بسم الله الرحمن الرحيم
و حسن السيره و سكون الريح.
امام سجاد عليه السلام در اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه به خواست خداوند، موضوع سخنرانى امروز است، دو درخواست از پيشگاه مقدس بارى تعالى نموده است: اول توفيق حسن رفتار و نيكى روش در جميع شئون زندگى، و دوم فرونشاندن امواج قدرت در معاشرت و مصاحبت با برادران دينى.
شنوندگان محترم به خاطر دارند كه حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در آغاز اين قطعه از دعا درخواست توفيق بسط عدل در جامعه نموده و سپس چيزهايى را از خدا خواسته كه هر يك از آنها به نوبه ى خود در حفظ عدل اجتماعى اثرى دارد، از آن جمله دو دعايى است كه موضوع سخنرانى امروز است. «سيره» در لغت عرب به معناى «سنت و طريقه» است. سيره الرجل كيفيه سلوكه بين الناس: سيره ى آدمى چگونگى رفتارش بين مردم است.
در فارسى «سيره» به معناى راه و روشى است كه يك فرد آن را برنامه ى اعمال خود در شئون مختلف زندگى قرار مى دهد و طبق آن عمل مى نمايد، پسنديده و مشروع باشد يا ناپسند و غير مشروع. در كتب لغت
براى «سيره» مثالهايى ذكر كرده اند: سيره السلطان طريقه التى يحمل عليها رعيته من عدل او جور: سيره ى سلطان راهى است از عدل يا ظلم كه او براى خود گزيده و بر ملت خود تحميل مى نمايد. سار الوالى فى الرعيه سيره حسنه او قبيحه: والى در چگونگى رفتار خود با مردم سيره و روشى را گزيده است، خوب يا بد.
سيره ى رسول اكرم صلى الله عليه و آله كه در كتب احاديث آمده حاوى چگونگى اعمال و اقوال آن حضرت نسبت به جميع مسائل مختلف در خانواده و اجتماع است، معاشرت و مجالست با مردم، رفت و آمد با آنان، ورود و خروج در مجالس، نشست و برخاست، سخن گفتن و سكوت نمودن، حلم و بردبارى، گشاده رويى و تبسم، عذرپذيرى و اغماض، كيفيت كارهاى ديگر آن حضرت در سفر و حضر يا جنگ و صلح، همه سيره ى آن حضرت است و مسلمانانى كه بخواهند از بهترين و عاليترين سيره و روش برخوردار گردند بايد به رسول گرامى (ص) اقتدا كنند و تا آنجا كه قادرند گفتار و رفتار آن حضرت را سرمشق خويش قرار دهند و اعمال خود را با آن تطبيق نمايند. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
لقد كان لكم فى رسول الله اسوه حسنه.
سيره ى پيغمبر اسلام را سرمشق خود قرار دادن و به آن حضرت اقتدا نمودن تاسى بسيار عالى و سعادت بخشى است و پيروى از آن مردم را به كمال و تعالى مادى و معنوى مى رساند.
سيره و روش برونى ما در اعمال ظاهرى از چگونگى سريره و نيات درونمان سرچشمه مى گيرد، اگر سريره خوب باشد سيره نيز خوب است و اگر بد باشد سيره نيز بد خواهد بود.
عن على عليه السلام قال: حسن السيره عنوان حسن السريره.
على (ع) فرموده: خوبى سيره ى برون دليل حسن سريره ى درون است.
قرآن شريف در آيات متعدد، پيش از آنكه از اعمال صالحه نام ببرد از ايمان نام برده است، مثلا مى فرمايد:
و بشر الذين آمنوا و عملوا الصالحات- ثم رددناه اسفل سافلين الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات،
و العصر. ان الانسان لفى خسر. الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات.
و از اين قبيل آيات. و اين دلالت دارد كه اعمال صالحه و سيره ى خوب زمانى از ارزش معنوى و پاداش الهى برخوردار مى گردد كه متكى به ايمان باشد چه آنكه ايمان به آدمى حسن سريره و پاكى نيت مى بخشد و در مكتب اسلام حسن سريره از حسن سيره برتر و نيت خوب از عمل نيك بالاتر است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: النيه افضل من العمل. الا ان النيه هى العمل. ثم تلا قوله تعالى: قل كل يعمل على شاكلته يعنى على نيته.
امام صادق (ع) فرموده: نيت، برتر از عمل است. آگاه باشيد كه نيت عمل واقعى است و خداوند در قرآن شريف فرموده: عمل تمام مردم طبق شاكله ى آنان يعنى طبق نيتى است كه در ضمير خود دارند.
اين روايت، نيت را افضل از عمل معرفى نموده و روايات ديگرى از اولياى گرامى اسلام رسيده است كه نيت مومن را از عملش بهتر و نيت كافر و منافق را از عملش بدتر خوانده اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: نيه المومن خير من عمله و نيه
الكافر شر من عمله و كل عامل يعمل على نيته.
رسول اكرم (ص) فرموده است: نيت مومن از عملش بهتر و نيت كافر از عملش بدتر است و همه ى مردم عاملى هستند كه بر وفق نيت خويش عمل مى نمايند.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: نيه المومن خير من عمله و نيه المنافق شر من عمله و كل يعمل على نيته.
و نيز فرموده است: نيت مومن از عملش بهتر و نيت منافق از عملش بدتر است و همه طبق نيت خود عمل مى كنند.
روايات برترى نيت از عمل، تبيين كننده ى اين واقعيت است كه عمل بدن منبعث از نيت و سيره ى برون ناشى از سريره ى درون است و خوب و بد اعمال ظاهر، تابع چگونگى سريره و نيت است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: فساد الظاهر من فساد الباطن و من اصلح سريرته اصلح الله علا نيته.
امام صادق (ع) فرموده: فساد ظاهر از فساد باطن است و آن كس كه سريره ى خود را اصلاح نمايد خداوند آشكارش را اصلاح مى فرمايد.
ممكن است بعضى از شنوندگان در باطن از خود سئوال كنند، چطور ممكن است نيت يك مومن از عملش بهتر باشد و نيت يك كافر يا منافق از عملش بدتر؟ شايد با ذكر مثلى بتوان به اين پرسش پاسخ قانع كننده داد. اگر كسى از راه وسايل علمى و فنى و در پرتو مجاهده و كوشش از زير كوهى كه بالنسبه دور از منزل است تا اندرون خانه لوله ى باريكى بكشد و مقدارى از آب گواراى چشمه اي را كه زير كوه مى جوشد به داخل منزل بياورد، خودش و خانواده اش در
طول زندگى پيوسته از آن آب جارى استفاده بنمايند و ضمنا نيت قطعى كند و تصميم بگيرد كه هر تشنه اي كه از جلو منزل عبور نمايد و آب بخواهد با گشاده رويى ظرف آبى به دستش بدهد و سيرابش نمايد. اگر كسى سئوال كند ظرف آب كه به تشنه داده مى شود بهتر است يا آبى كه از چشمه به وسيله ى لوله در اندرون منزل جريان دارد؟ پاسخ اين پرسش واضح و روشن است، قطعا هر كس مى گويد آب جارى لوله كه مى تواند در طول ماهها و سالها، صدها و هزارها ظرف آب به رهگذران تشنه بدهد و به اين عمل خير اقدام نمايد از يك ظرف آبى كه به دست تشنه اي داده شده به مراتب برتر و بالاتر است. مومنى كه در پرتو تعاليم دينى و بر اثر مجاهده و كوشش، سريره ى خود را با نيت مواسات و خدمت به مردم مى سازد و تصميم مى گيرد در طول زندگى تا قدرت دارد به ارحام بى بضاعت و افراد تهيدست و به برادران دينى عائله دار و خلاصه به هر كه نياز دارد كمك كند، اگر در يك مورد به تهيدستى خدمت مالى نمود منشاء آن، سريره ى خوب و نيت باطنى اوست و آن خدمت مالى نسبت به نيت او به منزله ى همان ليوان آب از چشمه ى جارى در اندرون منزل است، پس نيت مومن از عملش بهتر و برتر است زيرا نيت انفاق مى تواند در طول ساليان دراز انفاقها و احسانها به وجود بياورد و بر همين اساس، نيت كافر و منافق هم كه مصمم به سرپيچى از حق و افساد بين مسلمين است از يك سرپيچى و يك عمل فاسد به مراتب بدتر و زيانبارتر است. امام هادى عليه السلام در حديثى به جاى نيت عمل از عامل عمل نام برده و فرموده است: عامل عمل خوب از نفس عمل بهتر و عامل عمل بد نيز از عمل بدتر است.
