بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آل محمد و متعنى بالاقتصاد، و اجعلنى من اهل السداد.
موضوع بحث، شرح و تفصيل دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از صحيفه ى سجاديه است. حضرت زين العابدين عليه السلام در اين قطعه ى دعا، ابتدا از خداوند درخواست مى نمايد كه بر محمد و آلش درود فرستد، سپس در جمله ى اول عرض مى كند: بار الها! با اعتدال و ميانه روى در جميع شئون زندگى، مرا از مزاياى اقتصاد بهره مند فرما. در جمله ى دوم عرض مى كند: بار الها! گفتار و رفتارم را به گونه اي قرار ده كه تمام آنها بر وفق حق و صواب باشد.
به خواست خداوند توانا، موضوع سخنرانى امروز، بحث درباره ى اين دو جمله است. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا، كلمه ى اقتصاد را به كار برده است و معناى آن در لغت عرب، ميانه روى و اعتدال است.
الاقتصاد من القصد بمعنى العدل و هو التوسط فى الامور بين الافراط و التفريط.
اقتصاد از ماده ى «قصد» است، به معناى «عدل» و آن عبارت از توسط در امور مختلف بين افراط و تفريط است.
اقتصاد، كلمه اي است عربى از ماده ى «قصد». اين لغت در زبان فارسى نيز راه يافته و فارسى زبانان در گفتگوهاى خود آن را به كار مى برند، با اين تفاوت كه «قصد» و «اقتصاد» در زبان عرب به معناى وسيع و براى ميانه روى و اعتدال در امور مختلف به كار برده مى شود، ولى در زبان فارسى، كلمه ى «قصد» به معناى «اعتدال» اساسا به كار نمى رود و كلمه ى «اقتصاد» هم فقط در امور مالى مورد استفاده قرار مى گيرد. براى آنكه معناى وسيع «قصد» و «اقتصاد» در زبان عرب روشن شود، لازم است در اينجا پاره اي از مواردى كه از اين لغت در قرآن شريف و روايات استفاده شده، مذكور افتد:
و اقصد فى مشيك.
از مواعظ لقمان حكيم به فرزندش كه در كتاب مجيد آمده، اين است كه: در راه رفتن معتدل و ميانه رو باش. ملاحظه مى كنيد كلمه ى قصد در اين آيه براى اعتدال در راه رفتن به كار برده شده است.
و على الله قصد السبيل.
آنچه بر عهده ى خداوند است، ارائه ى صراط مستقيم و راهى است كه بر كنار از افراط و تفريط است.
در اين آيه نيز قصد به معناى اعتدال و ميانه روى آمده است. على (ع) كلمه ى «قصد» را براى بيان ميانه روى و اعتدال آورده و رعايت آن را به دوستان خود توصيه فرموده است.
عليك بالقصد فى الامور فمن عدل عن القصد جار و من اخذ به
عدل.
على (ع) فرموده: بر تو باد كه در جميع امور ميانه رو باشى، كسى كه از ميانه روى تجاوز كند، ستم نموده و كسى كه خط ميانه را بپيمايد، عدل را رعايت كرده است.
«قصد»، ميانه روى و بركنارى از افراط و تفريط است و اين همان صراط مستقيمى است كه پيمبران از طرف بارى تعالى مبعوث شده اند تا آن را ارائه نمايند. كسانى كه در شئون مختلف زندگى راه اعتدال را مى پيمايند، سرانجام به سعادت نايل مى گردند و كسانى كه آن راه را ترك مى گويند و به انحراف گرايش مى يابند، پايان كارشان سقوط و تباهى خواهد بود.
عن على عليه السلام قال: اليمين و الشمال مضله و الطريق الوسطى هى الجاده.
على (ع) فرموده: راست و چپ بيراهه و ضلالت است، خط وسط، جاده ى واقعى و راهى است كه به نجات و سعادت منتهى مى گردد.
كلمه ى «اقتصاد» همانند «قصد» در روايات ائمه عليهم السلام آمده است، اما آن را نيز در امور مالى فقط محصور ننموده اند، بلكه گاهى در امر مال به كار برده اند و گاه در امر عبادت.
فى وصيه اميرالمومنين للحسن عليهماالسلام عند وفاته: و اقتصد يا بنى فى معيشتك، و اقتصد فى عبادتك و عليك فيها بالامر الدائم الذى تطيقه.
