بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و لا اظلمن و انت مطيق للدفع عنى، و لا اظلمن و انت القادر على القبض منى.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از پيشگاه الهى درخواست مى كند: بار الها! بر محمد و آلش درود فرست و موجباتى را فراهم آور كه من مورد ستم دگران واقع نشوم كه تو قادرى آن را از من بگردانى، بار الها! چنين كن كه از من نيز به ديگران ستمى نرسد كه تو مى توانى مرا از آن بازدارى.
مدلول اين عبارت بايد مورد تمناى درونى همه ى مسلمانان باشد و در باطن همواره از خدا بخواهند موجباتى را فراهم آورد كه نه از ديگرى به آنان ستم برسد و نه آنان به دگران ستم نمايند.
به خواست خداوند توانا اين دو جمله از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. راغب در معناى ظلم مى گويد:
الظلم عند اهل اللغه و كثير من العلماء وضع الشى ء فى غير موضع المختص به اما بنقصان او بزياده.
ظلم، نزد اهل لغت و بسيارى از دانشمندان، قرار دادن چيزى است در غير موضع خودش و تحقق اين قرار دادن نابجا، گاهى براى كم گذاردن و تفريط است و گاهى به سبب زياده روى و افراط.
مثلا «آزادى» از نعمتهاى بزرگ خداوند است كه به مردم اعطا فرموده و بايد آنان با اندازه گيرى صحيح و دور از افراط و تفريط از آن برخوردار باشند. پس اگر حكومتى مانند بعضى از زمامداران كشورهاى غرب امروز در زمينه ى آزادى به افراط گرايش يابند و به نام آزادى، ناپاكيها و بى عفتيها را مجاز اعلام نمايند با اين عمل به آزادى و ملت خود ستم نموده اند و نسل جوان كشور را به سقوط و تباهى سوق داده اند. همچنين اگر حكومتى از آزادى صحيح و عاقلانه جلوگيرى كند و در مملكت اختناق به وجود آورد مانند بعضى از حكام مستبد كه دست نشانده ى غربيهاى استثمارگرند او نيز با اعمال استبدادى خويش به آزادى و به مردم ظلم نموده و سد راه تعالى جامعه شده است. دو عامل مهم و اساسى در جوامع بشرى وجود دارد كه منشاء ظلم است و نمى گذارد اشياء در موضع واقعى خود استقرار يابند و از افراط و تفريط مصون بمانند: يكى جهل بشر از شناخت موقع حقيقى آنهاست و آن ديگر اطاعت انسانهاى ظالم از هواى نفس و بيرون بردن اشياء از جاى خود به منظور اقناع شهوات و ارضاى تمايلات است. تنها كسى كه حد واقعى اشياء را آنطور كه هست مى داند و از موضع واقعى آنها آگاه است، ذات اقدس الهى است و اين مطلب در قرآن شريف با عبارتى كوتاه و جامع آمده است:
الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير.
آيا كسى كه عالم را آفريده است از مخلوق خود آگاهى
ندارد با اينكه او به تمام حقايق درون و برون اشياء واقف و خبير است.
پروردگار حكيم به منظور هدايت انسانها و تعليم سعادت آنان موضع و حدود تمام اشيائى را كه مبتلا به بشر است با اندازه گيرى صحيح و دور از افراط و تفريط تعيين نموده و در هر زمان به وسيله ى پيمبران به جوامع بشرى ابلاغ كرده است. حدودى را كه خداوند حكيم براى مردم تعيين نموده قطعا به صلاح و سعادت واقعى آنان است و بايد از آن پيروى نمايند و ضمنا در قرآن كريم خاطرنشان فرموده:
و من يتعد حدود الله فاولئك هم الظالمون.
آن كس كه از حدود خداوند تجاوز كند و به تندروى يا كندروى گرايش يابد ظالم و ستمكار است.
بعضى از افراد راه خود را از راه الهيون جدا كردند، مسير ماديگرى را در پيش گرفتند، نداى پيمبران را غير واقعى تلقى نمودند، نخواستند به دستور الهى در شناخت اشياء و موضع واقعى آنها واقف شوند و مانند كمونيستها دهها سال راه باطل را پيمودند و سرانجام پس از زيانهاى جانى و مالى بسيار به گمراهى خويش پى بردند. بعضى از افراد در صف الهيون قرار گرفتند، دعوت پيمبران را پذيرفتند ولى در خلال عمل دچار بدعتها شدند، يا بر اثر پاره اي از رويدادها دين حق را با نظريات شخصى خود به غلط تفسير نمودند و تصور غير واقعى خويش را راه سعادت و رستگارى پنداشتند، در بيراهه مى رفتند و گمان داشتند صراط مستقيم مرضى خدا را مى پيمايند. قرآن شريف، اينان را زيانكارترين مردم خوانده و درباره ى آنها فرموده است:
قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا. الذين ضل سعيهم فى الحيوه الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا.
اي پيمبر گرامى! به مردم بگو آيا مى خواهيد شما را به زيانكارترين انسانها آگاه نمايم؟ اينان كسانى هستند كه در دنيا جهد و كوشش گمراهانه دارند، در اعمال باطل خويش غرق اند و گمان مى كنند كارهايى را كه انجام مى دهند همه خوب و نيكوست.
كسى كه كار بد انجام دهد و مى داند بد مى كند انسانى است بدبخت و چون به بدكارى خويشتن وقوف دارد ممكن است روزى به خود آيد، توبه كند، و از بارى تعالى درخواست عفو و بخشش نمايد. اما بدبخت تر از او كسى است كه بد مى كند و گمان مى كند كه به انجام كارهاى خوب مشغول است، او ممكن است با تصور نادرست خود تا پايان عمر به اعمال نارواى خويش به گمان حسن عمل ادامه دهد و در همان حال بميرد. قرآن شريف در آيه ى مذكور از اين گروه سخن مى گويد و آنان را زيانكارترين انسانها معرفى مى نمايد.
عن على عليه السلام انه سئل عن هذه الايه. فقال كفره اهل الكتاب اليهود و النصارى و قد كانوا على الحق فابتدعوا فى اديانهم و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا. ثم قال: و ما اهل النهروان منهم ببعيد.
از على (ع) درباره ى اين آيه سئوال شد. فرمود: مراد، كفار اهل كتاب از يهود و نصارى هستند، اينان بر حق بودند اما بدعتهايى در
دين خود گذاردند و طبق آن بدعتها عمل مى نمودند و تصور مى كردند كار خوب انجام مى دهند. سپس فرمود: خوارج نهروان نيز از آنان دور نيستند، يعنى خوارج در مقابل امام، گزيده ى الهى قيام مسلحانه نمودند، با آن حضرت جنگيدند، و تصورشان اين بود كه كار خوب و طبق رضاى الهى انجام مى دهند.