عن ابى الحسن الثالث عليه السلام قال: خير من الخير فاعله و اجمل من الجميل قائله و ارجح من العلم حامله و شر من الشر
جالبه.
حضرت هادى (ع) فرموده: از كار نيك بهتر، عامل نيك است، و از سخن خوب خوبتر گوينده ى آن سخن است، و از علم بالاتر عالمى است كه علم را در بر دارد، و بدتر از شر كسى است كه شر را به وجود مى آورد.
در اين حديث، عامل عمل بهتر از نفس عمل خوانده شده و در احاديث نيت، قصد مومن، بهتر از عمل مومن معرفى گرديده و اين هر دو بر اساس يك معيار است و آن برترى منشاء عمل از اصل عمل است. اين منشاء در روايت امام هادى (ع)، عامل عمل، و در روايات نيت، توطين نفس مومن است.
امام سجاد (ع) در قطعه ى اول اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و حسن السيره: بار الها! مسلمانان را موفق بدار كه در جميع شئون زندگى سيره ى حميده و روش پسنديده در پيش گيرند.
با توضيحى كه به عرض رسيد روشن شد كه حسن سيره ناشى از حسن سريره است و روش خوب از نيت خوب سرچشمه مى گيرد و افراد علاقمند به حسن سيره بايد در راه به دست آوردن حسن سريره مجاهده نمايند و اگر از فكر بد و انديشه ى پليد مصونيت يافتند، قطعا در زندگى، سيره و روش خوب خواهند داشت و عامل بزرگى كه مى تواند دل را پاك و سريره را منزه نمايد، ايمان به ذات اقدس الهى و پيروى عملى از مكتب آسمانى پيمبران است. اگر جامعه اي به اين توفيق نايل آيد و در پرتو ايمان به خدا، سريره ى خويش را اصلاح نمايد، قطعا از حسن
سيره و پاكى عمل برخوردار مى شود. البته در چنين جامعه اي عدل اجتماعى حاكم خواهد بود و بسط عدل كه اول خواسته ى امام سجاد (ع) در اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» است تحقق مى يابد. ذوالقرنين پس از مسافرتهاى طولانى و پيمودن راهها و ديدن شهرها و مواجهه با اقوام مختلف وارد محيطى شد كه در نگاههاى اول چيزهاى غير عادى در آنجا مشاهده كرد، مثلا ديد قبور مردگان در جلو منزلهاست، خانه هاى مسكونى در و دربند ندارد، قدرى بيشتر توقف نمود و بررسى كرد متوجه شد كه آن مردم، مومن به خدا و پيرو يكى از انبياى بزرگ الهى هستند. جالب آنكه فهميد آنان با روشهاى خاص و مزايايى كم نظير زندگى مى كنند. تصميم گرفت آنچه را كه ديده و از آنها مطلع شده است از آنان پرسش نمايد و به عللشان واقف گردد و چون پرسشها و پاسخها از نتايج پاكى سريره و حسن سيره حكايت مى كند به مناسبت بحث، براى اطلاع شنوندگان محترم، در اينجا بيشتر آن پرسشها و پاسخها ذكر مى شود:
قال لهم: ايها القوم! اخبرونى بخبركم فانى قد درت الارض شرقها و غربها و برها و بحرها و سهلها و جبلها و نورها و ظلمتها فلم الق مثلكم فاخبرونى ما بال قبور موتاكم على ابواب بيوتكم؟ قالوا: فعلنا ذلك لئلا ننسى الموت و لا يخرج فكره من قلوبنا. قال: فما بال بيوتكم ليس عليها ابواب؟ قالوا ليس فينا لص و لا ظنين و ليس فينا الا امين. قال: فما بالكم ليس عليكم امراء؟ قالوا! لانتظالم. قال: فما بالكم ليس بينكم حكام؟ قالوا: لا نختصم. قال: فما بالكم لا تتفاوتون و لا تتفوقون؟ قالوا: من قبل انا متواسون متراحمون. قال: فما بالكم لا تتنازعون و لا تختلفون؟ قالوا: من قبل الفه قلوبنا و صلاح ذات بيننا. قال: فما بالكم لا تستبون
و لا تقتلون؟ قالوا: من قبل انا غلبنا طبايعنا بالعدل و سسنا انفسنا بالحلم. قال: فما بالكم كلمتكم واحده و طريقتكم مستقيمه؟ قالوا: من قبل انا لا نتكاذب و لا نتخادع و لا يغتاب بعضنا بعضا. قال: فاخبرونى: لم ليس فيكم مسكين و لا فقير؟ قالوا: من قبل انا نقسم بالسويه. قال: فما بالكم ليس فيكم فظ و لا غليظ؟ قالوا: من قبل الذل و التواضع. قال: فلم جعلكم الله عز و جل اطول الناس اعمارا؟ قالوا: من قبل انا نتعاطى الحق و نحكم بالعدل.
ذوالقرنين گفت: اي مردم! مرا از خبر خود آگاه سازيد كه من زمين را گشتم، شرق و غربش را، صحرا و دريايش را، جلگه و كوهش را، محيط نور و ظلمتش را ديدم و مانند شما مشاهده ننمودم، به من بگوييد، چرا قبور گذشتگانتان جلو خانه هاى شماست؟ گفتند: براى آنكه مرگ را فراموش نكنيم و ياد مرگ از دلمان خارج نشود. پرسيد چرا منزلهاى شما در ندارد؟ گفتند: براى اينكه بين ما دزد يا افراد مورد سوءظن وجود ندارد و همه امين و مورد اعتمادند. پرسيد: چرا كسى بر شما فرمانروا نيست. پاسخ دادند: ما به يكديگر ستم نمى كنيم تا فرمانروا جلو ظلم ما را بگيرد. پرسيد: چرا بين خود قاضى و حاكم نداريد؟ گفتند: ما با يكديگر خصومت نمى كنيم تا نياز به قاضى باشد. گفت: چرا از نظر مالى تفاوت نداريد و بعضى بر بعضى برتر نيستند؟ پاسخ گفتند: براى آنكه تعاون و عطوفت بين ما هست. پرسيد: چرا با هم نزاع و اختلاف نداريد؟ پاسخ دادند: براى محبت دلمان و رعايت صلاح مابينمان. پرسيد: چرا شما به يكديگر دشنام نمى گوييد و فكر قتل يكديگر را در سر نمى پروريد؟ گفتند: براى اينكه ما با اراده ى جدى و عزم قاطع بر غرايزمان غلبه كرده ايم و نفس سركش را با حلم و بردبارى مهار نموده ايم. پرسيد: چرا كلمه ى شما يكى است و راهتان مستقيم است؟
گفتند: از اين جهت است كه به هم دروغ نمى گوييم، با يكديگر خدعه نمى كنيم، و بعضى از بعض ديگر غيبت نمى نمايند. پرسيد: چرا بين شما فقير و مسكين نيست؟ گفتند: از اين جهت كه ما اموال را به طور متساوى بين خود تقسيم مى كنيم. پرسيد: چرا در شما خشونت و غلظت مشاهده نمى شود؟ گفتند: براى فروتنى و تواضعى است كه نسبت به هم داريم. پرسيد: چرا خداوند به شما عمر طولانى داده؟ گفتند: براى آنكه در عمل، حق را رعايت مى كنيم و بين خود به عدل حكم مى نماييم.