از وصاياى اميرالمومنين در بستر مرگ به فرزندش حضرت
مجتبى اين بود كه: فرزند! در امر معيشت، مقتصد و ميانه رو باش و در عبادتت نيز ميانه رو، و بر تو باد در امر عبادت به اندازه اي عمل كنى كه هميشه توان انجام آن را داشته باشى.
مرحوم كلينى رضوان الله تعالى عليه در كتاب كافى بابى باز نموده تحت عنوان « الاقتصاد فى العباده» و روايات مربوط به اين امر را در آن باب آورده، از جمله اين حديث شريف است:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا على! ان هذا الدين متين فاوغل فيه برفق و لاتبغض الى نفسك عباده ربك.
رسول اكرم (ص) به على عليه السلام فرمود: اسلام دينى است محكم و استوار، مقررات آن را با رفق و مدارا انجام ده و كارى نكن كه نفست به عبادت خدايت بدبين شود و نسبت به آن حالت بغض به خود بگيرد. اقتصاد و ميانه روى در امور مالى و اجتناب از افراط و تفريط از جمله ى تعاليم شرع مقدس و مورد تاكيد اولياى گرامى اسلام است و چون اين امر مبتلا به عموم مردم است، لازم مى داند درباره ى آن توضيح بيشترى داده شود و روايات زيادترى به عرض شنوندگان محترم برسد.
عن على عليه السلام قال: اذا اراد الله بعبد خيرا الهمه الاقتصاد و حسن التدبير و جنبه سوء التدبير و الاسراف.
على (ع) فرموده: وقتى خداوند درباره ى بنده اي اراده ى خير نمايد، اقتصاد و حسن تدبير معاش را به وى الهام مى كند و او را از سوء تدبير و زياده روى و اسراف بركنارش مى دارد.
ملاحظه مى كنيد كه در اين روايت، اقتصاد و حسن تدبير در
امر معاش آنقدر رفيع و بلندپايه معرفى شده كه حضرت بارى تعالى آن را به بندگانى كه درباره ى آنها اراده ى خير فرموده است، الهام مى نمايد. خطبه ى همام كه در نهج البلاغه آمده، از خطب معروف على (ع) است. امام در اين خطبه اوصاف متقين را بيان نموده، از آن جمله فرموده است:
و ملبسهم الاقتصاد.
جامه اي را كه مى پوشند، بر وفق اقتصاد و در حد ميانه روى است، نه لباسى در بر مى كنند كه آنان را به گروه مترف و ثروتمندان گناهكار ملحق كند و موجب بغض تهيدستان و افراد بى بضاعت گردند و نه لباسى در بر مى كنند كه مردم آنان را افرادى پست و دنى الطبع به حساب آورند و مورد تحقيرشان قرار دهند. امام حسن عسكرى عليه السلام ضمن يك حديث، لزوم رعايت اندازه گيرى و اجتناب از افراط و تفريط را در امور مالى خاطرنشان ساخته و چنين فرموده است:
ان للسخاء مقدارا فان زاد عليه فهو سرف، و للاقتصاد مقدارا فان زاد عليه فهو بخل.
براى سخاوت مقدارى است و اگر از آن حد تجاوز نمايد، اسراف است، و براى اقتصاد مقدارى است كه اگر از آن حد بگذرد، بخل است.
اقتصاد و ميانه روى در صرف مال براى همه ى مردم از فقير و غنى، نافع و ثمربخش است. كسانى كه درآمد محدود دارند و مى خواهند در جامعه عز و احترامشان محفوظ باشد، بايد در امرار معاش
و گذراندن زندگى به قناعت خو كنند، همواره اقتصاد مالى و موازنه ى درآمد و هزينه را رعايت نمايند و با اندازه گيرى دقيق قدم بردارند. اين گروه گرچه در مضيقه و تنگدستى زندگى مى كنند و با مصائب و مشكلات مواجه هستند، اما به كسى عرض حاجت نمى نمايند و در جامعه با سربلندى و عزت نفس ادامه ى حيات مى دهند. كسانى كه تمكن مالى دارند و درآمدشان فزونتر از هزينه ى آنان است، اگر در ايام مالدارى راه اعتدال در پيش گيرند، خود را با زندگى متوسط تطبيق دهند و از مازاد درآمدى كه دارند به افراد بى بضاعت كمك كنند، با اين عمل خويشتن را بزرگوار و كريم النفس مى سازند و به سجيه ى انساندوستى متخلق مى گردند، بعلاوه طبق فرموده ى امام صادق (ع)، با كمك خود حجت خداوند را از خود دفع مى كنند و در نتيجه روز حساب منازلى را كه در پيش دارند به آسانى طى مى نمايند.