خلاصه كسانى كه از حدود الهى در مواضع اشياء ناآگاه اند و جاهلانه معيارهاى باطلى را كه با سعادت بشر سازگار نيست انتخاب مى نمايند و آن را حق مى پندارند و تصور مى كنند با عمل نمودن بر وفق گزيده هاى خويش كار خوب انجام مى دهند سخت در اشتباه اند و به طورى كه مذكور افتاد خداوند در قرآن شريف اين گروه را زيانكارترين مردم خوانده است. على (ع) نيز در يكى از روايات با تعبير ديگرى آنان را معرفى نموده و فرموده است:
اجور الناس من عد جوره عدلا منه.
ظالمترين مردم كسى است كه عمل جائرانه ى خود را دادگرى تصور كند و آن را عدل به شمار بياورد.
نتيجه آن شد كه بعضى از افراد كه مرتكب ظلم مى شوند براى اين است كه از حدود الهى در تعيين مواضع اشياء آگاهى ندارند و مى خواهند با نظر و تشخيص خود، حق را از ناحق و روا را از ناروا تميز دهند و بر اثر نارسايى فكر دچار خطا مى شوند تا جايى كه گاهى عدل را ظلم و ظلم را عدل مى پندارند. بعضى از قدرتمندان يا افراد عادى از دستور بارى تعالى و تعاليم پيمبران آگاه اند، عدل و ظلم را مى شناسند، و به موضع اشياء و اعمال وقوف دارند، اما بنده و برده ى هواى نفس خويش
هستند و براى ارضاى غرايز و اقناع تمايلات خود مرتكب ظلم مى شوند و راه تعدى و تجاوز را در پيش مى گيرند. قرآن شريف اين گروه را هوى پرست خوانده و درباره ى آنان فرموده است:
ارايت من اتخذ الهه هواه افانت تكون عليه وكيلا.
اي رسول معظم! آيا ديدى آن كس را كه هواى نفس خويشتن را به الهيت گرفته و آن را معبود خود ساخته است؟ مگر تو مى توانى حافظ و نگهبان او باشى؟
نفس سركش آدمى طالب آزادى بى قيد و شرط است، مى خواهد در راه ارضاى غرايز و اقناع تمايلات خود با مانعى مواجه نشود و در مسير تمنيات خويش طبق خواسته اي كه دارد پيشروى نمايد ولى نظم و امنيت اجتماعى از يك طرف و نيل به كمال سعادت و موفقيت انسانى از طرف ديگر ايجاب مى كند كه هر فردى از تمنيات ناروا و خواهشهايى كه براى جامعه و انسانيت زيانبار است چشم پوشى نمايد و همين امر موجب شده است كه ضمير بشر همواره صحنه ى كشاكش و تضاد بين انسانيت و حيوانيت باشد و بر اثر اين تضاد غير قابل جبران است كه انسانها به انشعاب گراييده اند، بعضى از پى هوى پرستى، لذت گرايى، و ارضاى غرايز حيوانى رفته و هر عمل ناروايى كه مايه ى كامرانى آنان شود بى پروا مرتكب مى شوند، و گروهى در راه خداپرستى، احياى انسانيت و صلاح جامعه قدم برمى دارند و از معاصى و اعمال خلاف انسانيت اجتناب مى نمايند. على (ع) مسئله ى تضاد درونى انسانها را ضمن يك روايت كوتاه بيان نموده و آنان را از وضعى كه دارند آگاه ساخته است.
النفس مجبوله على سوء الادب و العبد مامور بملازمه حسن الادب
و النفس تجرى بطبعها فى ميدان المخالفه و العبد يجهد بردها عن سوء المطالبه فمتى اطلق عنانها فهو شريك فى فسادها و من اعان نفسه فى هوى نفسه فقد اشرك نفسه فى قتل نفسه.
نفس آدمى به اقتضاى ساختمان طبيعى و غرايز حيوانى خود زشتكار و بدعمل است. بنده ى خداوند وظيفه دارد كه خويشتن را به حسن ادب و اخلاق خوب متخلق نمايد. نفس آدمى بر وفق طبع خود در عرصه ى مخالفت مى تازد و در جهت باطل مى گرايد و بنده ى حق مى كوشد تا آن را از مسير نادرستش بگرداند و مانع خواسته هاى نامشروعش شود. اگر انسانى عنان نفس سركش را رها كند در فساد نفس شريك خواهد بود و هر كس نفس خود را در تمنيات نامشروعش يارى دهد با اين عمل در قتل نفس خود سهيم شده است. هوى پرستى نقطه ى مقابل خداپرستى است، انسان يا بايد بنده ى خدا باشد، اوامر او را به كار بندد، و تمنيات هواى نفس را با اوامر بارى تعالى بسنجد و در حدود اجازه ى شرع مقدس آن را اعمال نمايد، يا بايد طوق بندگى هواى نفس را به گردن نهد، اوامر خداوند را ناديده انگارد، و بى قيد و شرط مجرى دستورهاى هوى باشد. به مدلول بعضى از روايات، بت هواى نفس نزد بارى تعالى از هر بتى عظيمتر و هوى پرستى از هر پرستش مشركانه اي سنگينتر است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ما تحت ظل السماء من اله يعبد من دون الله اعظم عند الله من هوى متبع.
رسول اكرم (ص) فرموده: در زير سايه ى آسمان از آنچه غير خداوند كه پرستش مى شود، نزد حضرت بارى تعالى، عظيمتر از هواى نفسى كه مورد تبعيت و پيروى باشد يافت نمى شود.
اولياى گرامى اسلام درباره ى خطر هوى پرستى از ابعاد مختلف سخن گفته و پيروان خود را از اين عمل ظالم پرور و ضد انسانى برحذر داشته اند و در اينجا بعضى از آن روايات براى مزيد اطلاع شنوندگان محترم ذكر مى شود:
عن الجواد عليه السلام قال: من اطاع هواه اعطى عدوه مناه.
امام جواد (ع) فرموده: آن كس كه از هواى نفس خود اطاعت مى كند دشمن خويش را به تمنياتش مى رساند.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: احذروا اهواءكم كما تحذرون اعداءكم فليس شى ء اعدى للرجال من اتباع اهواءهم و حصائد السنتهم.
امام صادق (ع) فرمود: از هواى نفس خود حذر كنيد همانطور كه از دشمنان خود حذر مى نماييد كه هيچ چيز براى افراد دشمنتر از هواى نفس و برداشت محصول زبانشان نيست.
هوى پرستى چشم دل را نابينا و گوش دل را ناشنوا مى كند، آدمى را از واقع بينى و شناخت حقايق بازمى دارد و به راه تباهى و هلاكتش سوق مى دهد.
عن على عليه السلام قال: اوصيكم بمجانبه الهوى فان الهوى يدعوا الى العمى و هو الضلال فى الاخره و الدنيا.
على (ع) فرمود: توصيه مى كنم به شما: از هواى نفس و پيروى از آن پرهيز نماييد كه هواى نفس، آدمى را به كوردلى مى خواند و آن ضلالت و گمراهى در آخرت و دنياست.
و عنه عليه السلام قال: انكم ان امرتم عليكم الهوى اصمكم
و اعماكم و ارداكم.
و نيز فرموده است: اگر هواى نفس فرمانرواى شما گردد كر و كور و پستتان مى نمايد.