قال: فحدثونى ايها القوم هكذا وجدتم آباءكم يفعلون؟ قالوا: وجدنا آباءنا يرحمون مسكينهم و يواسون فقيرهم و يعفون عمن ظلمهم و يحسنون الى من اساء اليهم و يستغفرون لمسيئهم و يصلون ارحامهم و يودون امانتهم و يصدقون و لا يكذبون، فاصلح الله لهم بذلك امرهم فاقام عندهم ذوالقرنين حتى قبض.
ذوالقرنين گفت: اي مردم! به من بگوييد كه آيا پدرانتان همانند شما عمل مى كردند؟ در پاسخ كارهاى پدران خود را اينچنين شرح دادند: به تهيدستان ترحم داشتند، با فقرا مواسات مى نمودند، اگر از كسى ستم مى ديدند مشمول عفوش قرار مى دادند، و اگر بدى مى ديدند عمل نارواى بدكننده را با احسان تلافى مى كردند، به علاوه در پيشگاه الهى براى وى استغفار مى نمودند، صله ى رحم داشتند، امانت را به صاحبش برمى گرداندند، گفته ى افراد را تصديق مى نمودند و آنان را تكذيب نمى كردند، و خداوند بر اثر اين اعمال، امور آنان را اصلاح نمود. ذوالقرنين به آن مردم علاقمند شد، در آن سرزمين سكونت گزيد
و آنجا ماند تا سرانجام از دار دنيا رفت.
نتيجه آنكه حسن سيره موضوع درخواست حضرت زين العابدين (ع) در اين قطعه از دعا هر زمان و در هر محيط تحقق يابد منشاء درستكارى و صحت عمل جامعه مى شود و موجب مى گردد كه عدل اجتماعى در سطح وسيع باقى و پايدار بماند.
امام سجاد (ع) در قطعه ى دوم اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه موضوع نيمه ى آخر سخنرانى امروز است در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و سكون الريح: بار الها! مسلمانان را موفق بدار كه در مقابل برادران دينى خود نرم خو و ملايم باشند و امواج قدرت و شدتى را كه بايد در مقابل كفار داشته باشند فرونشانند و آن را به آرامش و سكون آميخته به مهر و محبت تبديل كنند. علامه ى بزرگ، مرحوم سيد على خان، در كتاب رياض السالكين، شرح صحيفه ى سجاديه، ذيل همين كلمه در دعاى «مكارم الاخلاق» دو احتمال را ذكر كرده است: در احتمال اول مى گويد: «و سكون الريح» كنايه عن الوقار. قال الزمخشرى فى الاساس: رجل ساكن الريح اي وقور: سكون ريح كنايه از وقار است و زمخشرى در كتاب اساس گفته: «مرد ساكن الريح» يعنى «شخص باوقار». «باد» سمبل سرعت حركت است و ما هم در فارسى مى گوييم: من در جايى ايستاده بودم و فلانى مثل باد، با سرعت آمد و از مقابل من گذشت. كسى كه با وقار حركت مى كند گويى سرعت سير، در وجودش آرام گرفته و به وقار و طمانينه مبدل شده است. به نظر مى رسد اين احتمال در توضيح عبارت امام (ع) ضعيف باشد زيرا حضرت زين العابدين (ع) در آغاز اين قطعه از دعا در پيشگاه الهى درخواست بسط عدل نموده، سپس كظم غيظ و فرونشاندن آتش خشم،
پيوند اهل تفرق و اصلاح ذات البين، افشاى خوبيها و پوشاندن عيبها، نرم خويى و تواضع، و ديگر صفاتى از اين قبيل را كه بعدا توضيح داده خواهد شد تقاضا نموده است. به شرحى كه به عرض رسيد، وجود هر يك از اين خواسته ها در ابقاى عدل اجتماعى و پايدارى آن موثر است و صفات مخالف آنها يعنى برون افكندن غيظ و فروكش آتش خشم، ادامه ى اختلاف و جداييها، پنهان داشتن خوبيها و افشاى عيبها، تندخويى و تكبر، به عدل اجتماعى زيان مى رساند و مردم را به گناهكارى و اعمال ضد عدل سوق مى دهد. جالب آنكه امام (ع) پيش از «سكون ريح» خواستار حسن سيره ى مسلمانان شده است. به شرحى كه در همين سخنرانى توضيح داده شد، «حسن سيره» كه اداى تمام فرائض و ترك همه ى محرمات را در جميع شئون فردى و اجتماعى در بر دارد پايه ى بزرگ حفظ عدل است و سكون ريح كه در كنار آن ذكر شده، اگر به معناى «وقار» باشد، با عدل اجتماعى تناسب ندارد زيرا اگر تمام مردم در راه رفتن مثل باد با سرعت حركت كنند به عدل اجتماعى ضرر نمى زنند و اگر همه ى آنان آرام و باوقار راه بروند عدل اجتماعى را تقويت و تاييد نمى نمايند، بنابراين نبايد معناى «سكون ريح» در دعاى امام به معناى «وقار» باشد، گرچه ممكن است گوينده ى فصيحى سكون ريح را به مناسبتى در كلام خود بياورد و مقصودش وقار و طمانينه باشد.
قرآن شريف براى آنكه مسلمانان را از خطر اختلاف و نزاع در مواقع جنگ و مقابله با دشمنان آگاه سازد كلمه ى ريح را به كار برده و فرموده است:
و اطيعوا الله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم.
خداوند و رسول خدا را اطاعت نماييد، نزاع نكنيد كه دچار ضعف و ترس مى گرديد و پيروزى و قدرتتان از ميان مى رود.
راغب در مفردات مى گويد: و قد يستعار الريح للغلبه. گاهى كلمه ى ريح را براى پيروزى و غلبه به استعاره مى آورند و سپس به آيه ى مورد بحث استشهاد مى كند و مى گويد: «و تذهب ريحكم».
شيخ طبرسى در مجمع البيان ذيل اين آيه ى شريفه ى «و تذهب ريحكم» مى گويد: معناه: تذهب صولتكم و قوتكم و قال مجاهد: نصرتكم و قال الاخفش دولتكم و الريح هاهنا كنايه عن نفاذ الامر و جريانه على المراد، تقول العرب: هبت ريح فلان اذا جرى امره على ما يريد. معناى آيه اين است كه صولت و قدرتتان مى رود. مجاهد مى گويد: نصرتتان، و اخفش مى گويد: دولتتان. ريح در اين آيه كنايه از نفوذ امر و جريان كار بر وفق مراد است. عرب اين كلمه را وقتى به كار مى برد كه امور طبق اراده ى شخصى، جريان داشته باشد.
مرحوم سيد على خان نيز در احتمال دوم معناى كلام امام سجاد (ع) اين آيه را آورده و سخن را چنين آغاز نموده است: و كثيرا ما يستعمل سكون الريح فى الذم مرادا بالريح «الدوله و الغلبه و النصره» و منه قوله تعالى: و تذهب ريحكم» اي دولتكم و صولتكم، استعيرت الريح للدوله من حيث انها فى تمشى امرها و نفاذه مشبهه بها فى هبوبها و جريانها: در بيشتر موارد «سكون ريح» در مورد مذموم و نامطلوب به كار برده مى شود، چه مراد از ريح، دولت و غلبه و نصرت است و كلام حضرت بارى تعالى كه فرموده: و تذهب ريحكم، يعنى دولت و صولت شما. كلمه ى «ريح» به استعاره
آورده شده، براى دولت، از اين جهت كه تمشى كارهاى دولت و نفوذ امرش، شبيه به باد است در وزيدن و جريان روان آن.
