دادن در مواردى كه مصلحت است آنقدر در اخلاق اسلام مهم تلقى شده كه افراد باايمان نمى توانند آن را ناديده انگارند و از كنار آن بى توجه بگذرند.
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال: المومن نصفه تغافل.
رسول اكرم فرموده: نيمى از رفتار و گفتار مومن مبتنى بر تغافل است.
از جمله مواردى كه به مصلحت است شخص باايمان تغافل كند و خويشتن را ناآگاه بنماياند، در زمينه ى پاره اي از اعمال خلاف اخلاق رفيق متشرع و مومن است، چه تغافل در اين قبيل موارد نمى گذارد رشته ى مودت بريده شود و پيوند دوستى دو مسلمان از هم جدا گردد و در نتيجه روابط گرم دو رفيق صميمى به سردى و كدورت گرايش يابد. جايى كه رفيق عاقل و مصلحت انديش مى تواند با تغافل روابط دوستانه ى برادر دينى خود را حفظ كند و مانع هجران و جدايى وى گردد، اما از انجام اين وظيفه خوددارى نمايد و به جاى تغافل، لغزش اخلاقى رفيق خود را به رخش بكشد و او را مورد توبيخ و مواخذه قرار دهد و سرانجام با قهر و دلتنگى از هم جدا شوند، با اين عمل ناروا مرتكب اشتباهى بزرگ گرديده و براى اينكه بداند چه كرده است بايد به روايتى كه از امام صادق (ع) حديث شده است گوش فرادارد و با عذرخواهى از رفيق جدا شده اين لكه را از صفحه ى
اعمال خويش بزدايد.
سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول: لا يفترق رجلان على الهجران الا استوجب احدهما البرائه و اللعنه و ربما استحق ذلك كلاهما. فقيل له هذا الظالم فما بال المظلوم؟ قال: لانه لا يدعو اخاه الى صلته و لا يتعامس له عن كلامه.
راوى حديث مى گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه مى فرمود: دو مسلمان با دلتنگى و هجران از هم جدا نمى شوند جز آنكه يكى از آن دو استحقاق دارد كه هم مورد تبرى و بيزارى واقع شود و هم مورد لعنت و چه بسا هر دو شايسته تبرى و لعن هستند. به حضرت عرض شد: يابن رسول الله! ظالم به علت ظلمش استحقاق تبرى و لعن دارد، مظلوم براى چه؟ حضرت در پاسخ فرمود: براى آنكه مظلوم برادر خود را به آشتى و تجديد پيوند دوستى نخوانده و از گفته هاى او تغافل ننموده است.
اميدوارم عموم شنوندگان محترم از آقايان و بانوان، نوجوانان و جوانان، ميانسالان و كهنسالان، و خلاصه تمام افرادى كه اين بحث را شنيدند در سخنان پيمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و همچنين در روايات ائمه ى معصومين عليهم السلام كه در اين بحث ذكر شد دقت كامل مبذول دارند، به مسئوليت خود توجه نمايند و هرگز غافل نشوند كه هجران و جدايى دو مسلمان از هم علاوه بر اينكه منافى با محبت دينى و برادرى اسلامى است مى تواند در دنيا عوارضى تلخ و ناگوار و احيانا رويدادهايى به دنبال آورد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و اثيب من حرمنى بالبذل، و اكافى من قطعنى بالصله.
به حول و قوه ى باريتعالى اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع سخنرانى امروز است. امام سجاد عليه السلام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! موفقم بدار تا كسى كه مرا محروم نموده از بذل و بخشش برخوردار سازم، و عمل كسى را كه از من بريده و قطع رحم نموده، با صله و پيوند مكافات نمايم.
دو غريزه ى قوى و نيرومند است كه با سرشت تمام حيوانات و همچنين انسانها آميخته است: يكى غريزه ى «حب ذات» و آن ديگر «غريزه ى جنسى». غريزه ى حب ذات براى ابقا و صيانت شخص است، و غريزه ى جنسى براى ابقاى نوع و صيانت نسل. اما در انسانها علاوه بر حب ذات، دگردوستى كه از تمايلات عالى انسانى است وجود دارد و حيوانات فاقد آن هستند. غريزه ى حب ذات، مانند غريزه ى جنسى خود به خود در وجود حيوانات و انسان شكوفا مى گردد و نيازى به پرورش ندارد، اما دگردوستى در وجود انسانها، گر چه ريشه ى فطرى
دارد، ولى مانند ساير تمايلات عالى انسانى ضعيف است و بايد در پرتو پرورش و حمايتهاى تربيتى تقويت شود تا آنطور كه بايد از قوه به فعليت بيايد. اگر اطفال در دامن پدران و مادرانى تربيت شوند كه خود داراى سجاياى انسانى و تعاليم معنوى باشند فرزندانشان با مشاهده ى اعمال والدين و اطرافيان با همان صفات بار مى آيند و از مزاياى انسانى برخوردار مى گردند، اما اگر والدين فاقد دگردوستى و ساير صفات انسانى باشند و تنها غريزه ى حب ذات در وجودشان حكومت نمايد، اطفالشان نه تنها از دگردوستى بى نصيب خواهند بود، بلكه ممكن است حب ذاتشان به زياده روى گرايش يابد و در نتيجه، اطفال دچار خودخواهى و خويشتن پرستى گردند و بر اثر بى اعتنايى مردم به تمايل درونى آنان تا پايان عمر در رنج و عذاب باشند. خداوند پيمبران را بين مردم فرستاد تا قوم خود را انسان بسازند، صفات انسانى را در ضمير آنان پرورش دهند و از كمالات معنوى و تعالى روحانى برخوردارشان سازند. اصول اساسى انسانيت آنقدر ارزنده و مهم است كه اگر روزى فرارسد كه تمام مردم روى زمين واجد آن اصول باشند و عملا آنها را با يكدگر رعايت نمايند با تمام اختلافاتى كه از نظر عقيده، نژاد، زبان، و ديگر جهات با يكديگر دارند همه با هم در كمال سعادت و سلامت زيست خواهند نمود و از نعمت آسايش و رفاه بهره مند خواهند بود.
عن ابى الحسن موسى عليه السلام قال: ان اهل الارض لمرحومون ما تحابوا و ادوا الامانه و عملوا الحق.
حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام فرموده: مردم تمام كره ى
زمين در رحمت و آسايش هستند و خوب زندگى مى كنند مادامى كه داراى سه صفت باشند: اول آنكه يكديگر را دوست بدارند و نسبت به هم علاقه ى انسانى داشته باشند. دوم آنكه در امانتهاى مالى به يكديگر خيانت ننمايند، سوم آنكه اعمالشان بر وفق حق و عدل باشد.
ملاحظه مى كنيد كه امام موسى بن جعفر عليهماالسلام اولين صفتى را كه در اين حديث مايه ى رحمت و سعادت انسانها شناخته و از آن نام برده است دگردوستى و ابراز محبت مردم نسبت به يكديگر است. اگر افراد يك جامعه در شادى هم شاد شوند و در غم هم متاثر گردند، از اين ابراز مسرت و اظهار همدردى پيوستگى و علاقه ى چشمگيرى در آن جامعه به وجود مى آيد و همه ى مردم از آن همبستگى بهره مند مى گردند. خداوند در قرآن شريف وقتى از صفات حميده و سجاياى انسانى رسول گرامى نام مى برد، اول از علاقه ى شديد آن حضرت به مردم سخن مى گويد و خاطرنشان مى نمايد كه مصائب و آلام، رنجها و سختيهاى شما بر پيمبر گرامى بسيار سنگين و جانكاه است و از شدايد و گرفتاريهاى شما سخت رنج مى برد و متالم مى گردد.
لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم.
پيمبرى از جنس خودتان بين شما آمده است كه مصائب و شدايدتان بر آن حضرت بسيار سنگين و گران است. پيشواى گرامى اسلام، جهل و نادانى، فقر و تهيدستى، درد و بيمارى، اختلاف و پراكندگى، بدبينى و بدخواهى، و خلاصه هر عيب و نقص مادى و معنوى را كه در شما مى بيند سخت رنجيده خاطر مى شود و از آن
مصائب متالم و متاثر مى گردد.
خداوند بزرگ به كسانى كه طالب خشنودى و رضاى او هستند و به سعادت ابدى روز جزا علاقه دارند راه نيل به اين هدف مقدس را ارائه نموده و در قرآن شريف فرموده است:
لقد كان لكم فى رسول الله اسوه حسنه.
در گفتار و رفتار خويش به پيمبر اسلام تاسى كنيد و روش آن حضرت را اسوه و الگوى كارهاى خود قرار دهيد و دگردوستى از جمله ى اوصاف پيشواى اسلام است و ما بايد اين خلق پسنديده را از آن حضرت بياموزيم و عملا به كار بنديم.
عن على عليه السلام قال: ابلغ ما تستدر به الرحمه ان تضمر لجميع الناس الرحمه.
رساترين چيزى كه به وسيله ى آن مى توانى رحمت خدا را به خود جلب كنى اين است كه در باطن، نسبت به همه ى مردم خيرخواه و مهربان باشى.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: راس العقل بعد الدين التودد الى الناس و اصطناع الخير الى كل بر و فاجر.
رسول اكرم فرموده است: پس از ايمان به خداوند سرآمد تمام اعمال عاقلانه، بشردوستى و نيكى به همه ى مردم است، خواه خوب باشند و درستكار و خواه فاسق باشند و گناهكار.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: ان ابى على بن الحسين عليهماالسلام اخذ بيدى و قال: يا بنى افعل الخير الى كل من طلبه منك. فان كان من اهله فقد اصبت موضعه و ان لم يكن من اهله كنت انت
من اهله.
امام باقر (ع) فرمود: پدرم على بن الحسين دست مرا گرفت و فرمود: فرزند! به هر كس كه از تو درخواست نيكى كرد به او نيكى كن، اگر اهل نيكى بود و استحقاق آن را داشته تو به واقع رسيده اي و اگر اهل آن خير نبوده، تو به اهليت خويش دست يافته اى.
خلاصه، دگردوستى از نشانه هاى انسانيت است. كسى كه واجد آن باشد واجد يكى از نعمتهاى بزرگ خداوند است. براى آنكه بدانيم اين صفت در ضمير ما وجود دارد يا نه مى توانيم خوددوستى را كه غريزه ى طبيعى در وجود همه ى انسانهاست معيار سنجش قرار دهيم و دگردوستى را با آن مقايسه نماييم و از اين راه به وضع روحى خويش واقف گرديم و اين معيار را على (ع) در حديثى به صورت يك نصيحت به پيرمردى كه در محضر مباركش بوده، فرموده است:
يا شيخ! ارض للناس ما ترضى لنفسك و آت الى الناس ما تحب ان يوتى اليك.
پيرمرد! درباره ى مردم به چيزى راضى باش كه براى خودت راضى هستى و با دگران طورى رفتار كن كه ميل دارى با تو آنچنان رفتار شود.
تا اينجا رواياتى كه معروض افتاد ناظر به دگردوستى و علاقه ى انسانها به يكديگر از جهت انسانيت و صرف نظر از جنبه ى معنوى و ايمانى است. اما روابط مسلمانان و پيروان قرآن شريف با يكدگر علاوه از جهت انسانى داراى شان معنوى و اخوت دينى است و اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى آن حقوق را برشمرده و
مسلمانان را به رعايت آنها اكيدا موظف نموده اند و در اينجا بعضى از آن روايات ذكر مى شود. امام صادق (ع) ضمن حديثى حقوق مومن را نسبت به مومن بيان نموده و در مقام توضيح مطلب فرموده است:
ان تصله بنفسك و مالك و يدك و رجلك و لسانك و ان لا تشبع و يجوع و لا تلبس و يعرى و لا تروى و يظما.