جهاد اكبر، در لسان روايات جهاد با نفس سركش و غلبه بر هوى و تمايلات است. اين جهاد به مراتب مهمتر و سنگينتر از جنگيدن با ابطال توانا و افراد نيرومند است و در اين باره روايات بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده و پيروان خود را به اهميت اين مبارزه واقف ساخته اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الشديد ليس من غلب الناس و لكن الشديد من غلب على نفسه.
رسول اكرم (ص) فرموده: انسان قوى و نيرومند آن كس نيست كه بر مردم غلبه كند بلكه قوى و توانا آن كسى است كه بر نفس خود پيروز گردد.
عن على عليه السلام قال: اشجع الناس من غلب هواه.
على (ع) فرموده: شجاعترين مردم كسى است كه بر هواى نفس خود ظفر يابد و بر آن غلبه كند.
كسى كه در پرتو قوت اراده و قوت تصميم در جهاد با نفس پيروز مى شود، بر هوى و بر تمايلاتش غلبه مى كند و از اسارت رهايى مى يابد هرگز دستش به تجاوز و ستم دراز نمى شود و دامن خود را به تعدى و ظلم به اين و آن آلوده نمى نمايد زيرا او در پرتو مجاهده از اسارت رهايى يافته و انديشه ى ستم كسى را به ضمير خود راه نمى دهد و اين خود عاليترين اثر درخشان پيروزى در پيكار با هواى نفس است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا على! اثقل الجهاد من اصبح
و لا يهم بظلم احد.
رسول اكرم به على (ع) فرمود: برترين جهاد اين است كه آدمى صبح كند در حالى كه نيت ستم احدى را در دل ندارد و فكر ظلمى را در سر نمى پرورد.
به شرحى كه توضيح داده شد ظلم نمودن يا معلول جهل و نادانى است يا ناشى از ضعف و ناتوانى، آن كس كه ظلم و عدل را مى شناسد و از حدود آنها به خوبى آگاهى دارد و همچنين آن كس كه در مقابل دشمن برون يعنى رقيب خود يا دشمن درون يعنى هواى نفس خويش نيرومند و تواناست نيازى ندارد كه براى نيل به هدفهاى خود از در ظلم وارد شود، دروغ بگويد، خيانت كند، بى گناهى را متهم نمايد، خونى را به ناحق بريزد، و دهها ظلم ديگر از اين قبيل، او در كمال قوت و قدرت راه صحيح خود را بر اساس عدل و دادگرى مى پيمايد و سرانجام با سربلندى و پاكدامنى پيروز مى گردد. امام سجاد (ع) در يكى از دعاهاى خود بر همين مبناى اساسى در پيشگاه الهى سخن گفته و ذات اقدس او را از ظلم مبرا و منزه خوانده است.
و قد علمت انه ليس فى حكمك ظلم و لا فى نقمتك عجله و انما يعجل من يخاف الفوت و انما يحتاج الى الظلم الضعيف و قد تعاليت يا الهى عن ذلك علوا كبيرا.
بار الها! مى دانم كه در حكم تو ظلم نيست و در كيفر اعمال گناهكاران شتاب ندارى زيرا كسى در كار خود عجله مى كند كه از فوت شدن فرصت خائف باشد و آن كس كه ضعيف و ناتوان است به ظلم احتياج دارد. بار الها! تو از اين نقائص در حد اعلى مبرا و منزهى.
حضرت زين العابدين (ع) در قسمت اول اين قطعه از دعا كه موضوع سخنرانى امروز است، پس از ذكر صلوات، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و لا اظلمن و انت مطيق للدفع عنى، بار الها! موجباتى را فراهم آور كه من مورد ستم دگران واقع نشوم كه تو قادرى آن را از من بگردانى.
دعاى امام (ع) شامل ظالمهاى دو گروه مى شود: گروه اول كسانى هستند كه از مقام امام آگاهى ندارند و حدود الهى را درباره ى آن حضرت نمى شناسند و بر اثر جهل و نادانى ظلم مى كنند، گروه دوم كسانى هستند كه تا حدى به مقام امام معرفت دارند ولى برده و بنده ى هواى نفس خويشتن اند و براى اقناع تمايلات و نيل به هدفهاى غير مشروع خود به امام ستم مى كنند، حضرت على بن الحسين عليهماالسلام دفع ظلم هر دو گروه را از پيشگاه حضرت بارى تعالى درخواست مى نمايد. در پايان بحث ظلم به موقع است اين نكته خاطرنشان گردد كه تنها مخلوق خداوند نيست كه مورد ستم بشر واقع مى شود بلكه انسانهاى نادان و هوى پرست بر اثر شرك، ذات اقدس الهى را نيز مورد ستم قرار مى دهند. قرآن شريف از زبان لقمان حكيم نقل نموده كه به فرزندش فرمود:
يا بنى! لا تشرك بالله، ان الشرك لظلم عظيم، فرزند عزيز! به خداوند، شرك نياور و براى او عديل و نظيرى قرار مده كه شرك ظلمى است بس بزرگ.
در آيه ى ديگر، خداوند فرموده است:
الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم الامن و هم مهتدون،
كسانى كه ايمان آورده و ايمان خويش را به ظلم نيالوده اند داراى ايمنى هستند و از نعمت هدايت بارى تعالى برخوردار.
روى عن عبدالله بن مسعود قال: لما نزلت هذه الايه شق على الناس و قالوا يا رسول الله: و اينا لم يظلم نفسه؟ فقال صلى الله عليه و آله: انه ليس الذى تعنون. الم تسمعوا الى ما قال العبد الصالح: يا بنى لا تشرك بالله ان الشرك لظلم عظيم.
از عبدالله بن مسعود روايت شده كه وقتى اين آيه بر رسول گرامى نازل شد، براى مسلمانان گران آمد. به پيمبر عرض كردند: كدام يك از ما به نفس خود ظلم نكرده است؟ بنابراين طبق اين آيه هيچ يك از ما ايمنى نخواهد داشت. رسول اكرم (ص) فرمود: مقصود از آيه آن نيست كه در فكر شما آمده، مگر نشنيده ايد كه بنده ى صالح خداوند به فرزندش فرمود: شرك به بارى تعالى نياور كه شرك، ظلمى است بزرگ، يعنى مقصود از ظلم در اين آيه شرك به حضرت بارى تعالى است.
ظلم شرك درباره ى خداوند ممكن است ناشى از جهل مشرك باشد، از اين نظر كه درباره ى مخلوق ناچيزى به افراط گراييده آن را از حد مخلوق بودن خارج نموده و هم قدر آفريدگار قرار داده است و پرستش را كه به ذات اقدس الهى اختصاص دارد درباره ى آن آفريده ى جماد معمول داشته است، و ممكن است ظلم شرك، ناشى از هواى پرستى باشد يعنى بت پرست مى داند كه قطعه سنگ يا چوبى كه پدرانش به صورت بت درآورده اند لياقت پرستش ندارد ولى هواى نفس فرمان مى دهد تعصب قومى را حفظ كن، معبود پدران خويش را از ياد مبر، و بت باقيمانده از
آباى خود را همچنان بر كرسى خدايى نگاهدارى بنما. گناه شرك نزد حضرت بارى تعالى آنقدر مهم است كه صريحا در قرآن شريف فرموده:
ان الله لا يغفر ان يشرك به، خداوند گناه كسى را كه به او شرك آورده است نمى آمرزد و او را مشمول عفو خود قرار نمى دهد.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه امام (ع) در قسمت اول اين قطعه از دعا كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه الهى عرض مى كند: بار الها! تو قادرى ظلم ظالم را بگردانى، موجباتى را فراهم آور كه من مورد ستم دگران واقع نشوم.