مدلول كلام آقاى سيد على خان چنين مى شود: با توجه به اينكه ريح به معناى دولت و غلبه و نصرت است پس سكون ريح به معناى «از دست دادن دولت و غلبه» خواهد بود و در بيشتر موارد، سكون ريح در امر مذموم و نامطلوب به كار برده مى شود. به فرموده ى ايشان بايد گفت: اينكه امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» «سكون الريح» را در مورد امرى پسنديده و ممدوح به كار برده ، از موارد نادر و كم نظير است.
به شرحى كه مذكور افتاد، كلمه ى «ريح» در مفردات و مجمع البيان و رياض السالكين به طور استعاره براى چند معنى به كار برده شده: غلبه، صولت، قدرت، نصرت، و دولت. ممكن است نظير اين كلمات در كتب ديگران نيز آمده باشد. جمله ى «تذهب ريحكم» كه خداوند در قرآن شريف فرموده، و همچنين «و سكون الريح» كه امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» آورده، هر دو به يك معنى است با اين تفاوت كه مخاطب حضرت بارى تعالى در قرآن شريف، مسلمانان مجاهدند كه در جبهه ى جنگ با كفار و مشركين، پيكار مى نمايند و براى خدا جهاد مى كنند. به آنان مى فرمايد: نزاع نكنيد، بذر اختلاف و پراكندگى نيفشانيد كه دچار ضعف و ترس خواهيد شد و در نتيجه، صولت و قدرت اسلامى شما از ميان مى رود. منظور امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» از عبارت «و سكون الريح» دعا نمودن درباره ى مسلمانان است، از خدا مى خواهد كه آنان را موفق بدارد در حين صلح و آرامش، موقعى كه در كوچه و بازار يا در مسجد و خانه يكديگر را ملاقات مى نمايند در كمال صفا و آرامش باشند، امواج قدرتى را كه در مقابل كفار و مشركين از خود بروز مى دادند فرونشانند و در مقابل
برادران دينى خويش چهره ى صولت و غلبه به خود نگيرند و با آرامش و سكون، آنان را ملاقات نمايند. پس «ريح» در هر دو مورد به معناى قدرت و صولت است. آشكار ساختن امواج غلبه و پيروزى در مقابل كفار و مشركين در حين جنگ است، سكون ريح و فرونشاندن امواج قدرت و صولت، با برادران ايمانى در وضع عادى و معاشرتهاى معمولى است و اين تفاوت در چگونگى مواجهه و كيفيت برخورد، در قرآن شريف آمده است:
محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم.
حضرت محمد صلى الله عليه و آله فرستاده ى خداوند است و كسانى كه با او هستند در مقابل كفار شديد و سختگيرند و نسبت به برادران دينى و ايمانى خود بسيار مشفق و مهربان.
يا ايها الذين آمنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله بقوم يحبهم و يحبونه اذله على المومنين اعزه على الكافرين.
ذل به كسر ذال به معناى رحمت و رفق است، و ذل به ضم ذال به معناى پستى و خوارى. خداوند مى فرمايد: اي كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر مرتد شويد و دين الهى را ترك گوييد طولى نمى كشد كه خداوند مردمى را جايگزين شما مى كند كه او دوستدار آنان است و آنان نيز دوستداران خدا. در مقابل مومنين، نرم خو و مهربان اند و نسبت به كفار با غلظت و شدت برخورد مى نمايند.
عبدالله ابن عباس كه در صدر اسلام از افراد عادل و عارف به تعاليم قرآن شريف و دين خدا بود درباره ى اين گروه مردم باايمان چنين مى گويد:
تراهم للمومنين كالولد لوالده و كالعبد و سيده و هم فى الغلظه على
الكافرين كالاسد على فريسته.
مى بينى اينان را كه در حضور مومنين همانند فرزندى در مقابل پدر يا برده اي در مقابل مولاى خود هستند، اما در غلظت و شدت نسبت به كفار، همانند شيرى در مقابل شكار خويشتن اند.
درباره ى عطوفت و رحمت مسلمين نسبت به يكديگر و آميزشهاى محبت آميز آنان با هم علاوه بر آياتى كه در قرآن شريف آمده و بعضى از آنها مذكور افتاد روايات زيادى نيز از اولياى گرامى اسلام رسيده كه در اينجا پاره اي از آنها ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: و الذى نفسى بيده لا يضع الله الرحمه الا على رحيم. قالوا يا رسول الله كلنا رحيم. قال: ليس الرحيم الذى يرحم نفسه و اهله خاصه و لكن الذى يرحم المسلمين.
رسول اكرم (ص) فرمود: قسم به كسى كه جان من در قبضه ى قدرت اوست خداوند رحمت خود را قرار نمى دهد مگر بر كسى كه او خود اهل رحمت و عطوفت باشد. عرض كردند يا رسول الله! همه ى ما داراى رحمت و رافتيم. فرمود: رحيم آن كس نيست كه خود و اهل بيت خود را به رحمت اختصاص دهد بلكه شايسته ى رحمت الهى كسى است كه نسبت به عموم مسلمين اعمال رحمت و عطوفت نمايد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: يحق على المسلمين الاجتهاد فى التواصل و التعاون على التعاطف و المواسات لاهل الحاجه و تعاطف بعضهم على بعض حتى تكونوا كما امركم الله عز و جل «رحماء بينهم» متراحمين على ما مضى عليه معشر الانصار على عهد رسول الله.
امام صادق (ع) فرمود: سزاوار است مسلمين در راه اتصال با
يكديگر مجاهده كنند و نسبت به اهل حاجت، اعمال عطوفت و مواسات نمايند تا آنچنان باشيد كه خداوند امر فرموده است، عطوفت نماييد آنچنان كه جمعيت انصار در عهد رسول گرامى عمل كردند.
نتيجه آنكه خداوند در آيه ى شريفه فرموده است:
و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم.
مسلمانان را از تنازع در ميدانهاى جنگ برحذر داشته و خاطرنشان فرموده است كه اختلاف در اين مواقع حساس، شما را دچار ضعف و ترس مى نمايد و بدون اينكه خودتان بخواهيد به طور ناآگاه، قدرت و سلطه ى مسلمانى شما را از ميان مى برد و دچار ضعف و شكست خواهيد شد.
اما امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» از پيشگاه خداوند براى مسلمانان درخواست مى كند: «و سكون الريح»، بار الها! مسلمانان را موفق بدار كه با اراده و عمد در مقابل برادران ايمانى خود امواج قدرت و غلبه را فرونشانند و با سكون ريح و از بين بردن حالت صولت با آنان برخورد كنند و بدين وسيله رشته ى محبت و مودتشان هر چه بيشتر محكم گردد.
با توجه به آنچه مذكور افتاد، روشن شد كه سكون ريح ناپسند و مذموم در جايى است كه مسلمانان بر اثر نزاع و اختلاف، قدرت مسلمانى و نصرت دينى خود را از دست بدهند و خويشتن را گرفتار تجاوز و تعدى كفار و مشركين بنمايند و موجبات خوارى و ذلت خود را فراهم آورند، اما سكون ريح پسنديده و ممدوح كه از كرايم اخلاق و سجاياى حميده است و امام سجاد (ع) آن را براى مسلمانان از پيشگاه خداوند درخواست نموده فرونشاندن امواج قدرت و غلبه در مواجهه ى برادران دينى و ايمانى با
يكديگر است، بايد كيفيت برخورد و چگونگى ملاقات اينان با هم بر اساس سكون و رفق آميخته به محبت باشد تا هر چه بيشتر بهم نزديكتر شوند و به پيروزى زيادترى در اعلاى حق و نشر تعاليم اسلام دست يابند. جالب آنكه به هر نسبت آميزش مسلمانان با هم، آميخته به رفق و سكون ريح باشد و منزه از ابراز قدرت و صولت، به همان نسبت عدل و دادگرى در سطح وسيعترى گسترش مى يابد و از ثبات و استوارى فزونترى برخوردار مى گردد. بر عكس اگر مواجهه و برخورد برادران دينى با يكديگر رنگ تفوق طلبى و برترى جويى داشته باشد و افراد با چهره ى صولت و قدرت با هم ملاقات نمايند، به همان نسبت دلسردى و بى مهرى كه سرآغاز اختلاف است، افزايش مى يابد و دادگسترى و عدل اجتماعى به ضعف و تزلزل مى گرايد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و طيب المخالقه و السبق الى الفضيله.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» دو درخواست از پيشگاه بارى تعالى براى مسلمانان نموده است: اول اخلاق خوب در معاشرت با مردم، دوم پيشى گرفتن در فضيلت و نيكوكارى. به خواست خداوند بزرگ و توانا موضوع بحث و سخنرانى امروز اين دو مطلب مهم و سعادت بخش است. مى توان گفت مجموع تعاليم مقدس اسلام مبتنى بر سه اصل اساسى است: اول عقايد، دوم اخلاق، سوم احكام.
