بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم الى مغفرتك وفدت، و الى عفوك قصدت، و الى تجاوزك اشتقت، و بفضلك وثقت.
امام سجاد عليه السلام در اين چهار جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» به پيشگاه الهى عرض مى كند: بار الها! به سوى آمرزش تو آمده ام، و عفو و بخشش تو را قصد كرده ام، و به گذشت تو مشتاقم، و به فضل و احسان تو اعتماد دارم .
اين قطعه از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. به خواست خداوند توانا درباره ى هر جمله شرح و توضيحى به عرض شنوندگان محترم مى رسد. اولين مطلبى را كه علامه سيد على خان در تفسير اين چهار جمله آورده اين است كه مى گويد:
تقديم الجاره فى الفقرات الاربع للتخصيص و معناه: الى مغفرتك و فدت لا الى غيرها و قس على ذلك.
اگر عبارت دعا اينچنين بود: اللهم و فدت الى مغفرتك،
معناى كلام اين مى شد: بار الها! آمده ام به سوى مغفرتت. اما اينكه «الى مغفرتك» پيش از «وفدت» آمده است، از نظر ادبى، حاوى معناى «اختصاص» است، يعنى: بار الها! فقط به سوى مغفرت تو آمده ام و بس. و در سه جمله ى بعد نيز تقدم جر به همين معنى دلالت دارد. در اين جمله ى اول دعا كلمه ى «وفد» و كلمه ى «مغفرت» آمده و براى روشن شدن سخن امام (ع) بايد درباره ى هر دو كلمه توضيح داده شود. «وفد» نام فرد يا هيئتى است كه براى ديدار شخصى باعظمت و بزرگ، يا زمامدارى توانا و مقتدر، يا فرمانروايى نافذ و موثر از محل خود حركت مى كنند و نزد وى مى آيند و هدفشان در اين كار يا تكريم و احترام است يا اعلام وفادارى و اطاعت از اوامر اوست، يا آنكه مردم محل احتياجى دارند و اين جمع را فرستاده اند تا حاجتشان را عرضه كنند و برآوردن آن را درخواست نمايند. كلمه ى «مغفرت» از نظر لغت حاوى دو معنى است: يكى مستور داشتن معاصى، و آن ديگر بخشش گناهان است.
فى اسماء الله تعالى الغفار و الغفور و هما من ابنيه المبالغه و معناهما: الساتر لذنوب عباده و عيوبهم المتجاوز لخطاياهم و ذنوبهم.
غفار و غفور در اسماء حضرت بارى تعالى است و اين هر دو بر بسيارى مغفرت حضرت حق دلالت دارد و معناى اين دو كلمه، پوشاننده ى معاصى و عيوب بندگان است و همچنين گذشت كننده ى از خطايا و گناهان آنان است.
پوشاندن قبايح و گناهان مردم از جمله ى صفات حضرت بارى تعالى است و در دعاهايى كه از ائمه ى معصومين عليهم السلام
رسيده، اين صفت مكرر ذكر شده است. اولياى گرامى اسلام به مسلمانان اكيدا توصيه نموده اند كه از ذكر قبايح و گناهان دگران لب فروبندند، چه اين عمل، در اسلام، از گناهان كبيره است. اگر كسى خويشتن را به اين صفت متصف كند و از ذكر گناهان اين و آن خوددارى نمايد، خود را به صفت بارى تعالى متصف نموده و به كامل تشبه يافته است.
قال الرضا عليه السلام: لا يكون المومن مومنا حتى تكون فيه ثلث خصال: سنه من ربه، و سنه من نبيه، و سنه من وليه. فاما السنه من ربه فكتمان السر، و اما السنه من نبيه فمداراه الناس، و اما السنه من وليه فالصبر فى الباساء و الضراء.
حضرت رضا (ع) فرموده: مومن آنطور كه بايد مومن نيست مگر آنكه از سه خصلت برخوردار باشد: يك سنت از خداوند خود، يك سنت از پيمبر خود، و يك سنت از ولى خود. سنت از پروردگارش سر را مكتوم داشتن، سنت از پيمبرش با مردم به مدارا برخورد نمودن، سنت از وليش صبر و بردبارى در شدايد و سختيها.
در اين حديث شريف، به كتمان سر مردم آنقدر اهميت داده شده كه امام (ع) آن كس را كه پرده درى نمى كند و سر مردم را فاش نمى نمايد متصف به صفت و سنت بارى تعالى خوانده است. عفو و بخشش گناهكار، همانند مكتوم داشتن گناه او از صفات حضرت بارى تعالى است. در قرآن شريف و روايات معصومين عليهم السلام تاكيد شده است كه مسلمانان مجاهده كنند تا به اين خلق شريف كه از مكارم اخلاق است متخلق شوند و با اتصاف به اين صفت، از نعمت
تشبه به كامل، يعنى ذات اقدس الهى، برخوردار گردند، و در اينجا بعضى از آيات و روايات به عرض شنوندگان محترم مى رسد:
و ليعفوا و ليصفحوا الا تحبون ان يغفر الله لكم.
البته عفو و گذشت نماييد، آيا دوست نمى داريد كه خداوند گناه شما را بيامرزد و مشمول عفوتان قرار دهد؟
در آيه ى ديگر، اهل تقوى را اينچنين معرفى فرموده است:
و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين.
متقين علائمى دارند از آن جمله موقع خشم، آتش غيظ را در باطن فرومى نشانند، از كسانى كه با آنان بد كرده اند مى گذرند، عفوشان مى نمايند، به علاوه از احسان خويش برخوردارشان مى سازند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: قال: تجاوزوا عن ذنوب الناس يدفع الله عنكم بذالك عذاب النار.
رسول اكرم (ص) فرموده است: از گناهان مردم بگذريد كه خداوند به پاداش اين عمل، آتش قيامت را از شما دفع مى نمايد.
و كان على عليه السلام يقول: متى اشفى غيظى اذا غضبت؟ احين اعجز عن الانتقام فيقال لى لو صبرت؟ ام حين اقدر عليه فيقال لى: لو عفوت.
على (ع) مى فرمود: چقدر غيظم را شفا مى بخشم موقعى كه خشمگين مى شوم؟ آيا زمانى كه از انتقام گرفتن عاجزم به من گفته مى شود: اگر صبر كنى؟ يا موقعى كه قدرت انتقام دارم به من گفته مى شود: اگر اغماض نمايى؟
امام (ع) به سئوال خود پاسخ نداده ولى مطلب روشن است:
مى خواهد بفرمايد شفاى غيظ و آرامش خشم من در موقعى است كه قدرت انتقام گرفتن دارم اما ظالم خود را مى بخشم و از عمل ناروايش مى گذرم.