در قسمت دوم دعاى امروز عرض مى كند:
و لا اظلمن و انت القادر على القبض منى، بار الها! چنان كن كه از من نيز به دگران ستمى نرسد كه تو مى توانى مرا از آن بازدارى.
نظير آنچه در دعاى «مكارم الاخلاق»، موضوع سخنرانى امروز آمده است امام سجاد (ع) با تعبير ديگرى آن را در دعاى چهاردهم صحيفه ى سجاديه از پيشگاه الهى خواسته است:
اللهم فكما كرهت الى ان اظلم فقنى من ان اظلم.
بار الها! همانطور كه نمى خواهى من مورد ظلم و تعدى واقع شوم مرا نگاهدارى و محافظت فرما تا به دگران ستم نكنم.
با توجه به اينكه قضاى قطعى بارى تعالى بر اين تعلق گرفته است كه بشر در اعمال تشريعى و تكاليف دينى آزاد باشد، لازم است نگاهدارى و قبض مردم از ارتكاب ظلم كه در دعاى امام آمده به گونه اي واقع شود كه منافى با اصل اختيار و آزادى انسانها نباشد. خداوند براى تحقق بخشيدن به اين هدف مقدس و بازداشتن مردم از اعمال ظالمانه با
حفظ جهات آزادى، برنامه ى تعليم و تربيت را به وسيله ى پيمبران پايه گذارى نمود و در تمام قرون و اعصار، افراد شايسته و لايقى را براى تربيت انسانها مبعوث فرمود تا با سعى و مجاهده، مردم را به صراط مستقيم انسانيت سوق دهند و از نعمت عدل و انصاف برخوردارشان سازند و اين مطلب صريحا در قرآن شريف آمده است:
لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط.
ما رسولان خود را با ادله ى روشن و كتاب و ميزان فرستاديم تا مردم را آنچنان بسازند و به گونه اي تربيت نمايند كه خودشان به جاذبه ى معنوى و كشش روحانى به عدل و دادگرى قيام نمايند.
ملاحظه مى كنيد كه در اين آيه تصريح شده كه هدف بعث رسل و انزال كتب اين است كه قيام مردم در جامعه بر اساس عدل باشد. اولين قدمى را كه تمام پيمبران الهى در راه انسان سازى و تربيت مردم برمى داشتند اقامه ى بزرگترين عدل يعنى احياى توحيد و يكتاپرستى و سركوب نمودن عظيمترين ظلم يعنى اماته ى شرك و بت پرستى بود. يكتاپرستى، مردم را از بندگى و بردگى غير خدا آزاد مى سازد، به آنان عزت نفس و شخصيت مى بخشد، و اين حالت روانى، خود عامل بسيار موثر در اجتناب از ظلم و تعدى است. ولى انبيا براى از ميان بردن بت و نابود ساختن انديشه ى بت پرستى صدمات و لطمات بسيار ديدند و با تعصبهاى جاهلانه ى مردم نادان سخت مواجه بودند، تا جايى كه بعضى از آنان جان خود را از دست دادند، اما سرانجام توانستند با حفظ آزادى و اختيار بشر گروهى را بيدار كنند، آنان را به خود
آورند، نيروى عقلشان را به فعاليت وادارند، و از راه باطل شرك بگردانند و به خداى يگانه متوجهشان نمايند. از پى استدلال عقلى، در اثبات توحيد و ابطال شرك و اينكه توحيد عدل است و شرك ظلم، سخن از عدل و ظلم اخلاق و اعمال و افعال به ميان آوردند و موضع واقعى هر يك از آنها را طبق دستور بارى تعالى توضيح دادند و افراط و تفريط هر يك را بيان نمودند و در ضمن فوايد عدل و زيانهاى ظلم را در زندگى دنيا خاطرنشان ساختند، و به قوم خود فهماندند كه رعايت عدل علاوه بر فوايد دنيوى موجب پاداش اخروى و اجر الهى است و اعمال ظالمانه با زيانهاى دنيوى عذاب قيامت و كيفر الهى را در پى دارد. اگر كسانى در دنيا به ظلم آلوده شده اند و به جان و مال و عرض مردم تجاوز نموده اند بايد آنها را در دنيا تصفيه كنند و صاحبان حق را راضى نمايند و با توبه و استغفار، حقوق مردم از ميان نمى رود.
عن شيخ من النخع قال قلت لابى جعفر عليه السلام: انى لم ازل واليا منذ زمن الحجاج الى يومى هذا فهل لى من توبه. قال فسكت ثم اعدت عليه فقال: لا حتى تودى الى كل ذى حق حقه.
پيرمردى از نخع مى گويد: به امام باقر (ع) عرض كردم: من از زمان حجاج تا امروز والى و استاندار بوده ام، آيا براى من توبه هست و مى توانم با استغفار، آلودگى خويش را برطرف نمايم؟ حضرت سكوت كرد. مى گويد دوباره پرسيدم. فرمود: با توبه نمى شود مگر حق هر صاحب حقى را به وى ادا كنى.
اگر در دنيا انسان مغرور و مسئولى از پى راضى كردن صاحبان حق نرود بايد در قيامت به انتظار تصفيه ى حساب سخت و كيفر شديد
الهى باشد. در قرآن شريف آمده است:
ان ربك لبالمرصاد، پروردگارت در كمينگاه، مراقب اعمال و افعال مردم است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: المرصاد قنطره على الصراط. لا يجوزها عبد بمظلمه عبد.
امام صادق (ع) فرمود: «مرصاد» نقطه ى مرتفعى است بر صراط كه از آن گذر نمى كند بنده اي كه مورد مطالبه و موآخذه مظلومى باشد.
نتيجه آنكه خداوند با رعايت آزادى و اختيار، بشر را به وسيله ى پيمبران هدايت مى نمايد، نيك و بد، حق و باطل، و عدل و ظلم را در شئون مختلف به وى ارائه مى كند. اين مردم اند كه مى توانند آزادانه آن را بپذيرند يا به اختيار خويشتن آن را رد كنند، و اين مطلب صريحا در كتاب مجيد آمده است:
انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا.
ما راه را به انسان ارائه مى كنيم و به مسير سعادت و كمال، هدايتش مى نماييم، او آزاد است، مى تواند نعمت هدايت ما را شكرگزار باشد و مى تواند آن را كفران نمايد.
امام (ع) در قطعه ى دوم دعا، موضوع بحث سخنرانى امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لا اظلمن و انت القادر على القبض منى: بار الها! چنان كن كه از من به ديگران ستمى نرسد كه تو مى توانى مرا از آن بازدارى.