از حق مومن به تو اين است كه به نفس خود و با مالت و دست و پايت و زبانت او را صله نمايى و خدمت كنى و اينكه تو سير نباشى و او گرسنه، تو پوشيده نباشى و او برهنه، تو سيراب نباشى و او تشنه.
عن ابى اسماعيل قال قلت لابيجعفر عليه السلام: جعلت فداك، ان الشيعه عندنا كثير. فقال: فهل يعطف الغنى على الفقير و هل يتجاوز المحسن عن المسى ء و يتوا سون فقلت: لا. فقال: ليس هولاء شيعه. الشيعه من يفعل هذا.
ابى اسماعيل مى گويد به امام باقر (ع) عرض كردم: شيعيان نزد ما بسيارند. فرمود: آيا غنى به فقير عطوفت و رافت دارد، آيا درستكار از لغزش و گناه بدكار مى گذرد، آيا تعاون و مواسات بين مردم برقرار است؟ عرض كردم: نه. فرمود: اينان شيعه نيستند، شيعه كسى است كه اين كارها را انجام دهد.
قال ابوالحسن عليه السلام: من قصد اليه رجل من اخوانه مستجيرا به فى بعض احواله فلم يجره بعد ان يقدر عليه فقد قطع ولايه الله عز و جل.
امام (ع) فرمود: اگر مردى بر اثر گرفتارى به پناهندگى نزد
يكى از برادرانش برود و او قادر باشد كه پناهش دهد اما از پناه دادن او خوددارى بنمايد، با اين عمل، رابطه ى ولايت خود را با خداوند قطع نموده است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ما من مومن يخذل اخاه و هو يقدر على نصرته الا خذله الله فى الدنيا و الاخره.
امام صادق (ع) فرمود: هيچ مومنى نيست كه از نصرت برادر خود دست بكشد با آنكه قدرت دارد كه او را يارى نمايد مگر آنكه خداوند او را در دنيا و آخرت مخذول مى كند و از نصرت خود محرومش مى نمايد.
خلاصه اينكه اصل مواسات و تعاون مسلمانان با يكديگر از نظر انسانيت و از جهت برادرى ايمانى بسيار مهم و مورد تمام توجه پيغمبر گرامى اسلام و ائمه ى معصومين عليهم السلام است و اين رابطه ى معنوى و پيوست روحانى با تعبيرهاى مختلفى در روايات اولياى دين ذكر شده، از آن جمله رسول اكرم فرموده است:
المومن للمومن بمنزله البنيان يسد بعضه بعضا.
مومن براى مومن همانند اجزاى يك ساختمان است كه هر آجرى آجر ديگر را نگاه مى دارد و هر جزء ساختمان براى جزء ديگر پايگاه ثابت و محكمى است.
پيشواى بزرگ اسلام براى حفظ اساس برادرى و مودت اسلامى از يك طرف بر منبر و در محضر با سخنان حكيمانه ى خويش مردم را به وظايفشان متوجه مى نمود و از طرف ديگر با رفتار خود روشهاى عملى را به آنان مى آموخت.
كان رسول الله صلى الله عليه و آله اذا فقد الرجل من اخوانه ثلاثه ايام سال عنه فان كان راحلا دعا له و ان كان شاهدا زاده و ان كان مريضا عاده.
موقعى كه رسول اكرم يكى از برادران خود را سه روز نمى ديد درباره ى او پرسش مى نمود، اگر سفر رفته بود درباره اش دعا مى كرد، اگر در شهر بود به ملاقاتش مى رفت و اگر بيمار بود عيادتش مى نمود و عملا اين درس را به ساير مسلمانان مى داد.
اگر مسلمانى رعايت اخلاق انسانى و ايمانى را ننمايد و در موقعى نسبت به برادر شريف و درستكار خود به عمل ناروا دست بزند و مرتكب كارى خلاف اخلاق بشود وظيفه ى آن مرد شريف در مقابل شخص متخلف چيست؟ آيا اسلام اجازه مى دهد كه از وى انتقام بگيرد و كار نادرست او را با عمل خلاف اخلاق خويش تلافى نمايد؟ پاسخ اين پرسش قطعا منفى است و نبايد مسلمان و انسان وظيفه شناس به چنين كارى دست بزند، زيرا اگر دشنام را با دشنام و اهانت را با اهانت پاسخ دهد، اگر در مقابل ظلم او ظلم كند و خيانت او را با خيانت تلافى نمايد طولى نمى كشد كه بر اثر تكرار انتقامجويى سجاياى انسانى و اخلاق اسلامى را از ياد مى برد و به خلق و خوى حيوانى گرايش مى يابد و دچار سقوط و انحطاط مى گردد. وظيفه ى آن مسلمان شريف و درستكار در اين قبيل مواقع به كاربستن آموزشهاى اولياى دين در زمينه ى مكارم اخلاق است، و در اينجا يكى از آن روايات كه حاوى دستور امام صادق (ع) به عبدالله بن جندب است ذكر مى شود: امام (ع) مى فرمود:
يابن جندب! صل من قطعك و اعط من حرمك و احسن الى من اساء اليك و سلم على من سبك و انصف من خاصمك و اعف عمن ظلمك كما انك تحب ان يعفى عنك.
اي پسر جندب! بپيوند به كسى كه از تو بريده، عطا كن به كسى كه محرومت نموده، نيكى كن به كسى كه درباره ات بد كرده، سلام كن به كسى كه ترا دشنام داده، انصاف ده درباره ى كسى كه با تو خصومت نموده، به بخش به كسى كه به تو ستم كرده، همانطور كه دوست دارى مورد عفو و بخشش واقع شوى.
براى آنكه شنوندگان محترم هر چه بهتر به هدف تربيتى اولياى اسلام واقف گردند و بتوانند دستور آنان را به كار بندند در اينجا دو روايت كه روشنگر چگونگى اخلاق و رفتار اولياى اسلام است ذكر مى شود:
جاء ابو هريره و كان تكلم فيه و اسمعه فى اليوم الماضى و ساله حوائجه فقضاها فعاتبه اصحابه على ذلك. فقال: انى لاستحيى ان يغلب جهله علمى و ذنبه عفوى و مسالته جودى.
روزى ابوهريره نزد على (ع) آمد و سخنانى ناروا درباره ى آن حضرت گفت و به گونه اي كلمات خود را ادا مى كرد كه به امام بشنواند. فرداى آن روز شرفياب شد و حوايج خود را درخواست نمود. آن حضرت همه ى آنها را برآورده ساخت. اين عمل براى اصحاب آن جناب گران آمد، به عرض رساندند. فرمود: من حيا مى كنم از اينكه جهل او بر علم من، و گناه او بر عفو من و سوال او بر جود من غلبه كند.
عن ابيجعفر عليه السلام انه قال: قال اميرالمومنين لولده الحسن (ع) فى وصيته اليه: و لا يكونن اخوك اقوى على قطيعتك منك على صلته و لا تكونن على الاساءه اقوى منك على الاحسان و لا على البخل اقوى منك على البذل و لا على التقصير اقوى منك على الفضل.
امام باقر (ع) از اميرالمومنين حديث نموده كه به فرزندش حضرت مجتبى عليهماالسلام توصيه فرمود: مبادا برادرت در جدا شدن از تو قوى تر از اتصال تو به وى باشد، مبادا برادرت در بدرفتارى نسبت به تو قويتر از احسان تو نسبت به او باشد، مبادا بخل او قويتر از بذل تو باشد، و مبادا تصلب و تقصير او از تفضل تو قويتر باشد.
به نظر مى رسد با شرحى كه معروض افتاد معناى جمله ى اول از دو جمله ى دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع بحث امروز است براى شنوندگان محترم روشن شده باشد. امام سجاد (ع) در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اثيب من حرمنى بالبذل.
بار الها! توفيقم ده تا كسى را كه مرا محروم نموده است از بخشش و بذل خويشتن برخوردار نمايم.
در جمله ى دوم عرض مى كند:
و اكافى من قطعنى بالصله.
بار الها! موفقم بدار تا عمل كسى را كه از من بريده و قطع رابطه نموده است با صله و تجديد رابطه مكافات نمايم.
دو دوست مسلمان كه علاقه و ربطشان با هم بر اساس برادرى دينى بوده اگر روزى بر اثر آزردگى و رنجش خاطر از هم
كناره گيرى كنند در روايات اسلامى، آن فاصله و كناره گيرى، هجران خوانده شده و نبايد جدايى آن دو نفر بيش از سه روز به طول انجامد. در جايى كه دو مسلمان علاوه بر اخوت اسلامى رحم يكدگرند اگر روزى از هم جدا شوند و ترك مراوده نمايند، عمل اين دو از نظر دينى به مراتب از جدايى دو برادر مسلمان غير رحم مهمتر است و در منابع دينى، اين جدايى به قطع رحم تعبير شده و پيوند مجدد آن را صله ى رحم خوانده اند. امام سجاد عليه السلام از هجران دو مسلمان با جمله ى «و اجزى من هجرنى بالبر» نام برده و در سخنرانى قبل مخصوصا راجع به آن بحث شد و جمله اي كه هم اكنون موضوع سخن است: «و اكافى من قطعنى بالصله» ناظر به قطع رحم و صله ى رحم است. براى آنكه اين موضوع نيز بخوبى روشن شود، قسمتى از روايات مربوط به رحم ذكر مى گردد:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ابغض الاعمال الى الله الشرك بالله ثم قطيعه الرحم ثم الامر بالمنكر و النهى عن المعروف.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است: مبغوضترين اعمال نزد باريتعالى شرك به خداوند است، پس از آن قطع رحم است، و پس از آن نهى از خوبيها و امر به بديها است.
از اين روايت بخوبى روشن مى شود كه قطع رحم تا چه حدود در پيشگاه خداوند مطرود و مبغوض است. مى دانيم كه بزرگترين گناه در اسلام شرك به خداست، شرك، گناهى نابخشودنى است و مشرك، مشمول مغفرت باريتعالى واقع نمى شود. رسول گرامى، پس از گناه شرك از قطع رحم نام برده و خاطرنشان ساخته
است كه قاطع رحم از مبغوضترين گناهكاران در پيشگاه الهى است و پس از قطع رحم گناه امر به منكر و نهى از معروف را بسيار مهم شمرده است زيرا چنين گناهكارى از موضع مخالفت صريح با خداوند سخن مى گويد: خدا به خوبيها امر نموده و او نهى مى كند، خداوند از بديها نهى نموده و او امر مى نمايد. مى توان گفت اين روايت به مسلمانان مى فهماند كه گناه قطع رحم پس از شرك به خداوند و پيش از موضع گيرى در مقابل ذات اقدس الهى و اوامر و نواهى او بزرگترين گناه است و مسلمانان بايد از آن بپرهيزند و دامن خويش را به چنين گناه بزرگى آلوده ننمايند. شايد بعضى تصور كنند كه اگر رحم گناهكار باشد مى توان با او قطع رابطه نمود. اين تصورى است نادرست، نه تنها گناه مجوز قطع رحميت نيست بلكه به موجب روايت، كفر هم قاطع رحم نمى شود و بايد پيوند رحميت همواره مورد توجه مسلمانان باشد.