نتيجه آنكه مغفرت، حاوى دو معنى است: يكى پنهان داشتن معصيت گناهكار و آن ديگر عفو و بخشش او. خداوند مهربان داراى هر دو صفت است، از طرفى معصيت گناهكار را مكتوم مى دارد و او را بين مردم رسوا نمى كند و از طرف ديگر او را مشمول عفو خود قرار مى دهد و از گناه او مى گذرد. بندگان باايمان خداوند داراى اين دو صفت عالى هستند و از بارى تعالى پيروى نموده اند و به ذات اقدس او تشبه يافته اند. اگر كسى واجد يكى از اين دو صفت باشد داراى نيمى از اين مزيت است. بدبخت و سيه روز، آن كسى است كه فاقد اين هر دو صفت است، نه راز مردم را پنهان دارد و نه از لغزشها چشم پوشى مى كند.
على (ع) درباره ى اين قبيل افراد چنين فرموده است:
شر الناس من لا يعفو عن الهفوه و لا يستر العوره.
بدترين مردم كسى است كه نه از خطاى دگران مى گذرد و نه سر آنان را مى پوشاند.
حوايج و نيازهاى مردم متفاوت است و افراد الهى و باايمان براى حل مشكلات و رفع نيازهاى خود دست دعا به سوى پروردگار برمى دارند و حاجت خود را مى خواهند . بعضى در دعا فقط نام الله را مى برند كه جامع جميع صفات كمال است و عرض حاجت به پيشگاه مقدسش مى نمايند. اما بعضى با توجه به احتياج خود از صفت يا اسمى نام مى برد كه متناسب مقصودش باشد، مثلا اگر در مضيقه ى معاش است «يا رزاق» مى گويد، اگر وسعت معاش مى خواهد «يا كريم» مى گويد، اگر بيمار است از «شافى» نام مى برد، و از اين قبيل. امام سجاد (ع) در
جمله ى اول دعا كه موضوع بحث امروز است از «مغفرت الهى» نام برده و عرض مى كند:
اللهم الى مغفرتك وفدت، بار الها! وفود و ورود من به مغفرت توست. به شرحى كه توضيح داده شد «غفار» و «غفور» دو معنى دارد: يكى «مستوركننده» و آن ديگر «بخشنده». رسول اكرم (ص) و ائمه ى طاهرين عليهم السلام، همه معصوم اند، منزه از گناه اند، نمى دانيم اداى اين قبيل كلمات از آنان در پيشگاه بارى تعالى به جبران كمبودى است كه خودشان گفته اند:
ما عرفناك حق معرفتك و ما عبدناك حق عبادتك.
بار الها! به حق معرفت، تو را نشناختيم و به حق بندگى، تو را پرستش ننموديم.
يا آنكه معناى دگرى دارد. اما مرحوم محدث قمى رضوان الله عليه سه حديث را از پى هم نقل نموده كه در اينجا ذكر مى شود، ممكن است تا اندازه اي براى اهل دقت راهگشا باشد:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان للقلوب صداء كصداء النحاس فاجلوها بالاستغفار و تلاوه القرآن.
و قال صلى الله عليه و آله: من اكثر الاستغفار جعل الله له من كل غم فرجا و من كل ضيق مخرجا و رزقه من حيث لا يحتسب.
عن ابى عبدالله عليه السلام، عن رسول الله صلى الله عليه و آله كان يتوب الى الله و يستغفره فى كل يوم و ليله مائه مره من غير ذنب.
رسول اكرم (ص) فرمود: دلها دچار زنگ زدگى مى شوند همانطور كه فلزات را زنگ فرامى گيرد. شما با استغفار، دلها را جلا دهيد و
زنگشان را برطرف نماييد، و نيز فرموده است: كسى كه زياد استغفار نمايد خداوند براى او در هر اندوه و غمى گشايشى فراهم مى آورد و از هر تنگنا راه خروجى به رويش مى گشايد و از طريقى كه اميد ندارد به وى روزى مى رساند.
امام صادق (ع) فرمود: رسول بزرگوار (ص) در هر روز و شبى صد بار توبه و استغفار مى نمود بدون آنكه گناهى داشته باشد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند:
و الى عفوك قصدت، بار الها! عفو و بخشش تو را قصد نموده ام.
فى اسماء الله تعالى العفو و هو «فعول» من العفو و هو التجاوز عن الذنب و ترك العقاب.
در اسماى بارى تعالى «عفو» است، به معناى بسيارى عفو، و معناى «عفو» گذشت نمودن از گناه و ترك مجازات آن است.
عفو و بخشش گناهكاران از صفات حضرت بارى تعالى است و در اين باره آيات و اخبار بسيارى است و در اينجا به ذكر يك آيه و يك حديث اكتفا مى شود:
ان الله كان عفوا غفورا.
بى گمان خداوند آمرزنده و بخشنده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان الله عفو يحب العفو.
رسول اكرم (ص) فرمود: خداوند، بخشنده است و بخشش را دوست دارد.
عفو گناهكاران و گذشت از كيفر آنان يكى از عوامل بسيار موثر در ابقاى دين الهى و ادامه ى پيروى از شرع مقدس است، چه آنكه عفو گناه به مسلمانان اميد مى بخشد و اميدوارى منشاء تحرك و فعاليت است. از مقام رفيع معصومين عليهم السلام كه بگذريم تمام مردم، بيش و كم، دچار لغزش و گناه اند، اگر بناى شرع مقدس بر اين مى بود كه هر گناهى قطعا كيفر داشته باشد و مشمول عفو و اغماض نشود مردم از رهايى و نجات از عذاب الهى نااميد مى گشتند و بر اثر نوميدى نه تنها نسبت به دين حق دلسرد مى شدند بلكه جرات و جسارتشان به محرمات و معاصى افزايش مى يافت، با خود مى گفتند: ما كه قطعا جهنمى خواهيم بود چرا خويشتن را در دنيا از گناهان لذت بخش و مسرت بار محروم نماييم. براى آنكه مردم باايمان دچار چنين وضع اسف بارى نشوند و بر اثر ياس و نوميدى، اعمال غيرمشروع گسترش نيابد و موجب سقوط انسانها نشود خداوند صريحا در قرآن شريف فرموده:
قل يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله يغفر الذنوب جميعا انه هو الغفور الرحيم.
پيمبر گرامى! بگو اي مردمى كه به خود ستم نموده و به نفس خويش اسراف كرده ايد از رحمت بارى تعالى مايوس نشويد، خداوند تمام گناهان را مى آمرزد كه او بخشنده ى مهربان است.
خلاصه عفو و بخشش حضرت حق مايه ى اميدوارى مردم و موجب حفظ اساس اسلام و ادامه ى پيروى مسلمين از تعاليم شرع مقدس است. براى آنكه جوامع بشرى به سجاياى انسانى متخلق باشند، انسان زيست كنند، و از مزاياى انسانيت برخوردار گردند بايد تشبه به كامل يابند،
همانند حضرت بارى تعالى گناهكاران را مورد عفو و اغماض قرار دهند، و از انتقامجويى و درنده خويى كه مايه ى انحطاط و سقوط انسانيت است اجتناب نمايند و در اين باره روايات بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده كه در اينجا پاره اي از آنها ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الا ادلكم على خير اخلاق الدنيا و الاخره تصل من قطعك و تعطى من حرمك و تعفوا عمن ظلمك.