در قسمت عقايد، هدف اسلام، بيان معتقدات واقعى و صحيح و مبارزه با عقايد باطل و خرافى است. در قسمت اخلاق، تميز خلقيات حميده و منجيات از اخلاق ذميمه و مهلكات است. در قسمت احكام، تدوين فرايض و محرمات و تميز اعمال روا از ناروا در عبادات و معاملات است.
در آيين مقدس اسلام، خلق خوب كه مايه ى حسن معاشرت با مردم است، آنقدر مهم تلقى شده كه رسول اكرم (ص) فرموده: فقدان آن از جمله عواملى است كه مى تواند وابستگى انسان مسلمان را از خداوند و
رسول خدا قطع نمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ثلاث من لم تكن فيه فليس منى و لا من الله عز و جل. قيل يا رسول الله! و ما هن! قال: حلم يرد به جهل الجاهل و حسن خلق يعيش به فى الناس و ورع يحجزه عن معاصى الله عز و جل.
پيمبر اكرم (ص) فرمود: سه چيز است كه اگر در كسى نباشد نه به من بستگى دارد و نه به خداوند. عرض شد يا رسول الله! آن سه چيز كدام است؟ فرمود: حلمى كه شخص مسلمان به وسيله ى آن نادانى جاهل را از خود بگرداند، حسن خلقى كه به وسيله ى آن با مردم معاشرت كند، و تقوايى كه او را از معاصى خداوند بازدارد.
بدتر و زيانبارتر از نداشتن حسن خلق ابتلاى به سوءخلق است كه به موجب بعضى از روايات، سوءخلق، آدمى را به عذاب خدا مبتلا مى كند، اگر چه داراى عبادات و طاعات باشد.
قيل لرسول الله صلى الله عليه و آله: ان فلانه تصوم النهار و تقوم الليل و هى السيئه الخلق توذى جيرانها بلسانها قال لا خير فيها، هى من اهل النار.
به رسول اكرم (ص) عرض شد: فلان زن، روزها را روزه دارد و شبها را با عبادت خدا مى گذراند ولى بداخلاق است و همسايگان را با زبان خود آزار مى دهد. فرمود در او خيرى نيست و جهنمى خواهد بود.
در كشورهاى پيشرفته ى امروز نيز مسئله ى اخلاق خوب و حسن معاشرت با مردم مورد توجه است و نويسندگان درباره ى آن كتابهايى نوشته اند و در كلاسهايى كه به همين منظور تشكيل مى گردد به داوطلبان مى آموزند، ولى اخلاق خوب در دنياى غرب با حسن خلق در اسلام از
جهات متعدد، تفاوت دارد و در اينجا راجع به يكى از تفاوتهاى اساسى توضيح داده مى شود: در دنياى پيشرفته ى امروز هدف اصلى از اخلاق خوب و حسن معاشرت با مردم نيل به تعالى معنوى يا دست يافتن به كمال انسانى نيست، بلكه مقصود اين است كه با خلق خوب هر چه بيشتر بر تعداد دوستان خود بيفزايد و محبوبيت خويش را زيادتر نمايد. يا در كلاس درس اخلاق فروشندگى شركت كند و راه نفوذ بيشترى در مشترى را بياموزد، او را در خريد جنس، قانع سازد، و در نتيجه از فروشگاه اجرت بيشترى دريافت دارد و در زندگى از لذايذ زيادترى برخوردار شود. به عبارت ديگر، دنياى امروز كه بيش از هر چيز در انديشه ى مادى و تكثير ثروت است، نه براى خداست كه پى حسن خلق مى رود و نه به انگيزه ى كمال روحانى و معنوى، بلكه مقصودش اين است كه با اخلاق خوب هر چه بتواند در دلها بيشتر نفوذ كند و بر دوستان خويش بيفزايد تا در مواقع لازم از وجودشان استفاده نمايد يا درآمدش فزونتر شود و به منافع و فوايد زيادترى نايل گردد. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى از فوايد مادى حسن خلق سخن گفته و پيروان خود را با نتايج دنيوى اخلاق خوب متوجه نموده اند و در اينجا بعضى از آن روايات ذكر مى شود:
عن على عليه السلام قال: رب عزيز اذله خلقه و ذليل اعزه خلقه.
على (ع) فرموده: چه بسيار عزيزى كه اخلاق بد، او را ذليل نموده و چه بسيار ذليلى كه بر اثر حسن خلق به عز و بزرگى دست يافته است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: البر و حسن الخلق يعمران الديار و يزيدان فى الاعمار.
امام صادق (ع) فرموده: نيكوكارى و حسن خلق، شهرها را آباد مى كنند و عمرها را افزايش مى دهند.
عن على عليه السلام قال: فى سعه الاخلاق كنوز الارزاق.
على (ع) فرموده: در توسعه ى اخلاق و حسن برخورد با مردم گنجينه هاى ارزاق و رفاه زندگى نهفته است.
به موازات فوايد مادى و دنيوى حسن خلق، رواياتى در زيانهاى اخلاق بد رسيده است كه در اينجا به دو روايت اشاره مى شود:
عن على عليه السلام قال: اياكم و الاخلاق الدنيه فانها تضع الشريف و تهدم المجد.
على (ع) فرموده است: بپرهيزيد از اخلاق پست كه افراد شريف را خوار مى كند و مجد و عظمت آدمى را بر باد مى دهد.
و عنه عليه السلام قال: سوء الخلق يوحش القريب و ينفر البعيد.
و نيز فرموده است: اخلاق بد، نزديكان را پراكنده مى كند و فاصله ى دوران را افزايش مى دهد.
دنياى امروز، حسن خلق را تنها از بعد مادى مى نگرد و هدفش از رعايت وظايف اخلاقى دوست يابى و سودجويى است. اگر به سفر برود و در محيط ناشناسى قرار گيرد و يا در وطن خود با شرايطى مواجه شود كه از رعايت وظايف اخلاقى، نه دوستى به دست مى آورد و نه سودى عايدش مى گردد در اين موقع نسبت به رعايت و عدم رعايت وظايف اخلاقى بى تفاوت مى شود و ابا نمى كند در مواقعى به نام تفريح ، مرتكب عمل خلاف اخلاق شود و ديگران را مورد تحقير و اهانت قرار دهد. اما در اسلام، بعد مادى حسن خلق مورد توجه است و به موجب چند حديثى
كه مذكور افتاد، ائمه ى معصومين عليهم السلام از فوايد دنيوى حسن خلق و زيانهاى اخلاق بد سخن گفته اند اما ارزش و اهميت حسن خلق در آيين اسلام از جهات معنوى و ابعاد روحانى آن است. پيروان قرآن شريف حسن خلق را از وظايف ايمانى و معنوى خود مى دانند و به اتكاى رواياتى كه از اولياى گرامى اسلام رسيده آن را يكى از وسايل بزرگ جلب رحمت بارى تعالى در قيامت به حساب مى آورند. در اينجا براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم، بعضى از روايات را كه روشنگر ارزش معنوى و ايمانى حسن خلق است به عرض مى رساند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ان اكمل المومنين ايمانا احسنهم خلقا.