مراد امام از قبض و بازداشتن سلب آزادى و اختيار نيست، بلكه
مى خواهد عرض كند: بار الها! تو مقلب القلوبى و دلها در قبضه ى قدرت توست، اگر اراده فرمايى مى توانى انسان دعاكننده را مورد حمايت و نصرت مخصوص خود قرار دهى، در انديشه و فكرش تحول و دگرگونى ايجاد نمايى و در ضميرش موجباتى را فراهم آورى كه خودش آزادانه از نيت ظلمى كه در سر پرورانده و به انجامش تصميم گرفته است منصرف شود، دست تجاوز به شخص مورد نظر دراز نكند و دامن خويش را به گناه ظلم نيالايد. همچنين تو مسبب الاسبابى، قدرت دارى در خارج از وجود دعاكننده موجباتى را فراهم آورى كه از ظلم مورد نظرش آزادانه خوددارى نمايد، مثلا اگر دعاكننده تصميم داشت از مسلمانى كه موجب آزردگى و رنجش خاطرش گرديده در مجلسى يا حضور جمع غيبت نمايد و با اين جرم بزرگ، رنجش خويش را جبران كند اما در لحظه اي كه مى خواست زبان به غيبت بگشايد يكى از دوستان صميمى و ارزشمند آن شخص كه بنا بود مورد غيبت واقع شود در مجلس حضور يافت، با آمدن او از تصميم خود گذشت، همچنان لب فروبست و از غيبت صرفنظر نمود. بنابراين، امام (ع) از جمله ى: «و انت القادر على القبض منى» خواستار سلب آزادى و اختيار از دعاكننده نيست، چه آنكه اين دعا برخلاف سنت الهى در آزادى بشر است، بلكه مقصود اين است كه در هر مورد با عاملى موثر يا رويدادى مناسب زمينه اي فراهم آيد كه دعاكننده با اختيار خويش از ستم چشم بپوشد و خود را به ظلم آلوده ننمايد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا اضلن و قد امكنتك هدايتى، و لا افتقرن و من عندك وسعى، و لا اطغين و من عندك وجدى.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» سه درخواست از پيشگاه بارى تعالى مى نمايد: اول: بار الها! به گمراهى و ضلالت، گرايش نيابم با آنكه هدايت من براى تو ممكن است. دوم: بار الها! دچار فقر و تنگدستى نشوم با آنكه از فضل تو تمكن مالى دارم. سوم: بار الها! گرفتار طغيان و تجاوز از حق نشوم با آنكه تمام هستى و تمكن من از ناحيه ى توست.
به خواست خداوند اين سه جمله از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. در آغاز لازم است معناى «هدايت» و معناى «ضلالت» از نظر لغت روشن شود، سپس پيرامون هر يك از آن دو مطالبى به عرض شنوندگان محترم برسد. راغب مى گويد:
الضلال العدول عن الطريق المستقيم و يضاده الهدايه، قال تعالى: فمن اهتدى فانما يهتدى لنفسه و من ضل فانما يضل عليها، و يقال الضلال لكل عدول عن المنهج عمدا كان او سهوا، يسيرا كان او
كثيرا.
«ضلال» عبارت از انحراف از صراط مستقيم است و ضد آن «هدايت» است. خداوند در قرآن شريف فرموده: هر كس راه هدايت بپيمايد به نفع خود اوست، و هر كس از آن راه منحرف گردد به ضرر او. و گفته مى شود: ضلالت و گمراهى براى هر عدول از منهج صحيح است، خواه عمدا باشد يا سهوا، كم باشد يا بسيار.
راه صحيح رفتن يكى است و راه باطل پيمودن متعدد است، توحيد و يكتاپرستى يك راه است و بس، اما شرك، راههاى متعدد و مجارى گوناگون دارد: بت پرستى و آفتاب پرستى، درخت پرستى و گاوپرستى، رياكارى و هوى پرستى، و خلاصه هر پرستشى غير از يكتاپرستى شرك است. از اين رو خداوند در قرآن، هدايت را كه «نور» است مفرد آورده و گمراهى را كه ظلمت و تيرگى است جمع آورده است:
الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور، و الذين كفروا اولياوهم الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات.
خداوند ولى مردم باايمان است و آنان را از ظلمتها و تيرگيهاى متعدد خارج مى كند و به راه روشن و نورانيت هدايت مى نمايد. اما كسانى كه وليشان طاغوت است و مايه ى گمراهى آنان است، موجباتى را فراهم مى آورد كه آنان را از نور فطرت منحرف مى كند و به ظلمتهاى گمراهى سوق مى دهد.
راغب در معناى هدايت مى گويد:
الهدايه دلاله بلطف و منه الهدايه. ان قيل كيف جعلت الهدايه دلاله
بلطف و قد قال الله تعالى: «و اهدوهم الى صراط الجحيم» قيل ذلك استعمل فيه استعمال اللفظ على التهكم مبالغه فى المعنى كقوله: «فبشرهم بعذاب اليم.».
«هدايت» عبارت از دلالت و راهنمايى آميخته به لطف است و از همين باب است مسئله ى «هديه» از اين نظر كه آن حاوى لطف و عنايت است. اگر گفته شود چگونه «هدايت» را دلالت به لطف خوانده اي با آنكه خداوند اين كلمه را در زمينه ى عذاب جهنم به كار برده و فرموده است: «جهنمى را به دوزخ هدايت نماييد» در پاسخ گفته مى شود: استعمال كلمه ى «هدايت» در مورد دوزخيان بر سبيل تحكم و به عنوان شدت غضب و مبالغه در معنى است، از قبيل اينكه گفته مى شود: «مردمان گناهكار را به عذاب دردناك بشارت ده» با آنكه مى دانيم «بشارت» در مورد خبرهايى است كه موجب مسرت و شادمانى مى گردد، همانطور كه كلمه ى «هدايت» از شدت غضب به كار برده شده، كلمه ى «بشارت» نيز در مورد جهنميان از نظر شدت غضب به كار برده شده است.
براى آنكه هدايت بارى تعالى شامل حال انسان شود و آدمى مشمول رحمت و فيض بارى تعالى گردد لازم است خود را با شرايط «هدايت» منطبق كند و مقدمات آن را در وجود خود ايجاد نمايد تا بتواند از لطف الهى بهره مند گردد. اولين شرطى را كه بايد طالب هدايت در خود ايجاد نمايد آن است كه در باطن جدا خواستار هدايت باشد و بخواهد از ضلالت و گمراهى رهايى يابد زيرا اگر خواستار جدى نباشد به هدايت نمى رسد، مثلا درمان بيمار، اول شرطش اين است كه بيمار
جدا خواستار درمان باشد و هر راهى كه براى نيل به هدف مى بيند در آن قدم بگذارد، يا يك انسانى كه مى خواهد عالم شود اول بايد جدا علاقمند به تحصيل علم و نيل به كمال باشد و در مقابل جهل، بى تفاوت نباشد. اگر با اراده ى جدى، مريض دنبال درمان برود و محصل، دنبال علم برود موفق مى شود، انسانى هم كه آرزومند است لطف راهنمايى خداوند به او برسد بايد اراده ى جدى داشته باشد و بخواهد حتما از نعمت هدايت برخوردار گردد. مريضى كه طالب درمان است و محصلى كه خواهش علم دارد بايد براى رسيدن به هدفهاى خود مجاهده و كوشش كنند و حد اعلاى سعى و عمل را به كار بندند تا موفق گردند. آنانكه خواهان هدايت و طالب سعادت و رستگارى هستند بايد همت گمارند و براى نيل به هدايت بارى تعالى مجاهده كنند و سعى و عمل لازم را به كار بندند تا موفق شوند. قرآن شريف در اين باره فرموده:
و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و ان الله لمع المحسنين.