رسول اكرم (ص) فرمود: آيا شما را دلالت نكنم به نيكوترين اخلاق دنيا و آخرت؟ سپس توضيح داد: مى پيوندى به كسى كه از تو بريده، عطا مى كنى به آن كس كه تو را محروم ساخته، مى بخشى آن را كه به تو ظلم نموده است.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: خير اهل الدنيا و اهل الاخره اخلاقا من يعفو عمن ظلمه.
و نيز فرموده است: بهترين اهل دنيا و بهترين اهل آخرت از جهت اخلاق كسى است كه ظالم خود را مشمول عفو و اغماض خويشتن قرار مى دهد.
عن على عليه السلام قال: اذا قدرت على عدوك اجعل العفو عنه شكرا للقدره عليه.
على (ع) فرموده: وقتى بر دشمن خود تسلط يافتى عفو او را شكر قدرت و پيروزى خويشتن قرار ده.
و عنه عليه السلام قال: قله العفو اقبح العيوب و التسرع الى الانتقام اعظم الذنوب.
و نيز فرموده است: كمى عفو در آدمى قبيح ترين عيب است و شتابزدگى در انتقام گرفتن بزرگترين گناه.
ناگفته نماند كه عفو ظالم در موردى پسنديده است كه او شايسته ى عفو و اغماض باشد و اگر ظالم، انسان پست و نالايقى است عفو او زيانبار خواهد بود و بر تجرى وى مى افزايد:
عن على عليه السلام قال: العفو يفسد من اللئيم بقدر اصلاحه من الكريم.
على (ع) فرموده: فساد عفو ظالم فرومايه به مقدار صلاحى است كه از بخشيدن انسان كريم النفس عايد مى گردد.
نتيجه آنكه خداوند عفو و بخشنده است. اگر انسان باايمان از راه مجاهده و كوشش، اين سجيه ى پسنديده را ملكه ى خود سازد و از كسى كه به وى ظلم مى كند بگذرد و مورد عفوش قرار دهد به كامل، يعنى ذات مقدس حق، تشبه يافته و به يكى از مكارم اخلاق متخلق شده است. ائمه ى معصومين عليهم السلام ضمن دعاهاى خود از عفو بارى تعالى سخن مى گفتند و از پيشگاه مقدسش درخواست بخشش مى نمودند . امام سجاد (ع) در دعاى شانزدهم صحيفه ى سجاديه به خداوند عرض مى كند:
انت الذى وصفت نفسك بالرحمه فصل على محمد و آله و ارحمنى و انت الذى سميت نفسك بالعفو فاعف عنى.
بار الها! تو نفس خود را به رحمت توصيف فرموده اي پس درود فرست بر محمد و آلش و مرا مشمول رحمت خود قرار ده، بار الها! تو خود را به نام عفو و بخشنده خوانده اى، از من بگذر و عفوت را شامل حالم بفرما.
امام صادق (ع) ضمن يكى از مناجاتهاى خود عرض مى كند:
الهى! لئن طالبتنى بذنبى لاطالبنك بكرمك و لئن طالبتنى بجريرتى لاطالبنك بعفوك.
بار الها! اگر گناهم را مورد مطالبه قرار دهى من كرمت را مطالبه مى كنم، بار الها! اگر گناهم را مايه ى مطالبه بخوانى من عفو و گذشتت را مطالبه خواهم نمود.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى «مكارم الاخلاق»، موضوع سخنرانى و بحث امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و الى عفوك قصدت، بار الها! عفو تو را قصد نمودم و به اميد بخشش و اغماض به درگاهت آمده ام.
در جمله ى سوم دعا عرض مى كند:
و الى تجاوزك اشتقت، بار الها! به گذشت و اغماض تو اشتياق دارم.
در قرآن شريف، كلمه ى «تجاوز» به معناى گذشت حضرت بارى تعالى از گناه در يك آيه آمده و خداوند تفضل و عنايت خويش را درباره ى گروهى شايسته و لايق چنين بيان فرموده است:
اولئك الذين نتقبل عنهم احسن ما عملوا و نتجاوز عن سيئاتهم
اينان كسانى هستند كه به شايسته ترين وجه اعمالشان را قبول مى نماييم و از گناهانشان مى گذريم.
امام (ع) در جمله ى اول دعا كه مورد بحث امروز است كلمه ى «مغفرت» را به كار برده و در جمله ى دوم كلمه ى «عفو» را آورده و در جمله ى سوم از «تجاوز» نام برده است. روح سخن در هر سه كلمه، درخواست بخشش حضرت بارى تعالى است. نكته ى شايان بحث در جمله ى سوم به كار گرفتن لفظ اشتياق است.
فارسى زبان از كلمه ى «شوق» همان را مى فهمد كه عرب زبان درك مى كند. «شوق» به معناى علاقه و ميل شديد است و اين حالت روانى در افرادى يافت مى شود كه نسبت به كارى كه انجام مى دهند خيلى بيش از حد عادى مجذوب و دلبسته باشند، مثلا افراد تاجر و كاسب معمولا به درآمد مالى و به كسب و كار خود علاقه دارند ولى افرادى يافت مى شوند كه عاشق مال اند و آنچنان شيفته ى گردآورى ثروتند كه براى انجام يك معامله ى سودبخش ساعتها مى نشينند و حرف مى زنند، نه احساس گرسنگى مى كنند و نه از ادامه ى بحث خسته مى شوند. رغبت و شوق اينان به درآمد مالى و كسب و تجارت، قابل مقايسه با افراد عادى نيست. كسانى كه تحصيل مى كنند بيش و كم به درس خواندن علاقه دارند و به نسبت ميل درونى، به جلسه ى درس و بحث، تمايل نشان مى دهند، اما بعضى عاشق تحصيل علمند، آنقدر به درس خواندن و تحصيل علاقمندند كه گاهى براى خواندن يك كتاب دو ساعت روى پا مى ايستند و كتاب را تمام مى كنند و احساس خستگى نمى نمايند. علاقه و شوق افراد متدين در انجام تكاليف دينى و اداى فرايض الهى متفاوت است، بيشتر مردم نمازگزار، اين وظيفه ى عبادى را انجام مى دهند اما آنطور كه بايد متوجه معبود خود نيستند و در افكار شخصى خويشتن غرق اند، اما بعضى عاشق عبادت بارى تعالى هستند، در موقع نماز، تمام وجودشان عبادت مى كند و درون و برونشان در خضوع و خشوع است، اينان شائق عبادت و عاشق بندگى خدا هستند و در بعضى از روايات، كيفيت عبادت ائمه ى معصومين عليهم السلام به گونه اي بيان شده كه حد اعلاى شوق آنان را به عبادت نشان مى دهد. رغبت و اشتياق در عبادت بارى تعالى حاكى از درجات ايمان و مراتب معنوى عبادت كننده است، به هر نسبت كه
علاقه ى فرد مومن به عبادت و تذلل در پيشگاه الهى بيشتر باشد به همان نسبت درجه ى ايمان و يقين او بيشتر خواهد بود.
عن على عليه السلام قال: الشوق شيمه الموقنين.