رسول اكرم (ص) فرموده است: كاملترين مومنين از جهت ايمان، كسانى هستند كه اخلاقشان نيكوتر است.
عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ما يوضع فى ميزان امرى ء يوم القيامه افضل من حسن الخلق.
امام سجاد (ع) از رسول اكرم حديث نموده كه فرموده است: در قيامت چيزى در ميزان عمل كسى قرار داده نمى شود كه برتر از حسن خلق باشد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان العبد ليبلغ بحسن خلقه عظيم درجات الاخره و شرف المنازل و انه لضعيف العباده.
رسول اكرم (ص) فرموده است: بنده ى خدا در قيامت بر اثر حسن خلق به درجات بزرگ آخرت و شرافت منازل آن نايل مى گردد با آنكه از نظر عبادت ضعيف است.
از اين قبيل روايات كه معرف ارزش معنوى حسن خلق در روز قيامت نزد بارى تعالى است بسيار آمده و در اينجا به آنچه مذكور افتاد اكتفا مى شود. ناگفته نماند كه بين اخلاق حميده و سجاياى پسنديده دو رشته خلق خوب وجود دارد كه از ساير محاسن اخلاق برتر و بالاتر است: اول، خلقيات وجدانى، دوم، مكارم اخلاق.
وجدانيات عبارت از خلقياتى است كه به الهام الهى با سرشت بشر آميخته و در كتب علمى از آن الهام به وجدان اخلاقى تعبير شده است و تمام انسانها حسن انجام آنها و قبح خلاف آنها را درك مى كنند، مانند انصاف، اداى امانت، وفاى به عهد و راستگويى. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى از آنها نام برده و توجه پيروان خود را به اهميت آن خلقيات معطوف داشته اند. از آن جمله اين حديث است كه به عرض شنوندگان مى رسد:
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: لا تنظروا الى طول ركوع الرجل و سجوده فان ذلك شى ء اعتاده فلو تركه استوحش بذلك و لكن انظروا الى صدق حديثه و اداء امانته.
امام صادق (ع) فرموده: نگاه نكنيد به طول ركوع و سجده ى نمازگزار، چه آنكه اين كارى است كه به آن عادت نموده و اگر ترك گويد چه بسا موجب وحشت و پريشان فكريش گردد. اگر مى خواهيد او را بشناسيد نگاه كنيد به راستگويى و اداى امانتش، يعنى اين دو صفت مى تواند حاكى از خوبى اخلاق و حسن سريره اش باشد.
مكارم اخلاق عبارت از ملكات رفيع و سجاياى بلندپايه اي است كه انسان را در مواقع مختلف به كرامت نفس و گذشتهاى انسانى وامى دارد، از آن جمله در رويدادهاى ناملايم و پيشامدهاى
ناگوار، اخلاق كريمه كه از طرفى مانع انتقامجويى و اعمال غرايز حيوانى مى شود و از طرف ديگر آدمى را به احسان و نيكوكارى وادار مى نمايد. در روايات اهل بيت عليهم السلام، مكارم اخلاق ضمن بيان مواردى ذكر شده و در اينجا يكى از آن روايات به عرض مى رسد:
عن على عليه السلام قال: ان من مكارم الاخلاق ان تصل من قطعك و تعطى من حرمك و تعفو عمن ظلمك.
على (ع) فرموده: از جمله مكارم اخلاق برقرار نمودن رابطه ى دوستى با آن كس است كه از تو بريده، عطا نمودن به كسى كه تو را محروم ساخته، و عفو و اغماض از كسى كه به تو ستم كرده است.
غريزه ى حيوانى و حس تلافى جويى مى گويد كسى كه تو را ترك گفته بايد با بى اعتنايى تركش گويى، كسى كه تو را محروم نموده اگر فرصت به دست آوردى محرومش نمايى، و از كسى كه به تو ستم كرده انتقام بگيرى و مجازاتش كنى. بنابراين آن كس كه مى خواهد به مكارم اخلاق متخلق گردد بايد خواهشهاى غريزى و تمايلات نفسانى را واپس زند و به كرامت نفس و بزرگوارى گرايش يابد و اين كارى است بس مشكل، ولى در پيشگاه الهى بسيار ارزنده و مهم و در پاره اي از موارد، كرامت خلق، صاحبش را در دنيا از نفع و بهره ى بزرگى برخوردار مى سازد. اسماعيل بن احمد سامانى در ماوراءالنهر حكومت مى كرد. عمرو بن ليث صفارى تصميم گرفت با او بجنگد، از ماوراءالنهرش براند، و حوزه ى حكومت وى را در قلمرو فرمانروايى خويش درآورد. لشكر نيرومندى مجهز ساخت و عازم بلخ گرديد. اسماعيل بن احمد براى او پيامى فرستاد كه هم اكنون تو بر منطقه ى بسيار وسيعى حكومت
مى كنى و در دست من جز محيط كوچك ماوراءالنهر نيست. از وى خواسته بود كه به آنچه در دست دارد قانع باشد و مزاحم او نشود. ولى عمرو بن ليث به پيام اسماعيل اعتنا نكرد، همچنان راه را پيمود، از جيحون گذشت، منازل را طى كرد و به بلخ رسيد. سرزمينى را براى لشكرگاه برگزيد، خندق حفر نمود، نقاط مرتفعى را براى ديده بانى مهيا كرد و ظرف چندين روز تمام مقدمات جنگ را آماده نمود. در خلال اين مدت، لشكريانش تدريجا از راه مى رسيدند و هر گروهى در نقطه ى پيش بينى شده مستقر مى شدند. جمعى از افسران و خواص اسماعيل بن احمد كه آوازه ى جرئت و شهامت عمرو بن ليث را شنيده بودند از مشاهده ى آن همه سرباز مسلح و مجهز تكان خوردند، با يكديگر شور نمودند و گفتند: اگر بخواهيم با عمرو و سپاه نيرومندش پيكار كنيم يا بايد همگى از زندگى چشم بپوشيم و كشته شويم، يا آنكه در گرماگرم نبرد به دشمن پشت كنيم و ميدان جنگ را ترك گوييم و به ذلت فرار تن دردهيم و هيچ يك از اين دو بر وفق عقل و مصلحت نيست، بهتر است كه از فرصت استفاده كنيم و پيش از شكست قطعى به وى تقرب جوييم و امان بخواهيم، چه او مردى است دانا و توانا و هرگز دامن خويشتن را به كشتن و بستن اين و آنكه عمل عاجزان و ابلهان است، لكه دار نمى كند. يكى از حضار گفت: اين سخنى است عاقلانه و نصيحتى است مشفقانه و بايد طبق آن تصميم گرفت. قرار شد در شب معينى گرد هم آيند و به اين نظريه جامه ى عمل بپوشانند. شب موعود فرارسيد، با هم نشستند و هر يك نامه ى جداگانه اي به عمرو نوشتند، مراتب وفادارى خود را نسبت به او اعلام نمودند، و از وى امان