قلت لابيعبدالله عليه السلام: يكون لى القرابه على غير امرى الهم على حق؟ قال نعم، حق الرحم لا يقطعه شى ء و اذا كانوا على امرك كان لهم حقان: حق الرحم و حق الاسلام.
راوى مى گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: كسانى با من قرابت رحمى دارند اما با من هم عقيده نيستند، آيا براى آنان به عهده ام حقى است؟ فرمود: بلى. حق رحميت را چيزى قطع نمى كند و اگر با تو هم عقيده باشند براى آنان دو حق است: يكى حق رحميت و آن ديگر حق اسلام.
افراد متدين و مسلمان از گناه و كفر ارحام خود در باطن
خويش بيزارند و ممكن است در مواقع مقتضى آن را هم به زبان بياورند، ولى حق رحميت را طبق وظيفه ى دينى همواره بايد رعايت كنند و قطع رحم ننمايند. صله ى رحم پيوند خانواده را محكم مى كند، مانع بروز تيرگى و كدورت مى شود، و در پرتو صله ى رحم مسئله ى تعاون و هميارى شكوفا مى گردد. اگر تمام اعضاى خانواده مسلمان باشند صله ى رحم آنان را متحد مى كند و اتحادشان وحدت اسلامى را تقويت مى نمايد، و اگر بعضى از افراد خانواده غير مسلمان باشد، صله ى رحم و روابط خانوادگى ممكن است در روحيه ى آنان موثر واقع شود، نگذارد با دشمنان دين به ضرر مسلمين همكارى نمايند و احيانا به نفع آنان جاسوسى كنند. صله ى رحم در عمران و آبادى بلاد اثر مى گذارد، موجب گشايشهاى اقتصادى مى شود، افراد را به راه فضايل اخلاق سوق مى دهد، جود و سخا به بار مى آورد، و خلاصه، صله ى رحم و حسن برخورد افراد يك خانواده با هم فوايد و آثار بسيارى دارد و اين مطلب ضمن روايات متعددى در تعاليم اسلام خاطرنشان گرديده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: صله الرحم تعمر الديار و تزيد فى الاعمار و ان كان اهلها غير اخيار.
رسول اكرم فرموده است: صله ى رحم شهرها را آباد مى كند و عمرهاى مردم را افزايش مى دهد، اگر چه اهل آن بلاد از اخيار و خوبان نباشند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: صله الارحام تحسن الخلق و تسمح الكف و تطيب النفس و تزيد فى الرزق و تنسى فى الاجل.
امام صادق (ع) فرمود: صله ى رحم موجب حسن خلق مى شود، دست را در بخشندگى و عطا باز مى كند، مايه ى پاكدلى و صفاى ضمير مى گردد، رزق را افزايش مى دهد، و مرگ آدمى را به تاخير مى اندازد. عن ابيجعفر عليه السلام قال: صله الارحام تزكى الاعمال و تدفع البلوى و تنمى الاموال و تنسى له فى عمره و توسع له فى رزقه و تحبب له فى اهل بيته. فليتق الله و ليصل رحمه.
امام باقر (ع) فرمود: صله ى ارحام موجب پاكى اعمال مى شود، بلايا را دفع مى كند، مايه ى نمو مال مى گردد، مرگ را به تاخير مى اندازد، رزق را توسعه مى دهد، صله كننده را در خانواده محبوب مى سازد. بايد آدمى از خدا پروا نمايد و حتما صله ى رحم كند.
صله ى رحم از اعمالى است كه علاوه بر فوايد دنيوى و نتايج مادى، آثار مهمى در عالم آخرت دارد و صله كننده در قيامت از آن آثار برخوردار مى گردد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: بر الوالدين و صله الرحم يهون الحساب ثم تلا صلى الله عليه و آله هذه الايه: و الذين يصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون سوء الحساب.
رسول اكرم فرمود: نيكى به والدين و صله ى رحم حساب را در قيامت، آسان مى كند. سپس آيه اي از قرآن شريف تلاوت نمود كه ترجمه اش اين است: افراد بصير در دين آنان اند كه وصل مى كنند آن را كه خداوند به وصلش امر فرموده و از سختى حساب قيامت بيم دارند.
اگر كسى از بستگانتان با شما قطع مراوده نموده شما به
ملاقاتش برويد و صله ى رحم نماييد و براى آنكه بدانيد ارزش عمل شما در پيشگاه خداوند تا چه حد اهميت دارد به محتواى اين روايت دقت نماييد:
عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: ما من خطوه احب الى الله عز و جل من خطوتين: خطوه يسد بها المومن صفا فى الله و خطوه الى ذى رحم قاطع.
حضرت زين العابدين (ع) فرموده: هيچ قدمى نزد باريتعالى از دو قدم محبوبتر نيست: اول آن قدمى كه شخص باايمان برمى دارد تا صف نظاميان اسلام را در جبهه ى جنگ محكم كند و راه نفوذ دشمن را سد نمايد، دوم، قدمى كه در راه ملاقات رحم برمى دارد، رحمى كه از او قطع علاقه نموده و رشته ى مراوده را بريده است.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اكافى من قطعنى بالصله.
بار الها! مرا موفق بدار تا بتوانم عمل آن كس را كه از من بريده و قطع رحم نموده است با صله و تجديد پيوند مكافات نمايم.
ائمه ى معصومين عليهم السلام مراقب صله ى رحم بودند و اين وظيفه ى دينى را به شكلهاى مختلف انجام مى دادند. رحمى كه قطع علاقه مى نمود سر وقتش مى رفتند و با ملاقات او تجديد مراوده مى نمودند، رحمى كه قطع علاقه نكرده، ولى گرفتارى دارد مشكلش را حل مى كردند و از گرفتارى نجاتش مى دادند، رحمى را كه
برخلاف اخلاق و ادب عمل كرده و درباره ى امام به كار ناروا دست زده است به گونه ى مناسبى مورد مهر و محبت قرار مى دادند و از وى حمايت مى نمودند و در اينجا براى نمونه به بعضى از موارد اشاره مى شود:
حسن بن على، ملقب به افطس يا محمد بن عبدالله معروف به نفس زكيه بر ضد حكومت منصور دوانقى قيام نمودند. پس از زد و خوردهايى نفس زكيه كشته شد و حسن افطس مختفى گرديد. چندى جريان بدين منوال گذشت. موقعى امام صادق (ع) به عراق آمد و با منصور دوانقى ملاقاتى دست داد. امام (ع) از فرصت استفاده نمود و براى نجات رحم خود از گرفتارى به منصور دوانقى فرمود:
تريد ان تسدى الى رسول الله صلى الله عليه و آله يدا؟ قال نعم يا اباعبدالله. قال: تعفو عن ابنه الحسن بن على، فعفا عنه.
آيا ميل دارى با انجام عمل خيرى درباره ى يكى از فرزندان رسول اكرم راهى به روى خود بگشايى؟ عرض كرد: بلى. فرمود: فرزند آن حضرت، حسن بن على را مورد عفو قرار بده. منصور دوانقى پذيرفت و عفوش نمود.
توصيه ى به موقع امام صادق (ع) به منصور دوانقى صله ى رحمى بود بسيار ارزنده و مهم و موجب شد حسن افطس كه با امام رحميت نزديك داشت از گرفتارى رهايى يابد.
كنت عند ابيعبدالله جعفر بن محمد عليهماالسلام حين حضرته الوفاه و اغمى عليه. فلما افاق قال: اعطوا الحسن بن على الحسين، و هو الافطس، سبعين دينارا و اعطوا فلانا كذا و كذا. فقلت اتعطى رجلا
حمل عليك بالشفره يريد ان يقتلك. قال: تريد ان لا اكون من الذين قال الله عز و جل: الذين يصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون سوء الحساب.
راوى مى گويد: در ساعات آخر زندگى امام صادق (ع) در كنار بسترش بودم. حضرت لحظه اي از حال رفت. وقتى به حال آمد فرمود: به حسن بن على ملقب به افطس يعنى همان شخصى كه امام به منصور دوانقى درباره اش توصيه نموده بود فرمود هفتاد دينار بدهيد و درباره ى شخص ديگرى كه نامش در حديث نيامده نيز توصيه ى مالى فرمود. راوى مى گويد: به حضرت عرض كردم: آيا درباره ى مردى وصيت مى نمايى كه موقعى با كارد مورد حمله ات قرار داد و مى خواست شما را به قتل برساند؟ امام آيه اي از قرآن شريف درباره ى صله ى رحم خواند و فرمود: مى خواهى اين آيه شامل من نشود و از گروهى نباشم كه امر الهى را درباره ى رحم به كار بسته و قاطع رحم را صله نموده است؟
بسم الله الرحمن الرحيم
و اخالف من اغتابنى الى حسن الذكر.
با عنايت حضرت باريتعالى اين جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد عليه السلام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! موفقم بدار تا برخلاف روش آن كس كه از من غيبت نموده و به بدى يادم كرده است قدم بردارم و او را به خوبى و نيكى ياد كنم.
براى آنكه محبت و برادرى كه عامل موثر پيشرفت اسلام و مسلمين بود در جامعه پايدار بماند و مسلمانان همواره نسبت به يكديگر دوست و علاقه مند باشند قانونگذار اسلام تمام عواملى را كه مى تواند موجبات تفرق و جدايى مردم را از يكديگر فراهم آورد ممنوع شناخته و پيروان اين دين شريف را از آن برحذر داشته است و غيبت يكى از آن عوامل است. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
و لا يغتب بعضكم بعضا ايحب احدكم ان ياكل لحم اخيه ميتا فكرهتموه.
از يكديگر غيبت منماييد، آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت بدن برادر مرده ى خود را بخورد؟
ملاحظه مى كنيد، در اسلام و در قرآن غيبت كردن به خوردن گوشت بدن برادر مرده تنظير شده است.
عن جعفر بن محمد عليهماالسلام انه سئل عما يرويه الناس عن رسول الله صلى الله عليه و آله انه قال: ان الله يبغض اهل البيت اللحميين. قال جعفر بن محمد. ليس هو كما يظنون من اكل اللحم المباح اكله، الذى كان رسول الله (ص) ياكله و يحبه، انما ذلك من اللحم الذى قال الله عز و جل: ايحب احدكم ان ياكل لحم اخيه ميتا، يعنى بالغيبه و الوقيعه فيه.
از امام صادق (ع) سوال شد راجع به روايتى كه مردم از رسول گرامى حديث مى كنند كه فرموده: خداوند، دشمن دارد اهل بيتى را كه گوشتخوارند. امام صادق (ع) فرمود: معنى اين حديث آن نيست كه تصور كرده اند، مراد خوردن گوشت مباحى باشد كه خود رسول اكرم از آن مى خورد و آن را دوست مى داشت، مقصود از اين گوشت كه در روايت آمده آن است كه در آيه ى غيبت در قرآن شريف ذكر شده و غيبت نمودن برادر مسلمان به خوردن گوشت بدن برادر مرده تنظير گرديده است.