عن داود بن سرحان قال: كنا عند ابيعبدالله عليه السلام اذ دخل عليه سدير الصيرفى فسلم و جلس فقال له: يا سدير! ما كثر مال رجل قط الا عظمت الحجه لله تعالى عليه. فان قدرتم ان تدفعوها عن انفسكم فافعلوا. فقال له يابن رسول الله بماذ. قال بقضاء حوائج اخوانكم فى اموالكم.
داود بن سرحان مى گويد: حضور امام صادق (ع) بوديم كه سدير صيرفى وارد شد، سلام كرد و نشست. حضرت فرمود: اي سدير! مال كسى زياد نمى شود، مگر آنكه حجت خداوند بر وى عظيم و بزرگ خواهد شد. اگر قدرت داريد كه آن حجت را از خود دفع نماييد، اقدام كنيد. عرض كرد: يابن رسول الله! اين كار چگونه انجام
مى شود؟ فرمود: از راه برآوردن حوايج برادرانتان از اموالى كه در اختيار داريد.
انسان كم درآمدى كه خود را به قناعت عادت داده و به سختى زندگى انس گرفته، روحيه اش براى تحمل مصائب آماده و مهياست. ثروتمندى كه با تمكن مالى به اقتصاد و ميانه روى زندگى كرده و از افراط اجتناب نموده است، او نيز در زمينه ى مصائب و بلايا آمادگى نسبى دارد. اگر روزى بر اثر پيشامدى اموالش را از دست بدهد، به مقدار قابل ملاحظه اي مى تواند خويشتن را با مضيقه ى مالى تطبيق دهد و ناگواريها را تحمل نمايد، و على (ع) درباره ى اين دو گروه چنين فرموده است:
من اقتصد فى الغنى و الفقر فقد استعد لنوائب الدهر.
كسى كه در غنى و فقر مقتصد و ميانه رو باشد با اتخاذ اين روش، خويشتن را براى مصائب روزگار مهيا نموده است.
اقتصاد مالى و اندازه گيرى در امر معاش، آدمى را به ميانه روى و اعتدال سوق مى دهد، از اسراف و تبذير و همچنين از بخل و امساك بازمى دارد، اندازه گيرى در امر معاش براى افراد كم درآمد حافظ عز و شرافت نفس است و نمى گذارد آنان براى نيل به رفاه بيشتر دست تمنا به روى اين و آن بگشايند و بزرگوارى خويش را پايمال نمايند، و براى افراد متمكن مانع زياده روى و توسعه ى نابجاست و بر اثر تعديل و صرفه جويى مى توانند به مواسات و تعاون برادران خويش نايل گردند و از پاداش الهى برخوردار شوند. براى آنكه بدانيم اندازه گيرى و اعتدال در امر معاش تا چه حد در مكتب
اهل بيت اهميت دارد، به اين حديث توجه فرماييد:
عن ابيجعفر عليه السلام قال: الكمال كل الكمال التفقه فى الدين و الصبر على النائبه و تقدير المعيشه.
امام باقر (ع) فرمود: مسلمانى كه از سه مزيت برخوردار است، واجد كمال تمام و كامل است: اول دين شناسى، دوم صبر و خويشتندارى در مصيبت، و سوم اندازه گيرى و اعتدال در امر معاش.
آن كس كه زندگى محدود خود را بر اساس اعتدال و ميانه روى پايه گذارى نموده است، با وضع موجود خويش مى سازد و اظهار تنگدستى نمى كند.
عن على عليه السلام قال: ما عال من اقتصد.
على (ع) فرمود: كسى كه با ميانه روى و اعتدال زندگى مى كند، گرفتار فقر نمى شود.
از آنچه مذكور افتاد، روشن شد كه اقتصاد از ماده ى (قصد) است و در لغت عرب به معناى اعتدال و ميانه روى و اجتناب از افراط و تفريط است. در قرآن شريف و روايات اسلامى از اين كلمه در زمينه هاى گوناگون از اعمال و اخلاق استفاده شده است. از جمله ى مواردى كه كلمه ى اقتصاد به كار رفته، ميانه روى و اعتدال در امور مالى و اندازه گيرى در معيشت است و بعضى از روايات آن، در خلال سخن تقديم شنوندگان محترم گرديد. امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قطعه ى دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است، كلمه ى «اقتصاد» را آورده و به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و متعنى بالاقتصاد.