على (ع) فرموده: شوق در انجام وظايف دينى، رسم و روش اهل يقين است.
وضع روحى و تمايل معنوى مردم در عفو و بخشش بارى تعالى از گناهانشان نيز به نسبت درجات و مراتب ايمان آنان است. بعضى براى گناهان خود كه در طول زندگى مرتكب شده اند در فكر عفو الهى نيستند و بى تفاوت از كنار آنها مى گذرند، بعضى مى گويند: اگر خداوند گناهان ما را بيامرزد موجب شادى و مسرت ما خواهد شد، بعضى براى جلب عفو الهى حالت درخواست و تضرع دارند، اما كسانى كه در مرتبه ى عالى يقين اند پيوسته براى گناهان خود در ضمير خويش احساس ناراحتى و تشويش مى كنند و عفو خدا براى آنان بالاترين عطيه است، علاقه ى شديدى دارند كه مشمول رحمت حضرت حق واقع شوند و خداوند از آنان بگذرد. امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعاى مورد بحث امروز در زمينه ى گذشت حضرت بارى تعالى از ماده ى شوق، كلمه اي را آورده و عرض مى كند:
و الى تجاوزك اشتقت، بار الها! علاقه و ميل شديدم در اين است كه از من بگذرى و عفو و بخششت شامل حالم گردد.
امام سجاد (ع) در چهارمين جمله ى اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه آخرين قسمت بحث امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و بفضلك و ثقت، بار الها! به رحمت و تفضل تو وثوق و اطمينان
دارم.
«فضل» در لغت به معناى «زياد بودن» است و اين كلمه در موارد مختلف به معانى گوناگون به كار مى رود و در اينجا فقط راجع به فضل و رحمت بارى تعالى كه محتواى دعاى امام سجاد (ع) است توضيح داده مى شود. درباره ى فضل و رحمت حضرت بارى تعالى آيات بسيارى در قرآن شريف و روايات زيادى در كتب احاديث از اولياى گرامى دين و حق رسيده و مكتب اسلام، مسلمانان را به گونه اي تربيت نموده است كه همه ى آنان به رحمت و فضل الهى بسيار دلبسته و اميدوارند:
و لو لا فضل الله عليكم و رحمته ما زكى منكم من احد ابدا.
اگر فضل و رحمت بارى تعالى شامل حال انسانها نمى بود احدى از پليدى و آلودگى گناهان رهايى نمى يافت.
و اذا جاءك الذين يومنون بآياتنا فقل سلام عليكم كتب ربكم على نفسه الرحمه.
وقتى مومنين به آيات ما نزد تو مى آيند اول به آنان سلام بگو سپس اعلام نما كه خداوند نفس خود را به فضل و رحمت نسبت به بندگان خويش ملتزم و متعهد نموده است.
حضرت زين العابدين (ع) كه خود معلم دين و حق و مربى مسلمانان است به فضل و رحمت الهى رجاى واثق دارد و با اطمينان خاطر در مقام دعا به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و بفضلك و ثقت، بار الها! به تفضل و كرمت مطمئنم.
براى آنكه ارزش وثوق و اعتماد به خداوند هر چه بهتر و بيشتر روشن شود در پايان بحث چند جمله اي در اين باره به عرض شنوندگان
محترم مى رساند. اميد است مفيد و سودمند واقع شود.
عن محمد بن على الجواد عليهماالسلام قال: الثقه بالله تعالى ثمن لكل غال و سلم الى كل عال.
امام جواد (ع) فرمود: وثوق و اطمينان به خداوند، قيمت هر متاع عالى و گران است و نردبان بلندى است براى رسيدن به هر نقطه ى رفيع و عالى.
پيمبران الهى با وثوق به خداوند، بت و بت پرستى را كه مقبول عامه بود خرافت خواندند و با آنها مبارزه كردند. حضرت ابراهيم خليل با اطمينان به خداوند، بتها را شكست و نمرود مدعى خدايى را محكوم نمود. حضرت موسى بن عمران و برادرش هارون براى دعوت فرعون مامور شدند، فرعونى كه مردم را برده ى خود مى دانست و علنا مى گفت:
انا ربكم الاعلى، من مالك و معبود بزرگ شما هستم.
پيشواى عاليقدر اسلام با وثوق به خداوند توانا، دعوت توحيد و مخالفت با بت را آغاز نمود و با وجود آن همه دشمن مسلح و مجهز نهراسيد و با اطمينان خاطر به ماموريت خويش ادامه داد و سرانجام پيروز شد، بتها را از ميان برد و پرچم توحيد را در آن منطقه ى وسيع به اهتزاز درآورد و دامنه ى دعوت آن حضرت به ساير كشورها كشيده شد. خلاصه آنكه وثوق و اعتماد به خداوند، سرمايه ى بزرگ مردان الهى و مربيان بشر در مبارزه با شرك و ظلم بود. اينان با اطمينان خاطر در خطرناكترين صحنه ها قدم مى گذاردند و بدون اضطراب و وحشت ماموريت خويش را انجام مى دادند. اين همه شجاعت و صراحت نتيجه ى اطمينان درونى پيمبران به ذات اقدس الهى بود و هر كس واجد اين سرمايه ى بزرگ
باشد در همه ى رويدادهاى خطرناك و اضطراب آميز، قوى و نيرومند خواهد بود. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
الا بذكر الله تطمئن القلوب، آگاه باشيد كه با ياد خداوند، دلها مطمئن و آرام مى شود.
بسم الله الرحمن الرحيم
و ليس عندى ما يوجب لى مغفرتك، و لا فى عملى ما استحق به عفوك، و ما لى بعد ان حكمت على نفسى الا فضلك، فصل على محمد و آله، و تفضل على.
امام سجاد عليه السلام در اين چند جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! چيزى نزد من نيست كه ايجاب كند تو مرا بيامرزى، بار الها! در كارهايم عملى نيست كه مرا مستحق عفو تو نمايد، بار الها! بعد از بررسى و حكمى كه درباره ى خود نموده ام رهگشايى جز فضل و رحمت تو را ندارم، پس بر محمد و آلش درود فرست و بر من تفضل فرما. به خواست خداوند توانا اين قطعه از دعاى حضرت على بن الحسين (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است. به شرحى كه در سخنرانى قبل توضيح داده شد، چهار مطلب محتواى چهار جمله ى دعاى امام سجاد (ع) بود: اول وفود و ورود به مغفرت الهى، دوم قصد عفو و بخشش بارى تعالى، سوم اشتياق به گذشت حضرت حق، و چهارم وثوق و اعتماد به فضل او.
در قطعه ى دعاى مورد بحث امروز، ابتدا راجع به مغفرت و عفو خداوند دو جمله به پيشگاه الهى عرض نموده و سپس نتيجه مى گيرد كه فقط به فضل و رحمت خداوند اميدوار است و بس.
براى وقوف به مطلب امام (ع) لازم است درباره ى هر يك از سه جمله به قدر لازم بحث شود. در جمله ى اول عرض مى كند:
و ليس عندى ما يوجب لى مغفرتك، بار الها! چيزى نزد من نيست كه ايجاب كند تو مرا بيامرزى.