كسانى كه در راه ما مجاهده مى كنند و سعى و عمل خود را به شايستگى اعمال مى نمايند ما آنها را هدايت مى نماييم كه خداوند سبحان با محسنين و نيكوكاران است.
اولين مجاهده اي كه در هدايت الهى را به روى انسان مى گشايد و زمينه ى سعادت آدمى را فراهم مى آورد به كار بردن عقل و استفاده كردن از نيروى خرد است. حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام به هشام فرموده:
ان الله تبارك و تعالى بشر اهل العقل و الفهم فى كتابه فقال: فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه. اولئك الذين هداهم الله و اولئك هم اولواالالباب. يا هشام! ان الله عز و جل اكمل
للناس الحجج بالعقول و افضى اليهم بالبيان و دلهم على عبوديته بالادلاء.
خداوند در قرآن شريف به اهل عقل و فهم بشارت داده و فرموده است: مژده بده به بندگان من، آنانكه سخنان را مى شنوند و از بهترين آن پيروى مى كنند. اينان اند كه خداوند هدايتشان فرموده و صاحبان عقل اند. اي هشام! خداوند حجج خود را براى مردم به وسيله ى عقل تكميل نموده و آن را منتهى به بيان فرموده و مردم را به وسيله ى دلايل بر ربوبيت خود راهنمايى فرموده است.
خداوند، مصداق واقعى خردمندانى را كه از بهترين سخن پيروى مى كنند در اين آيه بيان فرموده است:
ربنا اننا سمعنا مناديا ينادى للايمان ان آمنوا بربكم، فآمنا.
بار الها! ما شنيديم صداى نداكننده اي را كه به ايمان دعوت مى كرد و مى گفت: ايمان بياوريد به پروردگارتان، بار الها! دعوت او را اجابت نموديم و ايمان آورديم.
براى نيل به هدايت بارى تعالى بايد پيمبر الهى بيايد، اوامر الهى را ابلاغ كند و با مردم سخن بگويد، مردم نيز عقلهاى خود را به كار بندند، در سخنان فرستاده ى خدا تامل و تفكر نمايند، و با بصيرت و بينايى به وى ايمان بياورند. اگر پيمبر بيايد و مردم عقل خود را به كار نبندند هدايت الهى تحقق پيدا نمى كند، اگر مردم، عقل خود را به كار ببندند بدون راهنمايى الهى به هدايت واقعى نايل نمى شوند، بنابراين هدايت نيازمند به سخنان پيمبران و به كار گرفتن عقل و فكر كردن است، و به فرموده ى على (ع) در مجمع البحرين، ماده ى «عقل»:
العقل شرع من داخل، و الشرع عقل من خارج، عقل در وجود آدمى به منزله ى شرع درونى است و شرع مقدس فرستاده ى خدا به منزله ى عقل برونى است براى بشر.
عن الكاظم عليه السلام قال: ان لله على الناس حجتين: حجه ظاهره و حجه باطنه. فاما الظاهره فالرسل و الانبياء و الائمه، و اما الباطنه فالعقول.
امام كاظم (ع) فرموده: خداوند در بين مردم دو حجت دارد: يك حجت ظاهرى و آشكار و آن ديگر حجت باطنى و پنهان. اما حجت ظاهرى خداوند، رسل و انبيا و ائمه عليهم السلام اند، و اما حجت باطنى خداوند عقلهاى مردم است.
از آنچه مذكور افتاد اين نتيجه به دست آمد كه اولين مجاهده و كوشش در راه نيل به هدايت بارى تعالى گوش دادن به سخنان پيمبران و به كار بستن عقل در شناخت واقعيت و حقيقت آنان است. اگر آدمى اين مرحله را بگذراند و به نبوت پيمبران الهى باور بياورد يكى از مهمترين مراحل هدايت الهى را گذرانده است.
اما مرحله ى دوم اين است كه پس از دانستن حقيقت و درك واقعيت دعوت پيمبران آن را كه در دل فهميده و با عقل تشخيص داده به زبان بياورد و اعتراف كند، اما اين كار، نيازمند به مجاهده با هواى نفس و غلبه بر تمنيات حيوانى است، و اگر مجاهده با هوى سنگينتر از مجاهده ى عقلى نباشد از آن خفيفتر نيست زيرا بسيارى از مردم در مواردى حقيقت را درك مى كنند، اما اسير يك سلسله تعلقات و توهمات اند، گرفتار خودخواهى، بلندپروازى، استكبار، تعصب
خانوادگى، تعصب قومى، لجاجت و عناد، كه قدر جامع همه ى اينها هواى نفس است. هواى نفس نمى گذارد انسان به واقعيت اعتراف كند و حقيقت را بگويد و در خلال آيات قرآن شريف و روايات مواردى در اين باره آمده كه به مناسبت، چند مورد آنها براى شاهد ذكر مى شود. كسانى بعد از ديدن معجزات حضرت موسى بن عمران و مطمئن شدن به اين مطلب كه او فرستاده ى بارى تعالى است حاضر نشدند اطمينان قلب خود و باور و ايمان معنوى خويش را به زبان بياورند. قرآن در اين باره فرموده است:
و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم ظلما و علوا.
اينان انكار كردند نبوت موسى بن عمران را با اينكه يقين قلبى داشتند و انگيزه ى اينان در اين انكار بلندپروازى و ستمگرى بوده است، نتوانستند با روح بلندپروازى و هواى نفس خود در ظلم و ستم مبارزه و مجاهده نمايند.
الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون ابناءهم و ان فريقا منهم ليكتمون الحق و هم يعلمون.
كسانى كه اهل كتاب اند پيغمبر اسلام را مى شناسند همانند شناخت فرزندان خودشان، اما گروهى از آنها حق را كتمان مى كنند با آنكه به حق، عالم و آگاه اند.
و كذالك ما ارسلنا من قبلك فى قريه من نذير الا قال مترفوها: انا وجدنا آباءنا على امه و انا على آثارهم مقتدون.
اينچنين است كه ما پيش از تو در هيچ قريه اي پيمبر و نذيرى نفرستاديم مگر آنكه اسرافگران مى گفتند: پدران خود را بر روش و
عقيده اي يافته ايم و ما نيز به آنها اقتدا مى كنيم و از پى عقايد آنها مى رويم . ابوجهل درباره ى پيغمبر گفت:
و الله انى لاعلم انه صادق و لكن متى كنا تبعا لعبد مناف.