بار الها! با ميانه روى و اعتدال در جميع شئون زندگى، مرا از مزاياى اقتصاد و ميانه روى بهره مند فرما.
در جمله ى دوم دعا كه موضوع نيمه ى آخر سخنرانى امروز است، حضرت على بن الحسين عليهماالسلام به پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند:
و اجعلنى من اهل السداد.
بار الها! مرا از اهل سداد قرار ده.
براى آنكه معناى كلام امام روشن شود، بايد بدانيم «سداد» چيست و انسانى كه از پيشگاه الهى درخواست اهليت و شايستگى آن را مى نمايد، بايد واجد چه صفات و مزايايى باشد تا خداوند دعايش را مستجاب كند و از اين عطيه ى بزرگ و گرانقدر برخوردارش سازد. «سداد» در لغت به معناى صواب و استقامت است. اگر كسى در تمام رفتار و گفتار خود بر وفق حق و صواب قدم بردارد و مراقب باشد كه به راه خطا نگرايد و قدمى در مسير ناصواب و خلاف حق برندارد و همچنين كوشش كند كه در سخن و عمل صواب خود، همواره پايدار و با استقامت باشد و دچار تزلزل و دودلى نگردد، او اهل «سداد» است. قرآن شريف درباره ى بزرگترين قول حق كه اقرار به وحدانيت ذات اقدس الهى است، و همچنين درباره ى استقامت و پايدارى در امر توحيد فرموده است:
ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه الا تخافوا و لاتحزنوا.
كسانى كه گفتند: مالك واقعى و پروردگار ما خداوند است
و روى گفته ى ايمانى خود استقامت و پايدارى نمودند، فرشتگان رحمت بر آنها نازل مى شوند و مژده مى دهند كه در آينده، خوف و هراسى ندارند و براى گذشته نيز حزن و اندوهى نخواهند داشت.
شناخت حق و باطل و تميز صواب از خطا كه معيار سداد است، راجع به مسائل اعتقادى و اخلاقى و تشخيص خوب و بد در امور مربوط به سعادت انسانهاست. هدايت تشريعى بارى تعالى كه توسط حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله به مردم ابلاغ گرديده راهنماى تمام ابعاد حق و مميز همه ى صوابها از خطاها است. خداوند در قرآن شريف هدف ماموريت رسول اكرم (ص) را در جمله ى كوتاهى ذكر نموده و فرموده است:
هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق.
اوست خداوندى كه رسول خود را به هدايت و دين حق، بين مردم فرستاده است.
كسى كه مى خواهد اهل سداد باشد و راه حق و صواب را بپيمايد، بايد بى قيد و شرط از اوامر الهى اطاعت نمايد و دستورهاى سعادت بخش او را عملا به كار بندد، چه اوست كه به تمام حقايق واقف است و راه صواب را كه مايه ى تعالى و تكامل انسانهاست، مى داند. مردم در عصر رسول اكرم (ص)، دعوت آن حضرت را به گونه هاى مختلف تلقى مى نمودند و از خود واكنشهاى متفاوتى نشان مى دادند. بعضى آنقدر در امور دنيوى و جلب منافع مادى غرق بودند كه تمام همشان براى گردآورى مال و ازدياد ثروت مبذول مى گرديد و براى توجه به تعاليم الهى كه راه نيل به كمال معنوى و احياى
انسانيت است، وقتى باقى نمى گذاردند، فقط از مال خود سخن مى گفتند و به آن افتخار مى نمودند. قرآن شريف درباره ى اين گروه فرموده است:
الهيكم التكاثر. حتى زرتم المقابر.
ازدياد ثروت و تكاثر در اموال آنقدر شما را از ياد خداوند غافل نگاه داشته تا عمرتان به سر آيد، بميريد و در قبرستانها مسكن گزينيد.
عن عبدالله بن الشخير عن ابيه قال: انتهيت الى رسول الله صلى الله عليه و آله و هو يقول: الهيكم التكاثر، السوره. قال يقول ابن آدم: مالى و مالى و مالك من مالك الا ما اكلت فافنيت او لبست فابليت او تصدقت فامضيت.