نظر به اينكه در شرع مقدس اسلام «غيبت» از گناهان بزرگ شناخته شده و بيش و كم مبتلا به عموم مردم است، اين بحث به شرح و بسط آن اختصاص يافته و به قدر ممكن راجع به ابعاد مختلفش توضيح داده مى شود و در آغاز لازم است اولا غيبت را بشناسيم و ثانيا
بدانيم آيا غيبت فقط به زبان آوردن چيزى است كه غيبت شده از گفتن آن ناراضى است و كراهت دارد يا با غير زبان نيز اين گناه تحقق مى يابد. اينك اصل غيبت:
غيبت عبارت از اين است كه ديگرى را به صفتى ياد كنيد كه اگر خبر گفته ى شما به او برسد با كراهت و بى ميلى آن را تلقى مى نمايد، خواه اين گفته درباره ى نقائص ساختمان طبيعى او باشد يا راجع به اخلاق و گفتار و رفتار دينى و دنيويش سخن گفته باشيد، و اين مفاد كلام پيشواى بزرگ اسلام درباره ى غيبت است:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: هل تدرون ما الغيبه؟ قالوا الله و رسوله اعلم. قال ذكرك اخاك بما يكره. قيل له: ارايت ان كان فى اخى ما اقول؟ قال: ان كان فيه ما تقول فقد اغتبته و ان لم يكن فيه فقد بهته.
رسول اكرم فرمود: آيا مى دانيد غيبت چيست؟ گفتند: خداوند و رسول خدا آگاه اند. فرمود غيبت عبارت از اين است كه برادرت را به چيزى كه از آن كراهت دارد ياد كنى. عرض كردند: اگر چه آن صفت در او باشد؟ فرمود: اگر سخنى بگويى كه در او هست غيبت است و اگر چيزى بگويى كه در وى نباشد به او بهتان زده اي و نسبت دروغ داده اى.
بايد توجه داشت كه غيبت فقط با گفتن به زبان نيست، بلكه با اشاره ى چشم و ابرو، يا دست و پا، و يا ديگر وسايلى كه از صفتى حكايت مى كند كه صاحب آن صفت از آن كراهت دارد آن نيز غيبت است، و در اين باره رواياتى آمده. از عايشه روايت شده است:
دخلت علينا امراه فلما ولت او مات بيدى انها قصيره. فقال صلى الله عليه و آله: اغتبتها.
زنى بر ما وارد شد. وقتى روى گرداند كه برود من با دستم اشاره نمودم كه او كوتاه قد است. رسول اكرم به من فرمود: با اين عمل از او غيبت نمودى.
جرم غيبت در روايات اسلامى بسيار مهم معرفى شده و اولياى دين از ابعاد مختلف آن سخن گفته اند كه در اينجا بعضى از آن روايات ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: من اغتاب مومنا فكانما قتل نفسا متعمدا.
رسول اكرم فرموده: هر كس از مومنى غيبت نمايد همانند اين است كه عمدا كسى را كشته باشد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال لابى ذر: اياك و الغيبه فان الغيبه اشد من الزنا. قال قلت يا رسول الله! و لم ذاك؟ قال: ان الرجل يزنى و يتوب فيتوب الله عليه، و ان صاحب الغيبه لا يغفر له حتى يغفر له صاحبه.
رسول اكرم به ابى ذر غفارى فرمود: بپرهيز از غيبت كه گناه غيبت شديدتر از گناه زناست. عرض كرد يا رسول الله! چرا چنين است؟ فرمود: زناكار از گناه خود توبه مى كند و خداوند او را مى آمرزد و غيبت كننده از گناه خود توبه مى كند ولى بخشيده نمى شود تا آنكه غيبت شده از او راضى گردد و او را ببخشد.
يكى از نتايج زيانبار غيبت اين است كه عبادات و طاعات
غيبت كننده بر اثر غيبت، مقبول درگاه باريتعالى نمى شود، مگر آنكه شخص غيبت شده او را مورد عفو و بخشش خود قرار دهد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: من اغتاب مسلما او مسلمه لن يقبل الله تعالى صلاته و لا صيامه اربعين يوما و ليله الا ان يغفر له صاحبه.
رسول اكرم فرمود: اگر كسى از مرد يا زن مسلمانى غيبت كند خداوند چهل روز نماز و روزه ى او را قبول نمى كند مگر آنكه صاحب غيبت او را ببخشد.
ناگفته نماند در جايى كه غيبت با زبان و از راه سخن باشد شنونده ى غيبت نيز مرتكب گناه غيبت شده و عبادت او هم تا چهل روز مقبول درگاه باريتعالى نخواهد بود و اين مطلب نيز در حديث آمده است:
عن النبى صلى الله عليه و آله: المستمع احد المغتابين.
رسول اكرم فرمود: كسى كه غيبت را استماع مى كند يكى از دو غيبت كننده به حساب مى آيد.
گرفتارى و مصيبت بزرگ براى غيبت كنندگان در عرصه ى قيامت است. در موقعى كه سرنوشت قطعى افراد با رسيدگى به پرونده ى اعمالشان روشن مى شود و غيبت كنندگان در آن روز به ضرر و زيان غيبتهايى كه در دنيا نموده اند واقف مى گردند و از عمل خويش سخت نادم مى شوند و در آن موقع ندامت سودى نخواهد داشت.
عن النبى صلى الله عليه و آله: يوتى باحد يوم القيامه يوقف بين يدى الله عز و جل و يدفع اليه كتابه. فلا يرى حسناته فيقول: الهى! ليس
هذا كتابى، فانى لا ارى فيها طاعتى. فيقال له: ان ربك لا يضل و لا ينسى، ذهب عملك باغتياب الناس ثم يوتى بآخر و يدفع اليه كتابه. فيرى فيها طاعات كثيره. فيقول: الهى! ما هذا كتابى فانى ما عملت هذه الطاعات فيقال: لان فلانا اغتابك، فدفعت حسناته اليك.
رسول اكرم مى فرمود: شخصى را در قيامت مى آورند و او را در محكمه ى عدل الهى متوقف مى كنند و نامه ى عملش را به دستش مى دهند. مشاهده مى كند حسناتى را كه در دنيا انجام داده در نامه ى عملش نمى بيند. عرض مى كند بار الها! اين كتاب عمل من نيست چه آنكه در اين كتاب حسنات خود را نمى بينم. به او گفته مى شود: خداوندت منزه از خطا و فراموشى است، اعمال خوبت بر اثر غيبت مردم از ميان رفت. شخص دگرى را در محضر الهى مى آورند و نامه ى عملش را به وى مى دهند. در آن نامه طاعات بسيار مى بيند. عرض مى كند بار الها! اين نامه ى عمل من نيست و من در دنيا چنين اعمالى را انجام نداده ام. به او گفته مى شود: فلانى از تو غيبت نموده و حسنات او به نامه ى عمل تو منتقل شده و در حساب تو آمده است.
چقدر براى آدمى دردناك و رنج آور است كه ببيند اعمالى را در دنيا انجام داده و اميدوار بوده كه در روز جزا آن اعمال موجب نجاتش گردد، اينك به دگرى منتقل شده براى آنكه در دنيا از او غيبت نموده است. علل و عواملى كه موجب غيبت كردن مردم از يكديگر مى شود متعدد است، گاهى حسد، آدمى را به غيبت وامى دارد زيرا محسود كه از عز و بزرگى يا محبوبيت اجتماعى
برخوردار است حسود بر او رشك مى برد و براى آنكه ناراحتى درونى خويشتن را تسكين بخشد زبان به غيبت او مى گشايد تا او را در جامعه موهون كند و ارزش او را از ميان ببرد. گاهى خشم و حس انتقامجويى آدمى را به غيبت وامى دارد، گاهى محيط مجلس انس زمينه را براى غيبت اين و آن فراهم مى آورد، و گاه كسى خود داراى عيوب و نقائصى است و براى اينكه وانمود نمايد كه اين نقائص منحصر به او نيست از نقائص دگران سخن مى گويد و عيب آنان را نشر مى دهد، و على عليه السلام درباره ى اين گروه فرموده است:
ذوو العيوب يحبون اشاعه معايب الناس ليتسع لهم العذر فى معايبهم.
كسانى كه داراى عيوبى هستند دوست دارند كه عيوب دگران را شايع نمايند تا عذر عيوب خودشان وسعت يابد.
كسانى كه زبان به غيبت ديگران مى گشايند بايد بدانند كه غيبت كردن آنان از ديگران موجب مى شود كه غيبت شدگان تحريك شوند تا عيوب آنان را به دست آورند و غيبتشان را با غيبت تلافى نمايند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: لا تغتب فتغتب و لا تحفر لاخيك حفره فتقع فيها.
امام صادق (ع) فرموده: غيبت مكن كه در معرض غيبت قرار مى گيرى و براى برادرت گودالى حفر مكن كه خودت در آن فرومى افتى.
عن على عليه السلام قال: اياك ان تجعل مركبك لسانك فى غيبه
اخوانك او تقول ما يصير عليك حجه و فى الاساءه اليك عله.
بپرهيز از اينكه زبانت را در غيبت نمودن برادرانت مركب خود قرار دهى يا آنكه چيزى بگويى كه بر ضررت حجت باشد يا در بدى نسبت به تو علت.
اگر كسى به خطر بزرگى كه از گناه غيبت در دنيا و آخرت دامنگير غيبت كننده مى شود متوجه گردد و تصميم بگيرد كه از اين پس پيرامون آن گناه بزرگ نگردد چه كند كه غيبتهاى گذشته اش تصفيه شود و لكه هاى آن گناه از نامه ى عملش محو گردد. مى دانيم كه در گناه غيبت دو حق وجود دارد: يكى حق خالق و آن ديگر، حق مخلوق. نسبت به حق خالق و گناهى كه مرتكب شده است بايد توبه كند و خداوند مهربان كسانى را كه از گناه خود نادم و پشيمان مى شوند و از صميم قلب توبه مى كنند و به خدا باز مى گردند مشمول عفو خود قرار مى دهد و آنان را مى آمرزد. اما نسبت به حق مخلوق يعنى آن كس كه مورد غيبت واقع شده: اگر از دنيا رفته يا در جايى سكونت دارد كه به او دسترسى نيست غيبت كننده مى تواند براى حل مشكل خود براى او زياد استغفار كند و مكرر در مكرر از خداوند براى وى طلب آمرزش نمايد. اين استغفارها در نامه ى حسنات غيبت شده ثبت مى شود و موجب مى گردد كه در قيامت رضاى او جلب شود و غيبت كننده را مورد عفو و اغماض قرار دهد. اگر غيبت شده زنده است و غيبت كننده به وى دسترسى دارد، در صورتى كه او انسان بزرگوار و با گذشتى است اگر نزد او برود و با شرمندگى از وى عذر بخواهد و بگويد: بد كردم، مرا ببخش و او مى بخشد، بايد نزد وى برود و
درخواست عفو و اغماض بنمايد و لازم است غيبت شده نيز از اين فرصت استفاده ى معنوى كند و غيبت كننده را مشمول عفو خود قرار دهد زيرا اين عمل، او را لايق شمول عفو الهى مى نمايد. قرآن شريف درباره ى اين گروه افراد لايق و باايمان مى فرمايد:
و ليعفوا و ليصفحوا، الا تحبون ان يغفر الله لكم.
افراد باايمان البته عفو و اغماض مى نمايند، آيا دوست نداريد كه خداوند هم شما را ببخشد و مشمول عفو خود قرار دهد؟
على عليه السلام در اين باره فرموده:
عجبت لمن يرجو فضل من فوقه كيف يحرم من دونه.
على (ع) مى فرمايد: تعجب مى كنم از كسى كه خود به فضل و عنايت آفريدگار خويش، يعنى ذات اقدس الهى، آن قادرى كه فوق همه ى بندگان است، اميد دارد چگونه مادون خود را محروم مى كند و از لغزش او نمى گذرد.