به خدا قسم مى دانم كه پيمبر اسلام راست مى گويد و فرستاده ى خداوند است، اما چه زمان قبيله ى ما و گروه ما را از گروه و قبيله ى عبد مناف پيروى نموده اند.
البته كسانى كه اسير لجاج و عنادند، اسير هواى نفس و بلندپروازى هستند، و اسير تعصب پدران و تصلب و پافشارى در روش اجداد قوم خود هستند و نمى توانند حقايق را درك كنند زيرا اينان قدرت مجاهده با نفس خود و تمنيات خويشتن ندارند. نتيجه اينكه نيل به هدايت بارى تعالى از راه مجاهده و كوشش ميسر است، كسى كه مى خواهد از اين نعمت بزرگ برخوردار گردد بايد در درجه ى اول، عقل خود را به كار بندد و نداى انبيا را با نيروى خود بررسى كند و ايمان بياورد. ثانيا، بايد هواى نفس خود را واپس زند، از تعصب و تصلب و لجاج و بلندپروازى، خويشتن را مصون دارد تا بتواند با مجاهده با هواى نفس، خود را به حقيقت برساند و از هدايت بارى تعالى برخوردار گردد. جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع) موضوع سخنرانى امروز ناظر به اين گروه است. در پيشگاه الهى عرض مى كند:
و لا اضلن و قد امكنتك هدايتى: بار الها! به گمراهى و ضلالت گرايش نيابم با آنكه هدايت من براى تو ممكن است.
كسى كه عقل خود را به كار بسته و در سخنان پيامبر گرامى اسلام (ص) دقت نموده و به نبوت آن حضرت پى برده و در باطن ايمان آورده است به علاوه
با هواى نفس خويش مجاهده كرده و باور معنوى خود را به زبان آورده و به گروه مسلمانان پيوسته است، چنين انسانى حق دارد بگويد: بار الها! مورد حمايت و عنايتم قرار بده به گونه اي كه در صراط مستقيم كمترين انحرافى پيدا نكنم و در باطل قدم نگذارم. اگر اين انسان، عالم و روحانى عاليقدر است از خدا مى خواهد كه بار الها! در مطالعه ى قرآن شريف و روايات دچار اشتباه فكرى نشوم، تو مرا مورد پشتيبانى و لطف خودت قرار ده كه حقايق را آنطور كه هست از كتاب و سنت درك كنم. اگر يك انسان اجتماعى وارد در امور مملكت است بايد بگويد: پروردگارا! مورد عنايت و حمايتم قرار بده كه در سعادت مردم به صراط مستقيم بروم، دچار انحراف نشوم و به ضرر كشور اسلامى قدمى برندارم. خلاصه هر كس در هر روشى كه قدم مى زند و در هر كارى كه وارد است اگر مشمول هدايت بارى تعالى بشود و خداوند لطف خود را شامل حال او فرمايد از خطر و انحراف مصون مى ماند و سرانجام در هر كارى به سعادت شايسته ى آن كار نايل مى گردد.
حضرت زين العابدين (ع) در جمله ى دوم دعاى موضوع بحث و سخنرانى امروز به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و لا افتقرن و من عندك وسعى: بار الها! دچار فقر و تنگدستى نشوم با آنكه به فضل و عنايت تو از نعمت گشايش برخوردارم.
در قرآن شريف و روايات اولياء گرامى اسلام، كلمه ى فقر مكرر آمده و به مناسبت هر مقامى معناى مخصوصى از آن اراده شده است.
يا ايها الناس! انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد.
خداوند در اين آيه ى شريفه تمام انسانها را در همه ى قرون و اعصار مخاطب ساخته و فرموده است: اي انسانها! همه ى شماها فقرا و نيازمندان درگاه مقدس بارى تعالى هستيد و خداوند است كه غنى بالذات و بى نياز از همه ى موجودات است.
مقصود از فقر در اين آيه، تهيدستى و بى چيزى نيست و از غنى در اين آيه، ثروتمندى و تمكن مالى اراده نشده است، بلكه مقصود از فقر، احتياج ذاتى ممكن الوجود است به غنى بالذات يعنى حضرت واجب الوجود، و مراد از «غنى» بى نيازى من جميع الجهات خداوند است از همه ى موجودات. اين فقر براى ممكن الوجود نه تنها مايه ى نقص نيست بلكه هر قدر انسانى به نيازمندى خود بهتر توجه كند و فقر خود را در پيشگاه الهى فزونتر بداند قدر و منزلت او بيشتر و بالاتر است، و بر همين اساس، رسول اكرم (ص) فرموده است:
الفقر فخرى و به افتخر على سائر الانبياء.
فقر و نيازمندى مايه ى افتخار من است و من به اتكاى اين فقر براى احساس نيازمندى خود به ذات اقدس الهى بر ساير پيمبران افتخار مى نمايم.
البته تمام انبيا و مربيان الهى خود را فقير و نيازمند به ذات اقدس الهى مى دانستند، اما اينكه رسول اكرم (ص) مى گويد: من فقر خود را مايه ى مباهات و افتخار خود نسبت به ساير پيمبران مى دانم از اين نظر است كه مراتب ايمان رسول اسلام و اتصال او از نظر معنوى به ذات اقدس الهى به قدرى رفيع و بلند است كه از اتصال ديگر پيمبران بالاتر است. او فقر خود را به خداوند بيش از ساير پيمبران و انقطاع خويشتن را از
جميع ماسوى الله بيش از ساير فرستادگان خدا درك مى كند از اين رو به خود اجازه مى دهد كه بگويد: من به اين فقر بر ديگر پيمبران مفتخرم. اين فقر بزرگ و افتخارآميز همان است كه در دعا آمده است:
اللهم اغننى بالافتقار اليك و لا تفقرنى بالاستغناء عنك.
بار الها! با فقر و نيازمندى به خودت مرا غنى كن و با بى نيازى از ذات اقدس خودت دچار فقرم منما.
درباره ى فقر و غناى مالى روايات بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده كه در بعضى از آن روايات، فقر و غنى را ممدوح خوانده اند و در بعضى از آن روايات مذموم، و در سخنرانى هشتم قسمتى از آن روايات ذكر شده و پيرامون فقر و غنى از نظر مبانى اسلامى توضيح داده شده است. اما در اينجا فقط به يك مطلب اشاره مى شود و آن مطلب اين است: فقرى كه مسلما مذموم است و مى تواند آدمى را دچار انحرافهاى معنوى و اخلاقى بنمايد و مفاسدى به بار آورد آن فقرى است كه آدمى فاقد حداقل مايحتاج زندگى باشد و نتواند به قدر ضرورت، خود و عائله ى خود را اداره نمايد. على عليه السلام درباره ى چنين فقرى فرموده است:
العسر يفسد الاخلاق.
مضيقه ى زندگى و فقد مالى، اخلاق آدمى را فاسد مى كند و انسان را از مسير صحيح منحرف مى نمايد.