عبدالله شخير از پدرش نقل كرده كه مى گويد: به رسول اكرم (ص) رسيدم، در حالى كه سوره ى تكاثر را مى خواند. فرمود: فرزند آدم مى گويد: مال من، مال من و از مالت براى تو چيزى نيست، مگر آن را كه خوردى و فانى نمودى يا آن را كه در بر كردى و پوشاندى، يا آن را كه با امضاى خود به دگرى اعطا نمودى.
مال داشتن در نظر بعضى از آنان آنقدر مهم و معيار بزرگى بود كه تصور مى كردند ملاك شايستگى براى امر نبوت و احراز مقام رسالت، داشتن ثروت بسيار است. از اين رو، نبوت رسول گرامى (ص) را براى نداشتن ثروت نفى نمودند:
و قالوا لو لا نزل هذا القرآن على رجل من القريتين عظيم.
گفتند: چرا اين قرآن بر آن دو نفر بزرگ ثروتمند و سرمايه دار
مكه و طائف، يعنى وليد و حبيب نازل نشده است.
خلاصه، غاصبان ثروت در عصر پيامبر اسلام (ص)، راه صواب و سعادت خويش را گردآورى مال مى دانستند. از اين رو، به تعاليم بارى تعالى و دعوت فرستاده ى خداوند اعتنا نمى نمودند. بعضى در عصر رسول اكرم (ص) اسير بت پرستى و گرفتار عقايد موهوم پدران و اجداد خويش بودند و مى دانستند كه با اجابت دعوت پيشواى اسلام (ص) و قبول يكتاپرستى بايد از معتقدات پيشينيان خود دست بردارند و اين كار با تعصب خانوادگى آنان سازگار نبود. از اين رو، نه تنها دعوت پيشواى اسلام (ص) را اجابت ننمودند، بلكه در مقابل آن حضرت به مخالفت برخاستند و تا قدرت داشتند، براى حفظ بتها و خاموش كردن صداى اسلام كوشش نمودند. ناگفته نماند كه اين گرفتارى به رسول بزرگوار اسلام (ص) اختصاص نداشت، بلكه انبياء گذشته نيز بيش و كم با مشكل بت پرستى مواجه بودند و خداوند در قرآن شريف پاره اي از آنها را ذكر فرموده است. قوم شعيب دو انحراف بزرگ اساسى داشتند: يكى اعتقادى و آن ديگر مالى. از طرفى به پيروى از پدران خويش بت مى پرستيدند و از طرف ديگر در معاملات و داد و ستدها خيانت مى نمودند و كم فروشى مى كردند. حضرت شعيب (ع)، معلم بزرگ الهى، با اين هر دو عمل به مبارزه برخاست و مردم را از بت پرستى و خيانت مالى برحذر داشت. قوم نادان به جاى اينكه عقل خود را به كار گيرند و در سخنان شعيب فكر كنند تا از انحراف اعتقادى و مالى رهايى يابند، به استهزاء گفتند:
يا شعيب اصلوتك تامرك ان نترك ما يعبد آباءنا او ان نفعل فى اموالنا ما نشاء؟
اى شعيب! آيا نماز خواندنت ترا واداشته كه ادعاى نبوت كنى تا ما پرستش معبودهاى پدران خود را ترك گوييم، يا از تصرف در اموالمان به دلخواه خويش دست برداريم؟
غير از مال دوستى و تعصب بت پرستى، عوامل ديگرى وجود داشت كه سد راه مردم از قبول دين مقدس اسلام بود و براى آنكه سخن به طول نينجامد، از شرح و توضيح آنها خوددارى مى شود. سرانجام، مجاهدتهاى پيوسته ى رسول اكرم (ص) در تبليغ دين اسلام به نتيجه رسيد و تدريجا عده اي كه روح آزاد داشتند و اهل منطق و استدلال بودند، به آيين الهى گرويدند و راه حق و صواب را كه اصل اول سداد است، پذيرا شدند و طبق دستور پيشواى اسلام عمل مى نمودند. به شرحى كه توضيح داده شد، كسانى اهل سدادند كه واجد دو اصل اساسى باشند: يكى پيمودن راه صواب، و آن ديگر پايدارى و استقامت در آن راه. اگر پيروى از راه حق مشكلاتى به بار نياورد و موجب خطر مالى و جانى نشود، ادامه ى آن راه چندان سخت نيست. اما اگر طى كردن آن راه مايه ى بلايا و خطراتى شود و شارع اسلام تحمل آن خطاها را در زمينه ى امر مورد نظر لازم بداند، آيا افراد تحمل مى نمايند و با استقامت به راه حق ادامه مى دهند يا از اداى وظيفه شانه خالى مى كنند و راه حق را ترك مى گويند؟ حضرت حسين بن على عليهماالسلام كه اين صحنه را مشاهده فرموده و در ورطه ى بلايا و گرفتارى واقع شده و عمل افراد را در زمينه ى دين از نزديك مشاهده فرموده، به اين پرسش پاسخ داده است:
يحوطونه ما درت معايشهم و اذا محصوا بالبلاء قل الديانون.