اگر غيبت شده زنده است و از غيبتى كه درباره ى او شده خبر ندارد و گمان مى رود كه مراجعه به او براى رضايت دادن موجب عداوت مى شود و فتنه و فساد به بار مى آورد، غيبت كننده به وى مراجعه نمى كند و در عوض براى او بسيار استغفار مى كند و مكرر از پيشگاه الهى درخواست عفوش را مى نمايد و همچنين اگر غيبت شده فرد بى گذشتى بود و غيبت كننده به وى مراجعه نمود و او مشمول عفوش قرار نداد، درباره او نيز بايد زياد استغفار كند و مكرر از خداوند برايش طلب عفو بنمايد و اين استغفارها در صفحه ى حسنات آن دو گروه ثبت مى شود، در قيامت به نجات آنان كمك مى كند و
موجب مى گردد كه غيبت شدگان نيز از غيبت كننده عفو و اغماض نمايند و او را مشمول بخشش خود قرار دهند.
خلاصه، افراد باايمان كه از دگران غيبت كرده اند و به عرضشان تجاوز نموده اند تا زنده هستند دين خود را با استرضاء يا استغفار تصفيه كنند كه پيش از آنكه روز قيامت فرارسد و تصفيه ى حساب يا انتقال حسنات غيبت كننده به غيبت شده، يا انتقال سيئات غيبت شده به غيبت كننده انجام پذيرد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: من كانت لاخيه عنده مظلمه فى عرض او مال فليتحللها منه من قبل ان ياتى يوم ليس هناك دينار و لا درهم، انما يوخذ من حسناته فان لم تكن له حسنات اخذ من سيئات صاحبه فزيدت على سيئاته.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه از برادرش نزد او مظلمه ى عرضى يا مالى است از صاحب حق حلاليت طلب كند پيش از آنكه روزى بيايد كه درهم و دينارى در كار نيست و براى رضاى صاحب حق از حسنات غيبت كننده به غيبت شده داده مى شود و اگر حسنه ندارد از گناهان غيبت شده بر گناهان غيبت كننده افزوده مى گردد.
براى آنكه افراد باايمان به گناه غيبت آلوده نشوند در مجالسى كه معمولا نام اشخاص به ميان مى آيد و حضار به غيبت اين و آن مى پردازند شركت نكنند. اگر در مجلسى شركت كردند و غيبت آغاز شد در صورتى كه بتوانند آنان را از غيبت نهى نمايند و اگر نمى توانند سخن دگرى به ميان آورند كه رشته ى غيبت قطع شود و اگر
اين كار هم ناممكن است خود، مجلس غيبت را ترك گويند و از محيط گناه آلود خارج شوند.
غيبتهايى كه مجاز شناخته شده: در روايات اسلامى، بعضى از غيبتهاست كه منع قانونى ندارد و غيبت كننده، اگر مرتكب آن شود مرتكب گناه نشده است. بعضى از غيبتهاست كه براى حفظ اسلام راستين و آگاه سازى مسلمين و همچنين براى مبارزه با ظلم و حمايت از مظلوم بايد انجام پذيرد و اگر در اين قبيل مواقع خوددارى شود زيانهاى بزرگترى از زيان غيبت به بار مى آورد و جامعه را به راه سقوط و تباهى سوق مى دهد و در اينجا با استفاده از روايات و فتاوى بعضى از فقها به پاره اي از موارد اشاره مى شود.
بعضى از افراد در پس پرده مرتكب معصيت مى شوند و در اطاق دربسته قمار مى زنند ، مشروب مى خورند، و مرتكب عمل منافى باعفت مى شوند. غيبت اين قبيل گناهكاران ممنوع و پرده درى از آنان حرام است. اما كسانى كه علنا مشروب مى خورند و مست در خيابانها به راه مى افتند يا علنا و در منظر مردم قمار مى زنند يا در خيابانها و رهگذرها با صداى بلند، فحش و دشنام مى گويند، غيبت اينان از آن گناهانى كه متظاهرند معصيت نيست زيرا اينان با عمل خويش پرده ى احترام خود را دريده اند و موجبات هتك و توهين خويشتن را فراهم آورده اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: من القى جلباب الحياء من وجهه فلا غيبه له.
رسول اكرم فرموده است: كسى كه پرده ى حيا را از چهره ى خود
بيفكند و در مقابل مردم بدون احساس شرمسارى مرتكب گناه شود براى او غيبتى نيست.
بدعت گذارى در دين- بدعت عبارت است از چيزى كه در كتاب و سنت نيامده و جزء دين خدا نيست. اگر كسى بخواهد آن را به حساب دين بگذارد و مسلمانان را به انجام آن وادار سازد، غيبت بدعت گذار در گناهى كه مرتكب شده نه تنها حرام نيست بلكه به موجب روايات، بايد مسلمانان از وى تبرى بجويند، بدعت گذار را به بدى ياد كنند، در مجامع و مجالس از وى سخن بگويند، و مورد ملامتش قرار دهند تا نتواند به دين خدا آسيب برساند و مسلمانان را از صراط مستقيم، منحرف نمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اذا رايتم اهل الريب و البدع من بعدى فاظهروا البرائه منهم و اكثروا من سبهم و القول فيهم و الوقيعه و بارزوهم كيلا يطمعوا فى الفساد بالاسلام و يحذرهم الناس و لا يتعلمون من بدعهم يكتب الله لكم بذلك الحسنات و يرفع لكم به الدرجات فى الاخره.
رسول اكرم فرموده: وقتى بعد از من اهل ريب و بدعت را ديديد علنا از آنان تبرى بجوييد، به بدى يادشان كنيد، در سخنان خود مورد ملامتشان قرار دهيد، به رنج و دهشتشان بيندازيد تا آنكه به فساد در اسلام طمع نكنند، لازم است مردم از آنان حذر نمايند و از بدعتشان چيزى نياموزند. خداوند اين رفتارتان را در صفحه ى حسنات شما ثبت مى كند و درجات شما را بالا مى برد.
از جمله مواردى كه غيبت جايز است، شكايت كسى است
كه حقش تضييع شده و براى احقاق حق به محكمه ى قضا مى رود و از تعدى متجاوز شكايت مى كند و قاضى شرع كه مقام صالح دادرسى است آن غيبت را استماع مى نمايد ، نه شاكى مرتكب گناه غيبت شده و نه قاضى غيبت حرام استماع نموده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: لى الواجد يحل عقوبته.
كسى كه قدرت مالى دارد ولى در اداى دين واجب خود تعلل مى ورزد و بناحق آن را به تعويق مى اندازد با اين عمل، غيبت و كيفر خود را حلال مى نمايد.
شهادت شهودى كه در محكمه ى قضا براى اداى شهادت خوانده مى شوند غيبت است از كسى كه عليه او شهادت مى دهند. غيبت اينان همانند غيبت صاحب حق در طرح دعوى و استماع قاضى شرع در شنيدن غيبت، شرعا جايز و بلامانع است، چه آنكه هدف اين غيبت احقاق حق و اقامه ى عدل است و با تحقق اين هدف بزرگ جامعه به سعادت مى رسد و از سقوط و تباهى مصون مى ماند.
از مواردى كه غيبت نمودن گناه نيست، جواب دادن به مشورت يك مسلمان است. جوانى به خواستگارى دخترى مى آيد، پدر دختر او را نمى شناسد، و از اخلاق و رفتارش آگاهى ندارد، نزد كسى مى رود كه پسر را خوب مى شناسد، به او مى گويد: آيا صلاح مى دانى با اين پسر وصلت نمايم، دخترم را به همسريش درآورم؟ شخص آگاه به شرط حسن نيت و بدون شائبه ى دشمنى و حسد، مى تواند آنچه را كه از پسر مى داند و در امر ازدواج موثر است به پدر بگويد، اگر پسر در پنهان مشروب مى خورد، يا معتاد به مواد مخدر
است، اگر با افراد فاسد رفيق است و با آنان رفت و آمد مى نمايد، اگر پرونده ى گناهى دارد و تحت تعقيب است، يا اعمال ديگرى از اين قبيل، به پدر بگويد و نگذارد دختر جوانى دچار سيه روزى و بدبختى شود.
از آنچه مذكور افتاد قسمتهاى اساسى مربوط به غيبت كه دانستن آنها براى عموم مردم لازم است به عرض شنوندگان محترم رسيد. اميد است همه ى آنها را به خاطر بسپارند و در عمل، مورد استفاده قرار دهند. امام سجاد (ع) در جمله ى دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى و بحث امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اخالف من اغتابنى الى حسن الذكر.
بار الها! موفقم بدار تا برخلاف روش آن كس كه از من غيبت نموده و به بدى يادم كرده است قدم بردارم و او را به خوبى و نيكى ياد نمايم.
كسى كه از امام معصوم غيبت مى نمايد و حضرتش را به بدى ياد مى كند يا امام را نمى شناسد و به مقام رفيع آن حضرت در پيشگاه الهى وقوف ندارد يا گرفتار سوءنيت و آلودگى ضمير است و بايد خود را اصلاح كند نه آنكه به ناروا زبان بگشايد و از امام غيبت نمايد. در مورد هجران و جدايى دو مسلمان از يكديگر، به شرحى كه در بحث هجران توضيح داده شد، اسلام تاكيد نموده كه هر چه زودتر جدايى دو مسلمان به وصل مبدل گردد و هجران، پايان پذيرد و خاطرنشان ساخته است كه هر يك از دو طرف براى آشتى از ديگرى سبقت بگيرد اجر بزرگتر نصيب او خواهد بود، اما غيبت نمودن همانند هجران نيست و غيبت كننده كه مرتكب گناه شده اگر بخواهد خود را
از معصيت مبرا نمايد بايد نزد غيبت شده برود، و از او رضايت بخواهد و غيبت شده با كرامت نفس و بزرگوارى او را ببخشد، اما اگر غيبت شده بخواهد پيشدستى كند و نزد غيبت كننده برود و رضايت خاطر خود را به وى اعلام نمايد، نه تنها كار صحيحى انجام نشده، بلكه ممكن است غيبت كننده در عمل نارواى خود جرى تر شود و بگويد تو استحقاق غيبت داشتى و من در عمل خود مرتكب گناهى نشده ام و به رضاى تو نياز ندارم. در اين صورت شخص غيبت شده با هتك و توهين جديدى مواجه خواهد شد. از اين رو امام براى رضايت دادن نبايد نزد غيبت كننده برود. اگر غيبت كننده به خطاى خود واقف گردد و بداند كه بايد نزد امام سجاد برود، از حضرت عذر بخواهد، و طلب عفو و بخشش بنمايد بزرگوارى و كرامت اخلاق امام قطعا شامل او مى شود و در همان لحظات اول عذرخواهى او را مى بخشد، چه آنكه قبول عذر، برنامه ى عمل امام سجاد بود و حتى اين برنامه را در خلال مواعظ و نصايح خويش به فرزند بزرگوارش امام باقر عليه السلام تذكر داده و فرموده است:
ان شتمك رجل عن يمينك ثم تحول الى يسارك و اعتذر اليك فاقبل عذره.
فرزند عزيز! اگر مردى از طرف راست تو دشنامت داد و بلافاصله به طرف چپت برگشت و عذرخواهى نمود، عذرش را بپذير و از او بگذر.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در مكتب قرآن شريف، معلم مكارم اخلاق و سجاياى انسانى است. او مى خواهد در
مقام امامت، مردم را انسان بسازد و به كرايم اخلاق متخلقشان نمايد و خود در رعايت سجاياى انسانى از دگران شايسته تر است. اگر كسى از او غيبت كند و حضرتش را به بدى ياد نمايد بر اساس بزرگوارى و كرامت اخلاق، خود را موظف مى داند كه واكنشى متناسب از خويشتن نشان بدهد و با اعمال اخلاق كريمه دين انسانى خود را ادا نمايد.