اولين مطلب شايان دقت كه در اين كلام آمده و مسلمانان بايد همواره به آن توجه داشته باشند اين است كه خداوند در قرآن شريف مكرر از مغفرت گناهان سخن گفته و به مردم گناهكار وعده ى گذشت و غفران داده است، اما در هيچ آيه اي از خود، سلب اراده و اختيار ننموده بلكه مغفرت خويش را وابسته به مشيت خود فرموده است و اگر در موردى گناهكار شايسته و لايق غفران نباشد اراده ى الهى به مغفرت او تعلق نمى گيرد و بخشوده نمى شود، خواه گناهش ظاهر و جوارحى باشد و خواه گناهش درونى و معنوى، و اين مطلب در خلال بعضى از آيات تصريح شده است. در يك آيه فرموده:
ان الله لا يغفر ان يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشاء.
خداوند گناه كسى را كه به او شرك آورده است نمى آمرزد اما در مورد گناهان غير شرك، مغفرت بارى تعالى شامل كسانى مى شود كه مشيت او بر غفران آنان تعلق گرفته باشد. در كنار معصيتهاى جوارحى كه آشكارا انجام مى شود مانند دروغ و تهمت، گناهانى وجود دارد كه در ضمير مردم نهفته است، اگر آنها را به زبان بياورند آشكار مى شود، اگر نه پنهان مى ماند، مانند راضى بودن
به وقوع ظلم، و موافقت درونى و باطنى با بقاى ظالم و ادامه ى ستم. شايد بعضى از مسلمانان ندانند كه رضايت پنهانى به گناه، خود از گناهان بزرگ است. در اين باره روايات زيادى از اولياى گرامى اسلام رسيده است.
عن على عليه السلام قال: الراضى بفعل قوم كالداخل فيه معهم، و على كل داخل فى باطل اثمان: اثم العمل به و اثم الرضا به.
على (ع) فرموده: كسى كه راضى به عمل مردمانى باشد همانند شخصى است كه خود در آن عمل با آنان همكارى داشته است، و اگر در امر باطلى راضى باشد براى چنين كسى دو گناه است: يكى گناه اصل عمل و آن ديگر گناه رضايت داشتن به آن عمل است.
مغفرت و بخشش گناهان درونى اشخاص همانند گناهان برونى آنان وابسته به مشيت حضرت بارى تعالى است، و اين مطلب نيز در قرآن شريف آمده است:
ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به الله فيغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء.
اگر نيت بدى را كه در باطن داريد آشكار نماييد يا آنكه پنهان نگاه داريد مورد محاسبه ى الهى قرار مى گيريد، هر كس را كه بخواهد مى بخشد و هر كس را كه بخواهد با عذاب خود كيفر مى دهد.
به موقع است در اينجا تذكر داده شود كه در مقابل نيتهاى بد و عذاب الهى، نيتهاى خوب و مرضى خداوند نيز مورد محاسبه است و صاحبش از اجر و پاداش بارى تعالى برخوردار مى گردد، و اين هر دو در مورد واقعه ى كربلا مصداق دارد. راجع به كسانى كه در نيت،
به قتل حضرت ابى عبدالله الحسين عليه السلام راضى بوده اند در «زيارت وارث» چنين آمده است:
لعن الله امه قتلتك و لعن الله امه ظلمتك و لعن الله امه سمعت بذلك فرضيت به.
لعن خداوند به كسانى كه تو را كشتند، لعن خداوند به كسانى كه درباره ات ستم كردند، لعن خداوند به كسانى كه قتل مظلومانه ى تو را شنيدند و در دل به وقوع آن رضايت دادند.
اما كسانى كه قيام حسين (ع) را قيام الهى و مرضى خداوند دانسته و دوستار آن حضرت و عمل مقدسش هستند در اجر و ثواب با اصحاب شهيدش شريكند و اين سخن را جابر بن عبدالله انصارى، موقعى كه براى زيارت قبر مقدس امام، و قبور شهداى بزرگوارش به كربلا آمده بود به استناد حديث رسول اكرم (ص) به عطيه گفته است. جابر پس از آنكه به شهيدان كربلا سلام نمود و به مراتب وفادارى آنان به تعاليم الهى و مجاهده در راه حق شهادت داد، چنين گفت:
و الذى بعث محمدا صلى الله عليه و آله بالحق لقد شاركنا كم فى ما دخلتم فيه . قال عطيه فقلت لجابر: فكيف و لم تهبط واديا و لم تعل جبلا و لم تضرب بسيف و القوم قد فرق بين رووسهم و ابدانهم و اوتمت اولادهم و ارملت الازواج. فقال لى: يا عطيه سمعت حبيبى رسول الله صلى الله عليه و آله قال: من احب قوما حشر معهم و من احب عمل قوم اشرك فى عملهم و الذى بعث محمدا صلى الله عليه و آله بالحق ان نيتى و نيه اصحابى على ما مضى عليه الحسين عليه السلام و اصحابه.
قسم به خدايى كه حضرت محمد (ص) را به پيمبرى مبعوث نمود ما شريك شما هستيم در آنچه شما در آن وارد شديد. عطيه مى گويد به جابر گفتم: چگونه تو شريك اصحاب حسين (ع) هستى با آنكه در وادى پستى فرود نيامدى و از كوهى بالا نرفتى و شمشيرى نزدى و اينان بين سر و بدنشان جدايى افتاد، اطفالشان يتيم و زنانشان بيوه شدند. جابر گفت: اي عطيه! از حبيبم رسول خدا (ص) شنيدم فرمود: كسى كه مردمى را دوست دارد در قيامت با آنان محشور مى شود و كسى كه عمل قومى را دوست دارد در كار آنان شريك است و به حق قسم كه نيت من و نيت اصحاب من بر همان راه و روشى است كه حسين (ع) و اصحابش پيموده اند.
خلاصه اينكه نيت خوب عبادت است و پاداش آن ثواب و اجر الهى است، و نيت بد گناه است و اگر خداوند آن را نيامرزد عذاب و كيفر او را از پى خواهد داشت.
عن على عليه السلام قال: و بما فى الصدور تجازى العباد.
على (ع) فرموده: جزاى بد و خوب بندگان طبق نيتهايى است كه در دل دارند.
از آنچه مذكور افتاد اين نتيجه به دست آمد كه خداوند در كتاب مجيد وعده ى مغفرت گناهان را به مردم داده است به شرط آنكه بخشش گناه بر وفق خواسته و اراده ى او باشد و اگر در موردى مشيت بارى تعالى به عللى كه ما نمى دانيم به عفو گناهكار تعلق نگيرد آمرزيده نمى شود، خواه گناهش ظاهرى باشد و آشكار و خواه گناهش درونى باشد و پنهان. بنابراين آمرزيدن گناه براى خداوند الزامى نيست و جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع) در قطعه ى موضوع بحث امروز ناظر به
همين مطلب است، او به پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند:
و ليس عندى ما يوجب لى مغفرتك، بار الها! چيزى نزد من نيست كه ايجاب كند تو مرا بيامرزى و مشمول بخشش و عفو خود قرار دهى.