درخواست ائمه ى معصومين عليهم السلام از پيشگاه الهى در گذران زندگى، تامين معاش به قدر كفاف و عفاف بود و در مقام دعا از خداوند مى خواستند كه فاقد آن نباشند. امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعا كه موضوع بحث و سخنرانى امروز است به خداوند عرض مى كند:
و لا افتقرن و من عندك وسعى، بار الها! دچار فقر و تنگدستى نشوم با آنكه تو به فضل خود مى توانى از گشايش زندگى برخوردارم سازى.
امام (ع) در جمله ى سوم دعا كه موضوع بحث امروز است عرض مى كند:
و لا اطغين و من عندك وجدى، بار الها! گرفتار طغيان و تجاوز از حق نشوم با آنكه تمام هستى و تمكن من از ناحيه ى توست.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام پس از درخواست گشايش مالى از طغيان نام مى برد و از خداوند مى خواهد كه در زمينه ى مال دچار تجاوز از حد نشود و اين درسى است بسيار آموزنده براى پيروان آن حضرت و همچنين براى كسانى كه مى خواهند بر اثر تمكن مالى از مرز انسانيت خارج نشوند و به طغيان و سركشى گرايش نيابند. مالدار شدن از جمله ى عواملى است كه مى تواند در آدمى اثر بد بگذارد و او را به طغيان و تجاوز از حد وادار نمايد. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
ان الانسان ليطغى ان رآه استغنى. موقعى كه آدمى متمكن مى شود و خود را از نظر مالى بى نياز مى يابد حالت سركشى و طغيان به خود مى گيرد و از مرز حق و عدل فراتر مى رود. علم نيز مانند مال در افرادى كه ظرفيت ندارند مى تواند اثر نامطلوب بگذارد و آنان را به طغيان وادار نمايد.
فى الحديث: ان للعلم طغيانا كطغيان المال.
در حديث آمده است كه براى علم طغيانى است همانند طغيان مال، يعنى افراد تحصيلكرده و درس خوانده مثل مالداران در
معرض خطر غرور علمى و طغيان اخلاقى هستند. نه تنها مال و علم بلكه هر برترى و تفوق در انسانهاى نالايق اثر بد مى گذارد و موجب طغيان و تجاوزشان مى گردد.
بد گهر را علم و فن آموختن
دادن تيغ است دست راهزن
تيغ دادن در كف زنگى مست
به كه آيد علم ناكس را به دست
علم و مال و منصب و جاه و قران
فتنه آرد در كف بد گوهران
على عليه السلام درباره ى قلب و عوارض گوناگونى كه بر اثر رويدادهاى مختلف در آن پديد مى آيد مطالبى فرموده از آن جمله در زمينه ى مال و ثروت است.
لقد علق بنياط هذا الانسان بضعه هى اعجب ما فيه: و ذلك القلب. و ذلك ان له مواد من الحكمه و اضداد من خلافها. فان سنح له الرجاء اذله الطمع و ان هاج به الطمع اهلكه الحرص، و ان ملكه الياس قتله الاسف، و ان عرض له الغضب اشتد به الغيظ، و ان اسعده الرضى نسى التحفظ و ان غاله الخوف شغله الحذر، و ان اتسع له الامن استلبته الغره، و ان افاد مالا اطغاه الغنى، و ان اصابته مصيبته فضحه الجزع. فكل تقصير به مضر، و كل افراط له مفسد.
در آدمى پاره ى گوشت معلقى وجود دارد عجيب تر از همه ى آنچه كه در اوست و آن قلب است. در اين عضو شگفت آور موادى است از حكمت و ضد حكمت. اگر اميدوار شود طمع او را ذليل و خوار مى كند، اگر طمع تهديدش نمايد حرص موجب هلاكش مى شود، اگر دچار ياس گردد اندوه و اسف او را مى كشد، اگر غضب آلود و
خشمگين شود غيظش تشديد مى گردد، اگر از رضا و خشنودى برخوردار شود پرهيز از عوامل مضر و زيانبار را فراموش مى كند، اگر دچار خوف شود همش در پرهيز و اجتناب مصروف مى گردد، اگر در گشايش واقع شود غفلت مايه ى سلب موفقيتش مى گردد، اگر پولى به دست آورد بى نيازى به طغيانش وامى دارد، اگر با مصيبتى مواجه شود جزع و بيتابى موجب رسواييش مى گردد، پس هر تقصيرى براى وى زيانبار است و هر افراطى براى او مايه ى فساد و تباهى است.
كسانى كه به خداوند توانا ايمان واقعى دارند و همواره به ياد او هستند اگر متمكن و ثروتمند شوند از حدى كه بايد خارج نمى گردند و به سركشى و طغيان نمى گرايند زيرا اينان مى دانند كه مالك واقعى اموال، خداوند است و آنها امانتدار او هستند، هر وقت اراده فرمايد ثروت را مى گيرد و از آنان خلع يد مى نمايد. قرآن شريف درباره ى اين گروه باايمان فرموده:
رجال لا تلهيهم تجاره و لا بيع عن ذكر الله.
در بيتهاى رفيع توحيد، مردانى جاى دارند كه تجارت و داد و ستد كه منشاء درآمدهاى مالى است آنان را از ياد خدا غافل نمى كند.
بى گمان كسى كه مالى در اختيار دارد، خود را امانتدار مى شناسد، و خداوند را مالك واقعى و معطى آن مى داند از خطر طغيان و سركشى مصون خواهد بود. جالب آنكه امام سجاد (ع) در جمله ى سوم اين قطعه ى دعا كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است به گونه اي سخن گفته كه مبين همين مطلب است:
و لا اطغين و من عندك وجدى، بار الها! گرفتار طغيان و تجاوز از حق نشوم با اينكه تمام هستى و تمكن من از ناحيه ى توست.
در گذشته و حال افراد بسيارى وجود داشته و دارند كه جايگاهشان از نظر معنوى درست در نقطه ى مقابل مردان الهى است، اينان ثروتى گرد آورده و بر اثر بى ايمانى دچار غرور و طغيان شده و به سركشى و فساد اخلاق گرايش يافته اند، خود را گم كرده، اخلاق انسانى را از ياد برده، مردم را با ديده ى تحقير و اهانت نگريسته، و بذر دشمنى و كينه ى خود را در قلوبشان افشانده اند. قارون ، ثروتمند عصر موسى بن عمران مى گفت:
انما اوتيته على علم عندى، من اين ثروت را بر اساس لياقت علمى خود به دست آورده ام و از خداوند و عطيه ى او اسم نمى برد، اينان نيز همانند قارون سخن مى گويند.
اگر اموال تا پايان عمرشان باقى بماند در جامعه بر اثر اهانت و تحقير مردم همواره مورد بغض و بدبينى هستند و اگر بر اثر حادثه اي ثروتشان از ميان برود شخصيتشان سركوب شده و مردم آزرده خاطر نيز از سقوطشان مسرورند.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و لا اظلمن و انت مطیق للدفع عنى، و لا اظلمن و انت القادر على القبض منى
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