عن على عليه السلام قال: الكريم يرى مكارم افعاله دينا عليه يقضيه.
على (ع) فرموده: انسان كريم مكارم افعال خود را دينى براى خويشتن مى داند كه بايد آن را ادا نمايد.
اگر غيبت كننده براى عذرخواهى و رضايت طلبى نزد امام بيايد، حضرت سجاد (ع) فورا از دستور اخلاقى «و اعف عمن ظلمك» استفاده مى كند، با بزرگوارى و بدون كمترين منت او را مى بخشد و مشمول عفو خود قرار مى دهد و مطلب غيبت در اين موضع پايان مى يابد. اگر غيبت كننده نيايد و درخواست عفو ننمايد امام سجاد طبق وظيفه ى انسانى و مكارم اخلاق اسلامى نمى تواند در مقابل غيبت او منفعل بماند و بايد عكس العملى كه شايسته ى مقام انسان و متناسب با وضع موجود باشد از خود نشان بدهد. از اين رو در جمله ى مورد بحث امروز براى انجام عمل اخلاقى و انسانى متناسب از پيشگاه خداوند درخواست موفقيت نموده عرض مى كند:
و اخالف من اغتابنى الى حسن الذكر.
بار الها! موفقم بدار تا بر خلاف روش آن كس كه از من
غيبت نموده و به بدى يادم كرده است قدم بردارم و او را به خوبى و نيكى ياد نمايم.
جالب آنكه صاحبان مكارم اخلاق به كار بستن سجاياى انسانى و گذشتهاى معنوى را مايه ى تعالى روح و كمال نفس خود مى دانند و در اين كار نه از مردم توقع تحسين و تمجيد دارند و نه از آنان انتظار اجر و پاداش، بلكه در باطن مسرورند از اينكه اولا وظيفه ى انسانى خود را شناخته اند و ثانيا در انجام آن وظيفه ى مقدس توفيق يافته و اقدام نموده اند و اين انديشه بلند و گرانمايه، مديون كلام مقدس على عليه السلام است:
اعلم ان كل مكرمه تاتيها او صنيعه صنعتها الى احد من الخلق فانما اكرمت بها نفسك و زينت بها عرضك و لا تطلبن من غيرك شكر ما صنعت الى نفسك.
بدان هر عمل كريمانه اي كه انجام مى دهى و هر كار مهمى را كه درباره ى يكى از مردم بجا مى آورى با آن عمل بزرگ، خودت را اكرام مى كنى و شرف انسانيت را به آن زينت مى دهى پس از غير خودت شكر كار خوبى را كه براى خود انجام داده اي طلب منما.
ممكن است حسن ذكر امام سجاد از كسى كه مرتكب غيبتش شده وسيله ى اصلاح اخلاق وى گردد و به راه پاكى و انسانى گرايش يابد ولى هدف امام سجاد از حسن ذكر غيبت كننده احياى مكارم اخلاق و تحقق بخشيدن كمال انسانى است. البته پيروان آن حضرت مى توانند اين درس انسانيت را از امام سجاد بياموزند و اگر كسى از آنان غيبت نمود با حسن ذكر، عمل او را تلافى نمايند و يك قدم در راه انسانيت پيشروى كنند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و ان اشكر الحسنه و اغضى عن السيئه.
به خواست بارى تعالى اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع سخنرانى و بحث امروز است. امام سجاد عليه السلام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! به من توفيق عنايت فرما كه خوبيها را شكرگزار باشم و از بديها چشم پوشى نمايم.
براى روشن شدن معناى جمله ى اول دعاى امام لازم است معناى شكر را بدانيم.
الشكر ثلاثه اضرب: شكر القلب و هو تصور النعمه، و شكر اللسان و هو الثناء على المنعم، و شكر سائر الجوارح و هو مكافاه النعمه بقدر استحقاقه.
راغب مى گويد شكر سه گونه است: يكى شكر قلب است و آن تصور نعمت است، آن ديگر شكر زبان است و آن ثنا گفتن و حمد نمودن منعم است، و سوم شكر جوارح و آن به كار بردن عضو است در
استفاده از نعمت. البته شكر قلب، يعنى تصور نعمت، مهمتر از شكر زبان و شكر جوارح است، زيرا قلب كانون اراده و مركز تصميم است، زبان و ديگر جوارح به فرمان مركز فرماندهى است. وقتى آدمى در دل باور داشته باشد كه هر چه نعمت در اختيار اوست از خداوند است، طبعا زبان و جوارح تحت تاثير شكر قلب قرار دارند و انسان با تمام وجود شكرگزار خدا خواهد بود، و اين مطلب در خلال روايات خاطرنشان گرديده است:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: من انعم الله عليه بنعمه فعرفها بقلبه فقد ادى شكرها.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه خداوند به وى نعمتى را عطا مى فرمايد و دل او عارف است كه آن نعمت عطيه ى الهى است، با همان معرفت قلبى شكر نعمت را به جاى آورده است.
روى ان موسى عليه السلام قال فى مناجاته: الهى خلقت آدم بيدك و اسكنته جنتك و زوجته حواء امتك فكيف شكرك، فقال علم ان ذلك منى فكانت معرفته شكرا.
روايت شده كه حضرت موسى بن عمران در مناجات خود به پيشگاه خداوند عرض كرد: بار الها! آدم را به دست خودت آفريدى، در بهشت خودت او را جاى دادى، حوا را به همسريش گزيدى، او چگونه ترا شكر نمود؟ خداوند فرمود: آدم دانست كه همه ى آن نعمتها از من است و او با اين معرفت، شكر مرا به جاى آورد.
كسى كه در دل باور دارد تمام نعمتها از خداوند است و با اين باور عاليترين شكر را به جاى آورده و اداى وظيفه ى قلبى را نموده است،
او بايد مراقبت نمايد كه در مقام عمل نيز شكرگزار نعمتهاى الهى باشد و هر نعمت در جائى صرف شود كه مرضى صاحب نعمت است، يعنى با هيچ يك از عطاياى الهى مرتكب گناه نشود، خواه آن عطايا جوارح و اعضاى بدن باشد كه به اختيار اراده ى او به كار مى رود و خواه نعمتهاى خارج از وجود انسان باشد، مانند مال، مقام، محبوبيت، نفوذ كلام، و ديگر نعمتهايى از اين قبيل، و شكر جامع، به كار بردن نعمت بر وفق رضاى الهى و اجتناب از گناهان است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: الشكر للنعم اجتناب المحارم و تمام الشكر قول العبد: الحمد لله رب العالمين.
امام صادق (ع) فرمود: شكر نعمتها پرهيز از گناهان است و شكر تمام و كامل اين است كه بنده ى خدا بگويد: الحمد لله رب العالمين.- بنابراين اگر انسانى با دست و زبانش، با قلم و قدمش، با مال و ثروتش، و با جاه و مقامش اعمالى را انجام دهد كه مرضى خدا باشد، او با عمل پاك و منزه خود شكر نعمت را به جاى آورده است، و اگر با يكى از آن نعمتها مرتكب گناه گردد ، با آن عمل كفران نعمت نموده است. شكر نعمت دست، رفع نيازهاى زندگى يا دست افتاده گرفتن است و كفران نعمت دست، دزدى كردن و يا بر سر مظلوم كوبيدن است. شكر نعمت مقام، حمايت مظلوم و كوتاه كردن دست ظالم است، و كفران نعمت مقام، بى اعتنايى به ضعفا و يارى كردن به ستمكاران و زورگويان است. على (ع) با نظاميان خود به منزل ذى قار رسيد، در آنجا توقف نمود. امام (ع) نعلين پاره ى خود را تعمير مى نمود. عبدالله بن عباس به حضورش آمد. به وى فرمود: قيمت
نعلين من چيست؟ عرض كرد: قيمتى ندارد:
فقال عليه السلام: و الله لهى احب الى من امرتكم الا ان اقيم حقا او ادفع باطلا.
فرمود: قسم به خدا اين نعلين بى ارزش نزد من محبوبتر است از حكومت بر شما، مگر آنكه بتوانم از سنگر حكومت استفاده ى معنوى و الهى بنمايم، حقى را بر پا دارم يا باطلى را دفع نمايم.
اجر شكرگزارى: شكر نعمت در پيشگاه خداوند اجر عبادت دارد و صاحبان نعمت با انجام اين وظيفه ى مقدس از پاداش بزرگ خداوند برخوردار مى گردند و اين بشارت ضمن روايتى از رسول گرامى (ص) به شكرگزاران اعلام گرديده است:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال،: الطاعم الشاكر له من الاجر كاجر الصائم المحتسب و المعافى الشاكر له من الاجر كاجر المبتلى الصابر و المعطى الشاكر له من الاجر كاجر المحروم القانع.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است: آن كس كه غذا مى خورد و سپاسگزار خداوند است، اجر او همانند پاداش كسى است كه براى خدا و به منظور نيل به ثواب الهى روزه گرفته است، كسى كه سالم است و خدا را بر نعمت سلامت شكر مى كند، اجر او همانند اجر بيمار باايمانى است كه براى خداوند در بيمارى صبر مى كند، كسى كه از نعمت خداوند برخوردار است و به دگران اعطا مى نمايد، اجر او همانند اجر تهيدست محرومى است كه براى خدا قانع است و مضيقه ى زندگى را تحمل مى نمايد.
گاهى دنيا به كام افراد گناهكار مى گردد و پى در پى از
نعمتهاى گوناگون برخوردار مى شوند و تراكم نعمتها را براى خود سعادت مى پندارند، غافل از آنكه آن نعمتها غفلتشان را افزايش مى دهد و با گذراندن ايام حيات گناه آلودشان، منازل سقوط را تدريجا مى پيمايند.
قرآن شريف درباره ى اينان فرموده:
و الذين كذبوا بآياتنا سنستدرجهم من حيث لا يعلمون.
كسانى كه آيات ما را تكذيب مى كنند، آنان را به نعمتهاى خود متنعم مى سازيم و همان نعمتها مايه ى افزايش غفلتشان مى شود و بدون اينكه خودشان بدانند مدارج هلاكت و تباهى را مى پيمايند.
عن الصادق عليه السلام انه سئل عن هذه الايه فقال: هو العبد يذنب الذنب فتجدد له النعمه تلهيه تلك النعمه عن الاستغفار من ذلك الذنب.
از امام صادق (ع) درباره ى اين آيه سئوال شد، فرمود: او بنده اي است كه گناه مى كند و نعمت بر وى تجديد مى شود و همان تجديد نعمت، او را غافل مى كند و از استغفارش بازمى دارد.
صاحبان نعمت براى اينكه خود را بشناسند، از وضع معنوى خويش آگاه گردند، و بدانند كه آيا از افراد غافل اند و مشمول آيه ى استدراج اند يا نه به اين روايت توجه نمايند:
عن سنان بن طريف قال، قلت لابيعبدالله عليه السلام: خشيت ان اكون مستدرجا. قال و لم. قال لانى دعوت الله ان يرزقنى دارا فرزقنى، و دعوت الله ان يرزقنى الف درهم فرزقنى الفا، و دعوته ان يرزقنى خادما فرزقنى خادما. قال فاى شى ء تقول؟ قال اقول: الحمد لله. قال: فما اعطيت افضل مما اعطيت.