اراده ى خداوند به مغفرت گناهكاران مايه ى اميدوارى آنان است و از خطر ياس كه منشاء بسيارى از بدبختيها و محروميتهاست مصونشان مى دارد. تعليق مغفرت به مشيت، سد راه غرور آنان است و نمى گذارد گناهكاران، فكر ايمنى از عذاب الهى در سر بپرورند و در نتيجه، گناهكار همواره خويشتن را بين خوف و رجا احساس مى كند و اين خود يكى از تعاليم دينى است و تمام پيروان قرآن شريف بايد همواره چنين باشند و در اين باره روايات زيادى از اولياى گرامى اسلام رسيده است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: لا يكون العبد مومنا حتى يكون خائفا راجيا و فى حديث آخر: ارج الله تعالى رجاء لا يجرئك على معصيته و خف الله تعالى خوفا لا يويسك عن رحمته.
امام صادق (ع) فرموده: بنده ى خداوند به مقام ايمان نمى رسد تا آنكه واجد خوف و رجا گردد و در حديث ديگر فرموده: به خداوند اميدوار باش تا حدى كه تو را در گناه، جرى و جسور نكند، و از خداوند بترس به اندازه اي كه تو را از رحمت او مايوس ننمايد.
عن الكاظم عليه السلام قال: يا هشام! لا يكون الرجل مومنا حتى يكون خائفا راجيا و لا يكون خائفا راجيا حتى يكون عاملا لما يخاف و يرجو.
حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام فرمود: اي هشام! مرد
مسلمان به مقام ايمان نمى رسد تا آنكه خائف و اميدوار باشد و به مقام خوف و رجا نايل نمى گردد تا آنكه بر وفق ترس و اميدش عمل نمايد.
عن على عليه السلام قال: لا تامنن على خير هذه الامه عذاب الله لقوله تعالى: فلا يامن مكر الله الا القوم الخاسرون و لا تياسن لشر هذه الامه من روح الله لقوله تعالى: انه لا يياس من روح الله الا القوم الكافرون.
على (ع) فرموده: براى بهترين افراد اين امت از عذاب خداوند ايمن مباشيد كه در قرآن شريف فرموده: از مكر خداوند ايمنى ندارند مگر گروه زيانكاران، و براى بدترين فرد اين امت از رحمت خداوند مايوس نباشيد كه در قرآن شريف فرموده: از رحمت خداوند مايوس نيستند مگر گروه كفار.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه مغفرت گناهكاران براى خداوند الزامى نيست بلكه معلق به مشيت و اراده ى ذات مقدس اوست و نتيجه ى مهم وعده ى مغفرت خداوند از يك طرف و تعليق آن به مشيت او از طرف ديگر آن است كه مسلمانان همواره بين خوف و رجا باشند، نه از رحمت حق مايوس شدند و نه خويشتن را ايمن از عذاب او بدانند و اين حالت روانى نه تنها در شان دين لازم و ضرورى است بلكه سعادت مردم جهان در جميع شئون زندگى وابسته به اين است كه همواره بين بيم و اميد باشند، مريض بايد به درمان خويش اميدوار باشد تا از پى طبيب و دارو برود و بايد از شدت مرض و مزمن شدن آن بترسد تا از آنچه مضر است پرهيز نمايد، كشاورز بايد اميدوار به
برداشت محصول باشد و بذر خود را در زمين بيفشاند و بايد از آفتهاى گوناگون بترسد و كمال مراقبت را معمول دارد، و همچنين ساير امور مربوط به زندگى تمام انسانها بايد همواره بين خوف و رجا باشد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعا كه موضوع بحث و سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لا فى عملى ما استحق به عفوك، بار الها! در كارهايم عملى نيست كه مرا مستحق عفو و بخشش تو نمايد.
نمى دانيم چه اعمالى مى تواند افراد باايمان را از استحقاق و شايستگى عفو بارى تعالى برخوردار نمايد ولى با توجه به محتواى بعضى از آيات و اخبار شايد بتوان گفت كسانى كه خالصا لوجه الله جهاد مى كنند و به منظور اعلاى كلمه ى حق از جان خود مى گذرند و در عرصه ى پيكار با دشمن كشته مى شوند و بر اثر عمل مقدسى كه انجام مى دهند به استحقاق عفو الهى نايل مى گردند. خداوند در يكى از آيات قرآن شريف راجع به امر جهاد و كشته شدن در راه حق فرموده است:
ان الله اشترى من المومنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون و يقتلون وعدا عليه حقا فى التوراه و الانجيل و القرآن و من اوفى بعهده من الله فاستبشروا ببيعكم الذى بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم .
خداوند، جان و مال افراد باايمان را به بهاى بهشت خريدارى نموده است. اينان در راه خداوند مقاتله مى كنند، از كفار مى كشند و خود نيز كشته مى شوند. اين پيمان الهى است، عهدى است كه بحق در تورات و انجيل و قرآن وعده داده شده است و كيست كه از
خداوند به عهد خود وفادارتر باشد. اي اهل ايمان! به اين معامله شاد و مسرور باشيد و بدانيد كه اين خود، پيروزى و فوز بزرگى است.
قال النبى صلى الله عليه و آله: ان الغزاه اذا هموا بالغزو كتب الله لهم برائه من النار.
رسول اكرم (ص) فرموده است: وقتى مجاهدين راه حق به جنگ تصميم مى گيرند خداوند به قلم قضاى خود آزادى آنان را از آتش دوزخ ثبت مى نمايد.
هدايت مردم به آيين الهى يعنى جهاد با زبان همانند جهاد با شمشير در ميدان جنگ داراى ارزش و اهميت بسيار است. با توجه به بعضى از روايات كه درباره ى پاداش هدايت رسيده است شايد بتوان گفت كه اين عمل بزرگ و مقدس ممكن است هدايت كننده را از استحقاق عفو الهى برخوردار سازد.
قال اميرالمومنين عليه السلام: لما وجهنى رسول الله صلى الله عليه و آله الى اليمن قال يا على! لا تقاتل احدا حتى تدعوه الى الاسلام و ايم الله لان يهدى الله عز و جل على يديك رجلا خير لك مما طلعت عليه الشمس و غربت و لك ولاءه.
على (ع) فرمود: وقتى رسول اكرم (ص) ماموريت يمن را به من محول فرمود دستور داد: با كسى مقاتله نكن تا او را به دين اسلام دعوت نمايى، به حق قسم كه اگر خداوند يك نفر را به دست تو هدايت نمايد بهتر است براى تو از تمام آنچه آفتاب بر آن مى تابد و غروب مى كند و حكومت آن براى تو باشد.