خواستند. نامه هاى افسران و خواص اسماعيل به عرض رسيد، آنها را خواند، از مضامين آنها آگاه شد، و همه ى آنها را در خرجينى جاى داد و در آن را بست و مهر نمود. درخواست پناهندگيشان را اجابت كرد، جنگ آغاز شد، برخلاف تصور افسران، موجباتى فراهم آمد كه اسماعيل بن احمد غلبه كند. سپاهيان عمرو در محاصره واقع شدند، خيلى زود شكست خوردند، عده اي كشته، گروهى دستگير شده، و جمعى گريختند. عمرو بن ليث نيز فرار كرد ولى دستگير شد، ساز و برگ نظاميان عمرو به غنيمت رفت، اموال اختصاصى او و همچنين خرجين نامه هاى افسران به دست اسماعيل افتاد، از مشاهده خرجين و مهر عمرو بن ليث و يادداشتى كه روى آن بود به مطلب پى برد و دانست محتواى خرجين، نامه هايى است كه افسرانش به عمرو نوشته اند. خواست آن را بگشايد و نامه ها را بخواند تا بداند نويسندگان آنها كيان اند ولى فكر صائب و عقل دورانديشش او را از اين كار بازداشت. با خود گفت: اگر نامه ها را بخوانم و نويسندگانش را بشناسم به همه ى آنها بدبين مى شوم و آنان نيز اگر بدانند كه رازشان فاش شده است از عهدشكنى و خيانتى كه به من كرده اند دچار خوف و هراس مى شوند، ممكن است از ترس جان خود پيشدستى كنند، بر من بشورند و قصد جانم نمايند يا آنكه به مخالفتم تصميم بگيرند، ارتش را مختل كنند، پيروزى را به شكست مبدل سازند و مفاسد بزرگ و غير قابل جبرانى به بار آورند. خرجين را نگشود و تمام خواص و افسران خود را احضار نمود، خرجين بسته را كه مهر عمرو بر آن بود به ايشان ارائه داد و گفت: اينها نامه هايى است كه جمعى از افسران و خواص من به عمرو نوشته اند، به وى تقرب جسته اند، و از او امان خواسته اند. ده بار حج خانه ى خدا به ذمه ى من باد اگر بدانم در اين نامه ها چيست و نويسندگان آنها
كيان اند، و در صورتى كه امان خواهى نويسندگان راست باشد، آنان را عفو نمودم و اگر دروغ باشد از گفته ى خود استغفار مى كنم و سپس دستور داد آتش افروختند و در حضور تمام افسران و خواص، خرجين سربسته را با همه ى محتوياتش در آتش افكندند و سوزاندند و اثرى از نوشته ها باقى نگذارد. نويسندگان نامه ها از اين كرامت نفس و گذشت اخلاقى به حيرت آمدند و از اينكه نوشته ها خاكستر شد و سوءنيتشان براى هميشه مستور ماند آسوده خاطر گشتند، از عمل خود پشيمان شدند، مجذوب فرمانده ى بزرگوار خويش گرديدند و از روى صداقت و راستى تصميم گرفتند نسبت به او همواره وفادار باشند.
كرامت نفس اسماعيل بن احمد مدلول كلام على عليه السلام است كه فرموده:
العفو زكوه الظفر و السلو عوضك ممن غدر.
عفو و بخشش، زكات پيروزى و ظفر است، از ياد بردن و به دست فراموشى سپردن، تلافى نمودن مكر و غدر است.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه خلق خوب و حسن معاشرت با مردم در اسلام مورد كمال توجه است و در قيامت، صاحبان اخلاق حميده مشمول رحمت و عنايت خاص حضرت بارى تعالى هستند. امام سجاد (ع) در قطعه ى اول اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و طيب المخالقه: بار الها! مسلمانان را موفق بدار كه با خلق خوب و خوى پسنديده با يكديگر معاشرت نمايند، و در قطعه ى دوم اين قسمت از دعا كه موضوع نيمه ى آخر سخنرانى امروز است عرض مى كند:
و السبق الى الفضيله: بار الها! مسلمانان را موفق بدار كه در انجام فضايل اعمال و كارهاى خوب سبقت جويند.
فضيلت به معناى درجه ى بلند و عالى برترى است و اين كلمه در مورد اعمالى به كار برده مى شود كه از نظر ارزش و اهميت داراى مقام رفيعى باشند و در روايات ، نمونه هايى از آنها ذكر شده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: اذا جمع الخلائق يوم القيامه نادى مناد: اين اهل الفضل؟ فيقوم اناس و هم يسير. فينطلقون سراعا الى الجنه. فتلقاهم الملائكه. فيقولون انا نراكم سراعا الى الجنه. فيقولون: نحن اهل الفضل، فيقولون كنا اذا ظلمنا غفرنا و اذا اسيى ء الينا عفونا و اذا جهل علينا حلمنا. فيقال لهم: ادخلوا الجنه، فنعم اجر العاملين.
رسول اكرم (ص) فرمود: وقتى جميع خلائق در قيامت گرد آمدند منادى ندا مى دهد: كجا هستند اهل فضل؟ عده ى قليلى برمى خيزند و با سرعت راه بهشت را در پيش مى گيرند. فرشتگان آنان را ملاقات مى نمايند و مى گويند: شما را مى بينيم كه با سرعت به بهشت مى رويد. مى گويند: ما اهل فضليم، وقتى به ما ظلم مى شد مى بخشيديم، وقتى نسبت به ما بدى مى شد عفو مى كرديم، و وقتى با ما جاهلانه عمل مى كردند حلم مى نموديم. به آنان گفته مى شود: داخل بهشت شويد كه براى عاملين فضيلت پاداش خوب مقرر است.
اين سه مطلب كه در حديث ذكر شده و اهل فضل عامل آن بوده اند از مكارم اخلاق است و به كار بستن اخلاق كريمه مستلزم واپس زدن غرايز و تمايلات حيوانى است ، و اين كارى است بس مشكل
ولى موجب نجات و مايه ى سعادت است.
عن على عليه السلام قال: الارتقاء الى الفضائل صعب منج.
على (ع) فرموده: نيل به اوج فضايل، سخت و دشوار است اما نجات بخش و مفيد.
سبقت گرفتن در فضيلت به معناى محترم شمردن فرصت است. «فرصت» در لغت يعنى «نوبت». مثالى كه براى همه روشن و قابل فهم است، چراغ سبز و قرمز راهنمايى در چهارراهها است. وقتى چراغ پيش روى راننده سبز مى شود نوبت حركت اوست، بايد از اين فرصت استفاده كند و پيش از آنكه چراغ سبز قرمز شود از چهارراه بگذرد، اگر سستى كند و چراغ قرمز به حركت او پيشى گيرد فرصتى را از دست داده است. جهانى كه در آن زندگى مى كنيم عالم وسايل و اسباب است، افراد عاقل در تمام مواقع براى نيل به خوبيها و فضايل، مراقب شرايط مساعدند، به محض آنكه فرصت به دست آوردند فورا اقدام مى كنند، پيش از آنكه مانع فرارسد و از توفيق بازمانند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: من فتح له باب من الخير فلينتهزه فانه لا يدرى متى يغلق.
رسول اكرم (ص) فرموده: هر كس به رويش در رحمتى گشوده شد البته آن را مغتنم بشمرد زيرا نمى داند آن در چه وقت به رويش بسته مى شود و از نيل به خير محروم مى گردد.
عن على عليه السلام قال: من الخرق المعاجله قبل الامكان و الاناه بعد الفرصه.
على (ع) فرموده: از اعمالى كه حاكى از جهل و ضعف عقل
است تعجيل در كار پيش از فرارسيدن شرايط امكانش و سستى و مسامحه پس از رسيدن فرصت و موقعش.
جوانا ره طاعت امروز گير
كه فردا نيايد جوانى ز پير
قضا روزگارى ز من درربود
كه هر روزش از پى شب قدر بود
من آن روز را قدر نشناختم
بدانستم اكنون كه درباختم
سبقت در فضيلت كه امام سجاد (ع) از پيشگاه خداوند براى مسلمانان درخواست نموده، استفاده از تمام فرصتهاى خوب و سعادت بخش است. خداوند در قرآن شريف فرموده:
فاستبقوا الخيرات، از شرايط مساعد استفاده كنيد و در انجام كارهاى خير سبقت بگيريد، پيش از آنكه فرصت مناسب را از دست بدهيد و از كار نيك محروم بمانيد.