سنان بن طريف مى گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: من خائفم از اينكه مستدرج باشم. فرمود: براى چه؟ گفتم از خدا خواستم به من خانه اي بدهد خانه داد، خواستم به من هزار درهم بدهد هزار درهم داد، خواستم به من خادمى بدهد خادم داد. فرمود: در اجابت اين درخواستها چه مى گويى؟ عرض كرد مى گويم: الحمدلله. فرمود: عطيه ى حمدت از آن نعمتهايى كه به تو عطا شده برتر و بالاتر است.- يعنى با توجه به حضرت حق و حمد بارى تعالى تو از مستدرجان نيستى، از خدا غفلت ندارى، و به حساب آن گروه گناهكار و غافل نمى آيى.
جهانى كه در آن زيست مى كنيم عالم وسايل و اسباب است و براى پيدايش هر موجودى در نظام آفرينش راه و مجراى خاصى مقرر گرديده كه بايد از آن راه و بدان وسيله جامه ى تحقق بپوشد و به وجود آيد. نعمتهاى حضرت بارى تعالى نيز از مجارى و طرقى كه قضاى الهى بر آن تعلق گرفته است به مردم مى رسد، با اين تفاوت كه مجراى بعضى از نعمتها فقط علل تكوينى و شرايط خاصى است كه در نظام خلقت مقرر گرديده و دست انسان در پيدايش آنها مداخله ندارد، مانند نعمت آفتاب و تابش نور آن كه حيات انسانى و حيات نبات و حيوان وابسته به آن است و نعمتهاى بسيارى از اين جرم بزرگ كيهانى عايد بشر مى گردد و همچنين نعمت باران كه بر اثر تبخير آب، توليد ابر و شرايط جوى باران مى بارد و آدمى از وجود آب كه مايه ى حيات او و ديگر موجودات زنده است بهره مند مى شود. براى اداى شكر اين قبيل نعمتها بايد حضرت آفريدگار را كه معطى نعمت است در دل و زبان حمد نمود و از پيشگاه مقدسش درخواست ادامه ى نعمت داشت. بعضى از نعمتهاست كه مجارى اعطاى آنها كسانى از افراد بشرند و به شكلهاى مختلف آن نعمتها به وسيله ى آنان به ما مى رسد. در اين قبيل موارد شرع
مقدس دستور داده كه علاوه بر شكر خداوند كه خالق و معطى اصل نعمت است بايد راه وصول به آن نعمت را كه انسانها هستند شكر نمود و مراتب حقشناسى را در مقابل آنان ابراز داشت. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين باره فرموده است:
و اما حق ذى المعروف عليك فان تشكره و تذكر معروفه و تنشر له المقاله الحسنه و تخلص له الدعاء فيما بينك و بين الله سبحانه فانك اذا فعلت ذلك كنت قد شكرته سرا و علانيه ثم ان امكن مكافاته بالفعل كافاته و الا كنت مرصدا له موطنا نفسك عليها.
در رساله ى «حقوق» امام سجاد (ع) چنين آمده است: اما حق كسى كه درباره ات معروفى را انجام نموده و به تو نعمتى داده اين است كه او را شكر نمايى و خوبى او را در ياد داشته باشى و آن را بگويى و نشر دهى و درباره ى او بين خود و خداوند دعا نمايى و اگر چنين كردى شكر او را در نهان و آشكار بجا آورده اى، سپس اگر مى توانى نعمت او را تلافى كن و اگر قدرت ندارى و نمى توانى منتظر فرصت باش و دل را براى تلافى كردن آن نعمت آماده و مهيا ساز.
در اسلام، شكر كسى كه واسطه ى وصول نعمت به ما باشد بسيار مهم شناخته شده و در كنار شكر خداوند كه صاحب نعمت است بايد واسطه ى وصول نعمت را نيز شكر نمود و حق خدمت او را بجا آورد و در اين باره روايات بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده است:
عن على بن موسى الرضا عليهماالسلام قال: من لم يشكر المنعم من المخلوقين لم يشكر الله عز و جل.
حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام فرموده: كسى كه شكر نعمت مخلوق خدا را ادا نكند شكر خداوند خالق را ادا ننموده و بجا نياورده است.
نعمت حيات و قوايى كه براى ادامه آن لازم است بزرگترين نعمت خداوند براى ماست و بايد شكر اين نعمت بزرگ را بجا آوريم. ولى مى دانيم كه اين نعمت گرانقدر به وسيله ى پدر و مادر به ما اعطا شده است و اگر آن دو نمى بودند ما به وجود نمى آمديم. بنابراين طبق دستور اسلام، وظيفه داريم در نعمت زندگى، خداوند را شكرگزار باشيم و همچنين پدر و مادر را كه مجراى اين فيض بزرگ بوده اند شكر نمائيم.
خداوند در قرآن شريف به انسان توصيه نموده است:
ان اشكرلى و لوالديك.
مرا و پدر و مادرت را شكرگزار باش.
علم نيز فيضى است از طرف بارى تعالى و بايد او را در اعطاى اين نعمت، سپاسگزار باشيم ولى مى دانيم كه مجراى فيض علم، معلم است، اوست كه در مدارج مختلف علمى دست محصل را مى گيرد و قدم به قدم به پيش رويش موفق مى دارد. بنابراين تمام افراد تحصيل كرده بايد آموزگاران، دبيران، مدرسين و استادان خود را در هر مرتبه و مقامى كه باشند شكر نمايند:
عن على عليه السلام قال: اكرم ضيفك و ان كان حقيرا و قم من مجلسك لابيك و معلمك و ان كنت اميرا.
على عليه السلام فرموده: مهمانت را احترام كن اگر چه او از نظر شخصيت اجتماعى ارزش بزرگ ندارد و همچنين به احترام پدر و معلمت قيام كن و برپا خيز اگر چه فرمانرواى جامعه باشى.
براى آنكه بدانيم شكر نعمت مخلوق در پيشگاه بارى تعالى تا چه حد ارزنده و مهم است، بايد تمام شنوندگان محترم در روايتى كه از رسول گرامى اسلام (ص) به عرض مى رسانم كمال دقت و توجه را مبذول دارند و عملا در طول زندگى خود مدلول آن روايت را به كار بندند، پيش از آنكه روز قيامت فرارسد و محكمه ى عدل الهى بر پا گردد و از غفلتى كه در دنيا نسبت به شكر وسايط نعمتهاى الهى داشته اند، سرافكنده شوند و دچار تاثر و ناراحتى گردند:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يوتى بعبد يوم القيامه فيوقف بين يدى الله عز و جل فيامر به الى النار. فيقول اي رب! امرت بى الى النار و قد قرات القرآن. فيقول الله: اي عبدى! انى انعمت عليك و لم تشكر نعمتى. فيقول اي رب! انعمت على بكذا، شكرتك بكذا و انعمت على بكذا فشكرتك بكذا. فلا يزال يحصى النعم و يعدد الشكر. فيقول الله تعالى: صدقت عبدى الا انت لم تشكر من اجريت عليك نعمتى على يديه و انى قد آليت على نفسى ان لا اقبل شكر عبد بنعمه انعمتها عليه حتى يشكر من ساقها من خلقى اليه.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: بنده اي را در قيامت به پيشگاه الهى مى آورند و خداوند درباره ى او فرمان عذاب مى دهد. عرض مى كند بار الها! درباره ام امر به دوزخ فرمودى با آنكه من در دنيا مسلمان و قارى قرآن بودم. خداوند مى فرمايد: بنده ى من! نعمتهايى را به تو دادم و شكر آنها را بجاى نياوردى. عرض مى كند: بار الها! فلان نعمت را دادى تو را شكر كردم، فلان نعمت را دادى تو را شكر نمودم، يك به يك نعمتها را مى شمرد و از شكرها نام مى برد. خداوند
مى فرمايد: بنده ى من! راست مى گويى، جز آنكه كسى را كه من به دست او نعمت خود را به تو رساندم شكر نكردى، و من با خود عهد نموده ام شكر نعمتهايى را كه به بنده اي داده ام نپذيرم تا شكر كند كسى را كه نعمت من توسط او به وى رسيده است.
شكر واسطه ى نعمت علاوه بر اينكه اطاعت از خالق و حقشناسى از مخلوق است، داراى اثر روانى است و شكرگزار، خود از آن اثر منتفع مى گردد.
عن على عليه السلام قال: شكرك للراضى عنك يزيده رضاء و وفاء و شكرك للساخط عليك يوجب لك منه صلاحا و تعطفا.
على (ع) فرموده: آن كس كه به تو نعمت مى دهد و شكرش را ادا مى كنى اگر قلبا از تو راضى باشد، شكرت بر خشنودى و وفايش مى افزايد و اگر بر تو خشمگين باشد، شكر تو موجب صلاح ضمير و عطوفتش مى گردد.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع سخنرانى امروز است، در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و ان اشكر الحسنه، بار الها! موفقم بدار كه خوبى را شكر نمايم. ملاحظه مى كنيد امام (ع) به گونه اي سخن گفته كه شامل تمام نعمتها مى شود، خواه نعمتهايى كه آفريدگار بدون واسطه به او اعطا فرموده و خواه نعمتهايى كه با واسطه ى دست بشر به وى رسيده است. خلاصه، شكر نعمت به معناى وسيع خود از وظايف قطعى افراد متنعم است و به صريح قرآن شريف شكر نعمت موجب افزايش آن مى گردد و كفران نعمت، عذاب شديد الهى را در پى دارد. ناگفته نماند كه شكرگزارى
در زمينه ى اعطاى نعمت، بجا و صحيح است، اما اگر كسى بدون دريافت نعمت زبان به شكرت بگشايد مى توانى عمل او را نوعى اعلام خطر تلقى كنى، زيرا كسى كه روزى بى حساب تو را شكر مى كند ممكن است روزى بى حساب به ذم و بدگوييت زبان بگشايد و اين مطلب را حضرت على (ع) در عبارت كوتاهى خاطرنشان فرموده است:
من شكر على غير احسان ذم على غير اساءه.
كسى كه بدون احسان تو را شكر مى گويد، بدون بدى نيز تو را مذمت مى كند.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعا كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اغضى عن السيئه: بار الها! به من توفيق عنايت فرما كه از بديها چشم پوشى نمايم.
يكى از برنامه هاى انسان سازى در مكتب آسمانى پيغمبران اين بود كه به پيروان خود درس حسن نظر مى دادند، به آنان مى گفتند: جهان و جهانيان را از ديدگاه خوشبينى بنگريد و از عيبجويى و سوءنظر اجتناب نماييد و اين درس انسانى از خلال بعضى از روايات استفاده مى شود:
روى ان عيسى عليه السلام مر و الحواريون على جيفه كلب. فقال الحواريون: ما انتن ريح هذا الكلب. فقال عيسى (ع): ما اشد بياض اسنانه.
حضرت عيسى بن مريم در رهگذر با حواريون از كنار سگ مرده اي عبور كردند. حواريون از تعفن و بوى بد آن لاشه سخن گفتند، اما حضرت عيسى (ع) فرمود: چقدر دندانهايش سفيد است.
از جمله ى صفات حضرت بارى تعالى آشكار نمودن خوبيها و پوشاندن بديها است:
يا من اظهر الجميل و ستر القبيح: اگر انسانى بتواند اين دو صفت بزرگ را تمرين كند و خويشتن را به آن دو متخلق سازد، او به كامل مطلق يعنى ذات اقدس الهى تشبه يافته است و اميرالمومنين (ع) از اين مزيت و كمال، برخوردار بود:
عن على بن ابيطالب عليه السلام انه قال: لو وجدت مومنا على فاحشه لسترته بثوبى او قال عليه السلام بثوبه.