اهميت و ارزش هدايت مردم در عبارت آخر حديث رسول
اكرم (ص)، يعنى جمله ى «و لك ولاءه» نهفته است زيرا اگر ارزش هدايت يك انسان كه خدمت بزرگ معنوى است بهتر از مالكيت كره ى زمين با همه ى محتوياتش و همچنين سياراتى كه آفتاب بر آنها طلوع و غروب مى كند، مى بود، در نظر على (ع) ارزشى نمى داشت. اما با افزودن «لك ولاءه» مقام رفيع هدايت انسان روشن شد، زيرا مالكيت دنياى مادى منهاى عدل و داد نزد على (ع) قدر و منزلتى ندارد ولى دنياى به ضميمه ى عدل، ارزشمند و مهم است. جالب آنكه پاره اي از سخنان آن حضرت در ايام زمامداريش مبين همين مطلب است:
قال عبدالله بن عباس دخلت على اميرالمومنين عليه السلام بذى قار و هو يخصف نعله. فقال لى: ما قيمه هذا النعل؟ فقلت لا قيمه لها. فقال (ع): و الله لهى احب الى من امرتكم الا ان اقيم حقا او ادفع باطلا.
موقعى كه على (ع) با لشكريان خود براى جنگ بصره مى رفت، عبدالله بن عباس مى گويد: در ذى قار بر آن حضرت وارد شدم در حالى كه كفش كهنه ى خود را تعمير مى نمود. به من فرمود: اين نعل چقدر مى ارزد؟ عرض كردم قيمتى ندارد. فرمود به خدا قسم، اين نعل كهنه و بى ارزش نزد من محبوبتر از حكومت نمودن بر مردم است، مگر آنكه بتوانم در اين حكومت، حقى را اقامه نمايم يا باطلى را دفع كنم.
آرى على (ع) حكومت را از ديدگاه مادى نمى نگرد، ارزش حكومت نزد او از اين جهت است كه بتواند از اين سنگر به نفع حق استفاده كند يا باطلى را از ميان بردارد.
خلاصه اينكه نمى دانيم چه اعمال خيرى مى تواند عاملش را
مستحق عفو الهى نمايد، بعيد نيست جهاد با شمشير و كشته شدن در راه خدا، يا جهاد با زبان و هدايت نمودن مردم گمراه به دين اسلام موجب شود كه جهادكنندگان به استحقاق عفو الهى نائل گردند و خداوند از گناهانشان درگذرد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه ى دعا كه موضوع سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لا فى عملى ما استحق به عفوك، بار الها! در كارهايم عملى نيست كه مرا مستحق عفو و بخشش تو نمايد.
حضرت زين العابدين (ع) در جمله ى سوم اين قطعه ى دعا كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و ما لى بعد ان حكمت على نفسى الا فضلك، فصل على محمد و آله و تفضل على.
بار الها! بعد از بررسى و حكمى كه درباره ى خود نموده ام راهى جز فضل و رحمت تو براى خويش نيافته ام، پس بر محمد و آلش درود فرست و بر من تفضل فرما.
براى آنكه معناى حكم نمودن امام درباره ى خودش، كه ضمن دعا آمده است، روشن گردد حديثى را از مولى الموحدين على (ع) به عرض شنوندگان محترم مى رساند، ممكن است با توجه و دقت در يكى از مضامين آن معناى كلام حضرت على بن الحسين عليهماالسلام واضح گردد.
ان للدعاء اربع خصال: اخلاص السريره و احضار النيه و معرفه الوسيله و الانصاف فى المساله.
على (ع) فرموده: چهار خصلت در دعا بايد رعايت شود: اول اخلاص ضمير، دوم حاضر ساختن نيت در دل، سوم شناخت وسيله ى استجابت، چهارم انصاف دادن در امر مورد درخواست.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا اعتراف مى كند كه «در من چيزى نيست كه مغفرت تو را ايجاب كند»، در جمله ى دوم عرض مى كند «عملى ندارم كه مرا مستحق عفوت نمايد»، در جمله ى سوم مى خواهد بگويد «بار الها! من اوضاع و احوال خودم را سنجيدم، با دقت، تمام ابعادش را بررسى نمودم، سرانجام، قضاوتم به اين نتيجه رسيده است كه اگر بخواهم از تو درخواستى منصفانه نمايم بايد عرض كنم كه تنها راه نجاتم تفضل و رحمت توست، بار الها! بر من تفضل فرما و مشمول رحمتم قرار ده».
پيش از بحث درباره ى تفضل حضرت بارى تعالى به استناد بعضى از آيات و روايات، لازم مى داند فرق بين استحقاق و تفضل را، با ذكر مثالى روشن، به عرض شنوندگان محترم برساند. فرض كنيد قسمتى از سيم كشى برق منزل شما بر اثر اتصالى سوخته و نياز به تعويض دارد. كارگر فنى را به منزل مى آوريد تا مخارج تعمير آن را تعيين كند و اصلاح نمايد. او پس از رسيدگى مى گويد: سه هزار تومان جنس لازم دارد و دو هزار تومان اجرت. موافقت مى كنيد و مى گوييد هر چه زودتر جنس را تهيه كند و مشغول كار شود. ساعتى بيش نمى گذرد كه او لوازم را خريدارى نموده و به منزل مى آيد و مشغول مى شود. شما از نزديك، ضمن نگاه كردن به كار او، سر صحبت را باز مى كنيد و از عائله ى او مى پرسيد، جواب مى دهد، همسر و سه فرزند خردسال دارم، سال گذشته پدرم از دنيا رفت، مادر و دو خواهر كوچكم بر عائله ام افزوده شده و بايد خرج
همه ى آنها را بدهم. شما در باطن از سنگينى مخارج او متاثر مى شويد، تصميم مى گيريد كه به او كمكى نماييد. موقعى كه كارش تمام مى شود و مى خواهيد قيمت جنس و اجرت او را پرداخت كنيد، به جاى پنج هزار تومان ده هزار تومان مى دهيد و مى گوييد: پنج هزار تومان براى جنس و اجرت، اما پنج هزار تومان ديگر را مى دهم كه مادر و دو خواهر كوچك شما دو سه روزى مهمان من باشند، خواهش مى كنم آن را بپذيريد. كارگر فنى هم با كمال ادب و تشكر، آن را مى پذيرد. پنج هزار تومان قيمت جنس و اجرت كار، استحقاق است و بايد حتما بدهيد و اگر از آن چيزى كم بگذاريد كارگر فنى حق دارد مطالبه كند، اما پنج هزار تومان ديگر تفضل است، شما الزامى نداريد و او هم نمى تواند مطالبه كند، فقط بزرگوارى و تفضل شما موجب پرداخت اين مبلغ گرديده است.