گاهى سبقت در فضيلت به معناى پيشى گرفتن افراد است از يكديگر، مثلا اگر در مجلسى با حضور جمع، عمل حاوى خير و فضيلت عرضه شود، اگر كسانى در انجامش سبقت گيرند و زودتر از دگران داوطلب آن كار خير شوند، آنان نيز مصداق دعاى امام سجاد عليه السلام اند. اين سبقت مقدس را در صدر اسلام كسانى به دست آوردند كه زودتر از دگران دعوت پيشواى بزرگ اسلام را اجابت نمودند و پيش از اين و آن به شرف اسلام مشرف گرديدند. خداوند در قرآن شريف اين گروه را تخصيص به ذكر داده و از اينكه در آن شرايط سخت و اختناق آميز اظهار از خود گذشتگى نموده و آيين الهى را پذيرا شده اند مورد تقديرشان قرار داده و مراتب خشنودى و رضايت خويش را نسبت به آنان ابراز فرموده است، و همچنين خاطرنشان ساخته كه آنان نيز از ذات اقدس الهى رضايت دارند:
و السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم باحسان رضى الله عنهم و رضوا عنه.
البته سبقت مهاجرين و انصار در قبول اسلام و پيروى از رسول اكرم (ص) نسبى است، بعضى از آنان بر بعضى ديگر تقدم داشتند ولى آن كس كه در قبول امر الهى داراى سبقت مطلق است و كسى بر او تقدم ندارد حضرت مولى الموحدين على بن ابيطالب (ع) است، او و حضرت خديجه زمانى اسلام را پذيرا شدند و دعوت نبى اكرم را اجابت نمودند كه هيچ يك از مردان و زنان مكه به اسلام گرايش نداشتند و ايمان نياورده بودند. اين دو نفر از جنس مرد و زن، امت اسلام را در آن زمان بنيان نهادند و از رسول خدا پيروى مى نمودند و دين حق را عملا به رهبرى پيغمبر اسلام برپا مى داشتند. اياس از جدش عفيف نقل نموده كه گفت: من تاجرى بودم و در ايام حج به منى آمدم، عباس بن عبدالمطلب نيز مرد تاجرى بود، نزد وى آمده بودم، از او چيزى بخرم و به او چيزى بفروشم. در اين موقع مردى از خيمه اي خارج شد، براى نماز به طرف كعبه ايستاد، سپس زنى بيرون آمد، او نيز براى نماز ايستاد، پس از آن نوجوانى خارج شد، او هم به نماز ايستاد. به عباس بن عبدالمطلب گفتم: اين چه دينى است كه آن را نمى شناسم.
فقال: هذا محمد بن عبدالله يزعم ان الله ارسله و ان كنوز كسرى و قيصر يستفتح عليه، و هذه امراته خديجه بنت خويلد آمنت به، و هذا الغلام ابن عمه على بن ابيطالب.
گفت: اين مرد محمد بن عبدالله است كه گمان دارد خداوند او را مبعوث به رسالت فرموده است و گنجهاى كسرى و قيصر را براى او مى گشايد، و اين زن، خديجه ى بنت خويلد همسر اوست كه به وى
ايمان آورده و اين نوجوان پسر عمش على بن ابيطالب است.
پيمبر بزرگوار و حقشناس، سبقت خديجه را در اسلام و خدمات آن بانوى بزرگ را به دين حق همواره به خاطر داشت و از او به احترام ياد مى نمود.
عن على عليه السلام قال: ذكر النبى صلى الله عليه و آله خديجه يوما و هو عند نسائه و بكى. فقالت عايشه: ما يبكيك على عجوز حمراء من عجائز بنى اسد؟ فقال: صدقتنى اذ كذبتم و آمنتنى اذ كفرتم و ولدت لى اذ عقمتم. قالت عايشه: فما زلت اتقرب الى رسول الله صلى الله عليه و آله بذكرها.
على عليه السلام فرموده: روزى رسول اكرم (ص) نزد زنانش از خديجه نام برد و گريست. عايشه گفت: چه چيز موجب شد گريه كنى بر پيره زن سرخ رويى از پيره زنان بنى اسد؟ حضرت فرمود: او زمانى نبوت مرا تصديق كرد كه شما تكذيب مى كرديد، او زمانى به من ايمان آورد كه شما كافر بوديد، او براى من روزى فرزند آورد كه شما عقيم بوديد. عايشه مى گويد: وقتى حمايت پيمبر اسلام را نسبت به خديجه دانستم، از آن پس با نام خديجه به رسول اكرم تقرب مى جستم.
خداوند در قرآن شريف تمام كسانى را كه با سبقت نسبى به اسلام گرايش يافته و به نبى اكرم ايمان آورده اند مورد تكريم و احترام قرار داده است و اين تكريم عمومى، على (ع) را نيز شامل مى شود. ولى همانطور كه قبلا اشاره شد اميرالمومنين در پذيرش اسلام داراى سبقت مطلق است و كسى از جنس مردان قبل از او اسلام نياورده است، بنابراين سبقت افتخارآميز على (ع) در قبول اسلام بى نظير است. امام
مجتبى عليه السلام بر منبر با حضور معاويه و جمعى از مردم ضمن سخنرانى مبسوطى اين دو برترى و مزيت را با استشهاد از آيات قرآن شريف براى پدر بزرگوارش بيان نموده و در اينجا دو قطعه ى كوچك كه از آن سخنرانى مورد استشهاد است به عرض مى رسد:
الى ان بعث الله محمدا و انزل عليه كتابه ثم امره بالدعاء الى الله عز و جل فكان ابى عليه السلام اول من استجاب الله تعالى و لرسوله و اول من آمن و صدق الله و رسوله و قد قال الله تعالى فى المنزل على نبيه المرسل: افمن كان على بينه من ربه و يتلوه شاهد منه، فرسول الله صلى الله عليه و آله الذى على بينه من ربه و ابى الذى يتلوه و هو شاهد منه.- تا آنكه خداوند حضرت محمد صلى الله عليه و آله را به رسالت مبعوث فرمود و قرآن شريف را بر وى فروفرستاد سپس به او ماموريت داد كه مردم را به خداوند بخواند. پدر من اول كسى بود كه دعوت خدا و رسولش را اجابت نمود و اول كسى بود كه ايمان آورد و خدا و پيغمبر را تصديق نمود. سپس آيه اي از قرآن شريف قرائت كرد و توضيح داد كه پيمبر گرامى كسى است كه از خداوند دليلى روشن دارد، يعنى قرآن شريف ، و على (ع) براى او شاهدى صادق.
و السابقون السابقون اولئك المقربون، فكان ابى سابق السابقون الى الله عز و جل و الى رسوله و كما ان الله عز و جل فضل السابقين على المتخلفين و المتاخرين كذلك فضل اسبق السابقين على السابقين.
پس از آنكه حضرت مجتبى آيه ى و السابقون را قرائت نمود،
فرمود: پدرم سابق سابقين در ايمان به خدا و رسول خداست، پس همانطور كه خداوند سابقين را بر متخلفين و متاخرين فضيلت داده، همچنين اسبق سابقين را بر سابقين برترى و مزيت بخشيده است.
نتيجه آنكه امام سجاد (ع) در قطعه ى دوم اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از پيشگاه الهى درخواست نموده:
و السبق الى الفضيله: بار الها! مسلمانان را موفق بدار كه در فضيلت سبقت جويند و هر چه زودتر آن را انجام دهند، پيشى گرفتن در فضيلت از عوامل مهم حفظ عدل اجتماعى است، چه آنكه عدل، خود از بهترين فضيلتهاست. كسانى كه در فضيلت سبقت مى گيرند قطعا در اقامه ى عدل، روش سبقت را به كار مى بندند و براى تحقق بخشيدن به عدل اجتماعى هيچ فرصتى را از دست نمى دهند و با مسامحه و سستى، خويشتن را از توفيق بزرگ الهى محروم نمى سازند.
فارسی
و حسن السیره و سكون الریح
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