على (ع) فرمود: اگر مومنى را در حال گناه مشاهده كنم او را با لباس خود مى پوشانم، يا آنكه فرموده است با لباس خودش مى پوشانم.
اولياى گرامى اسلام درباره ى حسنات يا كارهاى خوب و همچنين درباره ى سيئات يا كارهاى بد از ابعاد مختلف سخن گفته و در هر بعدى وظيفه ى اسلامى و انسانى پيروان خود را بيان نموده است. در جايى كه ديگرى به شما نيكى كند وظيفه ى شما شكرگزارى اوست و اين مدلول جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع) موضوع سخنرانى امروز است: و ان اشكر الحسنه.
در جايى كه ديگرى به شما بد كند وظيفه ى كرامت خلق شما چشم پوشى و ناديده گرفتن بدى اوست و اين دستور، مدلول جمله ى دوم دعاى حضرت سجاد (ع) در بحث امروز است: و ان اغضى عن السيئه.
در جايى كه شما موفق شديد به دگرى احسان نماييد، خداوند را بر اين موفقيت حمد كنيد و شكر او را در كار نيكى كه انجام داده ايد بجاى آوريد. در جايى كه شما دچار لغزش گرديديد و نسبت
به دگرى بد كرديد، استغفار كنيد و از پيشگاه خداوند طلب آمرزش نماييد، و اين دو مدلول حديث امام صادق (ع) است:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: اذا احسنتم فاحمدوا الله و اذا اساتم فاستغفروا الله.
در جايى كه از دگرى به شما نعمتى رسيده آن را همواره به خاطر داشته باشيد و از ياد نبريد، جايى كه شما به دگرى خدمت نموده ايد و به وى نعمتى داده ايد آن را فراموش كنيد مبادا موقعى بر سرش منت بگذاريد و اجر خود را در پيشگاه پروردگار عالم از ميان ببريد و اين نيز مدلول حديثى از اميرالمومنين (ع) است:
عن على عليه السلام قال: اذا صنع اليك معروف فاذكره و اذا صنعت معروفا فانسه.
در جايى كه شما به دگرى احسان مى كنيد و او را از عطاى خويش برخوردار مى سازيد، بكوشيد در كيفيت احسان، نكاتى را كه حضرت صادق (ع) ضمن حديثى تذكر داده است رعايت كنيد و بدين وسيله عمل نيك خود را در پيشگاه حضرت بارى تعالى گرانقدر نماييد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: رايت المعروف لا يصلح الا بثلاث خصال: تصغيره و تستيره و تعجيله. فانك اذا صغرته عظمته عند من تصنعه اليه، و اذا سترته تممته، و اذا عجلته هناته.
امام صادق (ع) فرموده: صلاح و شايستگى عمل معروف را وابسته به سه چيز مى بينم: كوچك شمردن، پنهان داشتن، و تعجيل در انجام آن. چه وقتى عطاى خود را كوچك شمردى آن را در نظر گيرنده ى عطا بزرگ نموده اى، وقتى خدمت خود را پنهان داشتى نعمت
را تتميم و تكميل كرده اى، و چون در انجام خدمت عجله نمايى آن را بر گيرنده ى نعمت گوارا ساخته اى.
شكر حسنات و چشم پوشى از سيئات در جوامع بشرى داراى فوايد روانى و آثار عملى است و هر يك در جاى خود مى تواند نتيجه ى مفيدى به بار آورد. شكر نعمت مايه ى تشويق منعم است، در وى اثر روحى مى گذارد و او را با علاقه و رغبت بيشترى به خدمات اجتماعى وامى دارد، به علاوه، دگران را نيز به راه نيكوكارى سوق مى دهد و بر تعداد خدمتگزاران مى افزايد و در نتيجه، جامعه از تعاون و رفاه بيشترى برخوردار مى گردد. بر عكس، بى تفاوتى در مقابل احسان و خوددارى از شكر منعم مايه ى دلسردى و ياس مى شود و خدمتگزاران را در ادامه ى خدمت بى رغبت مى نمايد. اثر مفيد تشويق منحصر در شكر منعم و خدمتگزارى اهل احسان نيست، بلكه تشويق مى تواند محصل خردسال و جوان را در رشته ى درس خواندن، كارمند دولت را در وظايف ادارى و نيروهاى مسلح را در دفاع از كشور، بيش از پيش دلگرم نمايد و آنان را با جديت زيادترى در ادامه ى كار وادار سازد. حضرت اميرالمومنين (ع) ضمن عهدنامه ى خود تشويق نظاميان خدمتگزار و نام بردن از خدمات آنان را اكيدا به مالك اشتر، والى مصر، توصيه فرموده و اين مطلب را در خلال اين بيان خاطرنشان ساخته است:
و واصل فى حسن الثناء عليهم و تعديد ما ابلى ذو و البلاء منهم، فان كثره الذكر لحسن افعالهم تهز الشجاع و تحرض الناكل.
همواره از نظاميان خدمتگزار به نيكى ياد كن و كارهاى بزرگى را كه انجام داده اند به شمار آور، چه زياد نام بردن از كارهاى
نيك آنان افراد شجاع را تحريك مى كند و اشخاص سست را ترغيب مى نمايد و به تحرك و فعاليت وادار مى سازد.
براى آنكه بدانيم حقشناسى از منعم در آيين مقدس اسلام تا چه حد محبوب و مورد توجه است، مى توانيم در سخنان اولياى دين كه درباره ى كفران نعمت گفته اند، دقت نماييم تا متوجه شويم كه حق ناشناسى از معروف چه اندازه در اسلام مورد بغض و بدبينى است:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: لعن الله قاطعى سبيل المعروف و هو الرجل يصنع اليه المعروف فيكفره فيمنع صاحبه ان يصنع ذلك الى غيره.
امام صادق (ع) فرموده: خدا لعنت كند كسى را كه قطع راه معروف مى نمايد و مانع احسان نيكوكار مى گردد، او مردى است حق ناشناس، به وى احسان مى شود، نعمت منعم را كفران مى نمايد و بر اثر اين عمل ناروا راه خير را سد مى كند و مانع آن مى گردد كه نيكوكار در مورد شخص دگرى قدم بردارد و كار معروفى را درباره ى او انجام دهد.
چشم پوشى از سيئه مانند شكر حسنه داراى اثر مفيد روانى و اجتماعى است، شكر حسنه، اهل معروف را در راه خير تشويق مى كند و كسانى را كه اهل معروف نيستند به اين راه سوق مى دهد. چشم پوشى از سيئه نيز مى تواند زمينه ى كرامت خلق شود و آدمى به سجيه ى عفو و اغماض گرايش يابد و اگر چشم پوشى نشود چه بسا پيگيرى از يك سيئه منشاء سيئات بسيار گردد، مايه ى تشاجر و اختلاف شود، و ممكن است در مواقعى كار تشاجر به مفاسد ندامت بار و غير قابل جبران منتهى گردد.
در پايان بحث شكر نعمت، لازم مى داند نكته اي را به عرض شنوندگان محترم برساند، اميد است مفيد و سودمند افتد. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و ان اشكر الحسنه: بار الها! موفقم بدار كه نيكى را شكرگزار باشم. به كار بردن كلمه ى حسنه در زمينه ى اعطاى نعمت روشنگر اين مطلب است كه انفاق مالى اگر بجا و نيكو باشد سزاوار شكر است و بايد از عمل منعم قدردانى نمود، اما اگر انفاق، نابجا و در غير مورد باشد، نه تنها شايسته ى شكر نيست بلكه ممكن است در پاره اي از موارد بر اثر اسراف و تضييع مال شايان توبيخ باشد. گاه شخص شهرت طلب و خودخواه مجلس ضيافتى تشكيل مى دهد و از جمعى دعوت مى كند، هدفش از اين دعوت، پذيرايى دوستانه و ضيافت برادرانه نيست بلكه مى خواهد خود را نشان بدهد و خويشتن را بلندآوازه نمايد. از اينرو در تهيه ى غذا و كيفيت و كميت آن افراط مى كند و به اسراف و زياده روى دست مى زند و چون طعام تهيه شده چندين برابر نياز مهمانان بوده، پس از پذيرايى قسمت اعظم غذا در سفره باقى مى ماند و بدبختانه بيشتر غذاى باقيمانده در ظروف زباله ريخته مى شود و تبذير و اسراف نعمت به ميان مى آيد. اين قبيل انفاقها را شرع مقدس، احسان نمى داند و انفاق كننده استحقاق شكر ندارد.
براى آنكه اين مطلب هر چه بهتر روشن شود، در اينجا قسمتى از روايت حضرت مولى الموحدين، اميرالمومنين، على عليه السلام را كه در خصوص امر مال و چگونگى صرف نمودن آن توضيح داده و شيعيان خود را آگاه فرموده است، تقديم شنوندگان محترم مى نمايد.
من كان فيكم له مال فاياه و الفساد، فان اعطاءه فى غير حقه تبذير
و اسراف و هو يرفع ذكر صاحبه فى الناس و يضعه عند الله و لم يضع امرء ماله فى غير حقه و عند غير اهله الا حرمه الله شكرهم و كان لغيره ودهم فان بقى معه منهم بقيه ممن يظهر الشكر له و يريه النصح فانما ذلك ملق منه و كذب و لم يضع امرء ماله فى غير حقه و عند غير اهله الا لم يكن له من الحظ فيما اتى الا محمده اللئام و ثناء الاشرار مادام عليه منعما مفضلا. فمن كان منكم له مال فليصل به القرابه و ليحسن منه الضيافه و ليفك به العانى و الاسير و ابن السبيل فان الفوز بهذه الخصال مكارم الدنيا و شرف الاخره.
كسى از شما كه داراى مال و ثروت است بپرهيزد از فساد، چه آنكه اعطاى مال در غير مورد تبذير است و اسراف و اين عمل ناروا ياد صاحبش را بين مردم زياد مى كند و نامش را بالا مى برد، ولى نزد بارى تعالى او را پست مى كند و موجب انحطاطش مى گردد و هيچ انسانى مال خود را در غير حق و در مورد افراد نااهل صرف نمى كند، مگر آنكه خداوند او را از شكرگزارى دريافت كنندگان مال محروم مى سازد و علاقه و مودت اينان به غير اعطاكننده ى مال معطوف مى گردد و اگر كسانى از دريافت كنندگان به جاى مانده باشند و زبان به شكر و خيرخواهى صاحب مال بگشايند، هدفشان چاپلوسى و دروغگويى است و هيچ فرد متمكن، مال خود را در غير حق و براى نااهل صرف ننموده مگر آنكه نصيبش از آن پرداخت نابجا و بى مورد، ستايش فرومايگان و مدح اشرار بوده، آن هم نه هميشه و به طور دائم بلكه تا وقتى كه نعمت منعم را دريافت مى كنند و از فضل و عنايت او
برخوردارند.
سپس على (ع) به دوستان خود فرمود: هر يك از شما كه داراى مال است آن را در راه صله ى رحم يا مهمانى نيكو و پسنديده صرف نمايد يا آنكه مال خود را در راه نجات و رهايى كسانى كه در رنج و تعب اند يا آنكه اسير يا ابن السبيل اند به كار گيرد و موجبات آزادى و رفع گرفتارى آنان را فراهم آورد كه دست يافتن به اين خصال حميده، مايه ى كرامت و بزرگوارى دنيا و موجب شرف و فضيلت در عالم آخرت است.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و سددنى لان اعارض من غشنى بالنصح
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