تمام انسانها مخلوق بارى تعالى و مملوك واقعى او هستند. جسم و جان و همه ى قواى درونى و برونى آنان ملك واقعى خداوند است. آفريدگار حكيم، بشر را به تمام نيروهايى كه براى زندگى لازم است مجهز نموده و همه ى نعمتهايى را كه براى ادامه ى حيات ضرورت دارد در اختيارش قرار داده است و در مقابل اين همه عطايا او را به تكاليفى مكلف ساخته و به اداى وظايفى موظفش نموده است. اگر به تكاليف خود عمل نمود و اوامر مولاى واقعى خود را اجرا كرد بنده اي است وظيفه شناس و درستكار، و اگر عمل ننمود بنده اي است متخلف و گناهكار، او در عطاياى آفريدگار، كه امانهاى الهى است، خيانت نموده و از مرز حق تجاوز كرده است. به حكم عقل، گناهكارى كه در امانت خيانت نمود مستحق مجازات كيفر است. اما كسى كه به وظيفه عمل نمود و با درستى قدم برداشت استحقاق پاداش ندارد بلكه
از روى تفضل و احترام به درستكارى سزاوار است مورد تشويق و تقدير واقع شود. به عبارت ديگر، درستكارى، انجام وظيفه است و كسى كه وظيفه ى خود را به درستى انجام داده حق مطالبه ى پاداش ندارد بلكه اگر به وى پاداشى اعطا شود بر اساس تفضل است. از اين رو قرآن شريف كيفر دوزخيان را در قيامت به گناهان و اعمال بد آنان كه در دنيا مرتكب شده اند مستند مى نمايد، و بهشت رفتن بهشتيان را ناشى از تفضل و رحمت خداوند مى خواند و در اينجا يك آيه راجع به عذاب الهى كه حاكى از استحقاق است و چند آيه راجع به بهشت كه از تفضل سخن مى گويد ذكر مى شود:
ذلك بما قدمت ايديكم و ان الله ليس بظلام للعبيد.
فرشتگان عذاب به دوزخيان مى گويند: اين كيفر اعمالى است كه خودتان پيشاپيش فرستاده ايد و خداوند به بندگان ستم نمى نمايد.
و من عمل صالحا فلانفسهم يمهدون. ليجزى الذين آمنوا و عملوا الصالحات من فضله.
كسانى كه در دنيا اعمال خوب انجام مى دهند براى خودشان جايگاه آسايش مهيا مى نمايند كه خداوند افرادى را كه داراى ايمان و عمل صالحند از پاداش فضل و رحمت خود برخوردار مى سازد.
در سوره ى دخان فرموده است:
ان المتقين فى مقام امين، فى جنات و عيون، و بعد از چند آيه مى فرمايد: فضلا من ربك، ذلك هو الفوز العظيم.
بى گمان اهل تقوى در مقام امن قرار دارند و در باغهاى بهشتى و چشمه سارها، سپس از نعمتهايى نام مى برد و در پايان مى فرمايد:
اين عطايا از فضل و رحمت پروردگار است كه اين خود، پيروزى و فوزى است عظيم.
و قالوا الحمد لله الذى اذهب عنا الحزن، ان ربنا لغفور شكور. الذى احلنا دار المقامه من فضله.
بهشتيان پس از آنكه در جايگاه خود مستقر شدند مى گويند: حمد براى خداوندى است كه اندوه و غم را از ما زايل نمود، كه پروردگار ما بخشنده و منعم است. او خداوندى است كه از فضل و رحمت خود ما را در اقامتگاه دائمى وارد نمود.
ملاحظه مى كنيد، در اين چند آيه صريحا ذكر شده است كه خوبان و اهل تقوى از فضل و رحمت بارى تعالى به جنت خلد راه مى يابند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: و الذى نفسى بيده ما من الناس احد يدخل الجنه بعمله. قالوا و لا انت يا رسول الله؟ قال: و لا انا، الا ان يتغمدنى الله برحمه منه و فضل و وضع يده على فوق راسه و طول بها صوته.
رسول اكرم (ص) فرمود: قسم به خدايى كه جان من در قبضه ى قدرت اوست هيچ فردى از مردم نيست كه بر اثر اعمال خوب خود وارد بهشت شود، يعنى بهشتيان در پرتو رحمت الهى به بهشت راه مى يابند. عرض كردند يا رسول الله! شما هم؟ فرمود بهشت رفتن من هم به استناد عملم نيست، اما خداوند مرا در درياى رحمت و فضل خود فرومى برد. در اين موقع دست خود را روى سر گذارده بود و با صداى ممتد سخن مى گفت.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعاى مورد بحث امروز، موضوع آخرين قسمت سخنرانى، بر اساس اميدوارى به فضل و رحمت
حضرت بارى تعالى عرض مى كند:
و ما لى بعد ان حكمت على نفسى الا فضلك، بار الها! بعد از بررسى در وضع خويشتن حكمى كه درباره ى خودم نمودم اين است كه راهگشايى براى نجات جز فضل و رحمت تو را ندارم.
پس امام (ع) در مقام دعا بايد خواستار فضل الهى شود. به شرحى كه در سخنرانى اول معروض افتاد ذكر صلوات، دعا را به استجابت نزديك مى كند، چه آنكه صلوات، خود، دعايى است كه هر كس از بارى تعالى درخواست نمايد مستجاب مى شود، از اين رو در دعاهاى صحيفه، امام سجاد (ع) بسيار بر رسول اكرم (ص) و اهلبيت مكرمش درود فرستاده است. در اينجا نيز براى آنكه دعاى درخواست تفضلش به اجابت نزديك شود عرض مى كند:
فصل على محمد و آله و تفضل على، بار الها! درود فرست بر محمد و آلش و مرا مشمول تفضل و رحمت خود قرار بده.
از عواملى كه مى تواند بندگان باايمان را به خدا نزديك كند و فضل و رحمت او را شامل حالشان نمايد بسيار استغفار نمودن است. در پايان بحث امروز چند روايت را كه درباره ى ذكر استغفار رسيده تقديم شنوندگان محترم مى نمايد، اميد است مورد توجه كامل قرار دهند و در شبانه روز مكرر استغفار نمايند و از اين راه زمينه ى شمول فضل الهى را نسبت به خودشان فراهم آورند.
عن ابى عبدالله عليه السلام: ان رسول الله صلى الله عليه و آله كان لا يقوم من مجلس و ان خف حتى يستغفر الله عز و جل خمسا و عشرين مره.
امام صادق (ع) فرمود: معمول رسول اكرم (ص) اين بود كه از هيچ مجلسى برنمى خاست، هر چند مقدار توقفش در آن مجلس كم باشد، مگر آنكه بيست و پنج بار استغفار مى نمود.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اكثروا من الاستغفار فى بيوتكم و فى مجالسكم و على موائدكم و فى اسواقكم و فى طرقكم و اينما كنتم فانكم لا تدرون متى تنزل المغفره.
رسول اكرم (ص) فرمود: زياد استغفار نماييد، در منازلتان، در مجالستان، در كنار سفره ى طعامتان، در بازارها و رهگذرهايتان، و هر جا كه هستيد، چه آنكه شما نمى دانيد كه مغفرت حضرت بارى تعالى چه وقت نازل مى شود.
عن على عليه السلام قال: العجب ممن يقنط و معه الممحاه. قيل و ما الممحاه؟ قال الاستغفار.
على (ع) فرمود: عجب از كسى است كه مايوس مى شود با آنكه وسيله ى محو گناه در اختيار دارد. عرض شد آن وسيله چيست؟ فرمود استغفار.
فارسی
اللهم الى مغفرتك وفدت، و الى عفوك قصدت، و الى تجاوزك اشتقت، و بفضلك وثقت
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