مردم گرد دين هستند، مادامى كه به معاش و زندگى آنان
آسيبى نرسد و چون پاى آزمايش و گرفتارى به ميان بيايد، عدد قليلى در دين پايدار و ثابت قدم مى مانند.
يكى از افراد ثابت قدم در راه حق، بلال بن رباح موذن رسول اكرم (ص) بود. او در مكه ايمان آورد و راه صواب را در پيش گرفت. مشركين براى اينكه او را از پيروى اسلام بازدارند، تصميم گرفتند آزارش دهند و با شكنجه هاى جانكاه او را از دين حق بگردانند. در يكى از سخنرانيها اشاره شد كه اميه بن خلف، موقع ظهر، در هواى گرم او را بر زمين سوزان بطحا به پشت مى خواباند و دستور مى داد سنگ بزرگى روى سينه اش قرار مى دادند.
ثم يقول لا و الله لا تزال هكذا حتى تموت او تكفر بمحمد و تعبد اللات و العزى. فيقول و هو فى ذلك البلاء: احد احد.
مى گفت: تو همچنان بايد در اين وضع بمانى تا بميرى يا به حضرت محمد (ص) كافر شوى و لات و عزى را پرستش نمايى. اما او در اين وضع سخت و طاقت فرسا همچنان در توحيد و اسلام ثابت قدم بود و از خداوند يگانه به نام «احد احد» ياد مى كرد. جالب آنكه بلال بعد از رحلت رسول اكرم (ص) با اوضاع و احوالى كه پيش آمد، از صراط مستقيم منحرف نشد و همچنان در راه حق و صواب استقامت نمود.
روى ان بلالا ابى ان يبايع ابابكر و ان عمر اخذ بتلابيبه و قال له يا بلال هذا جزاء ابى بكر منك ان اعتقك فلا تجيى ء تبايعه؟ فقال: ان كان ابوبكر قد اعتقنى لله فليدعنى لله و ان كان اعتقنى لغير ذلك فها انا ذا. و اما بيعته فما كنت ابايع من لم
يستخلفه رسول الله و الذى استخلفه بيعته فى اعناقنا الى يوم القيامه. فقال له عمر: لا ابا لك، لا تقم معنا. فارتحل الى الشام و توفى بدمشق بباب الصغير.
روايت شده كه بلال ابا كرد از اينكه با ابى بكر بيعت كند. عمر گردنش را گرفت، به او گفت: اي بلال! اين است پاداش تو به ابى بكر در مقابل آزاد كردنت كه نمى آيى با او بيعت كنى؟ بلال گفت: اگر ابوبكر مرا براى خدا آزاد نموده، براى خداوند تركم گويد، و اگر براى غير خدا آزادم نموده، عتقى واقع نشده و من همانند سابق مملوك او هستم و خود را تسليم وى مى كنم. اما بيعت، من بيعت نمى كنم با كسى كه رسول اكرم (ص) او را خليفه ى خود قرار نداده است و كسى را كه پيمبر به خلافت خود گزيده، بيعتش تا روز قيامت به گردن ما هست. عمر از سخنان بلال به خشم آمد و گفت: بى پدر! ديگر در محيط ما اقامت منما. بلال به شام سفر كرد و سرانجام در باب الصغير دمشق از دار دنيا رفت.
خلاصه، استقامت و پايدارى در راه حق و صواب، بسيار مشكل است. و به فرموده ى حضرت حسين (ع) در زمينه ى امتحان و ابتلاء به بلا، افراد متدين و ثابت قدم كمياب اند. خداوند در قرآن شريف به رسول اكرم (ص) دستور داد:
فاستقم كما امرت و من تاب معك.
پس تو، اي پيغمبر معظم، طبق ماموريتى كه دارى استقامت كن، و همچنين كسانى كه با هدايت تو به خداوند برگشته اند، بايد استقامت نمايند.
عن ابن عباس: ما نزلت آيه كانت اشق على رسول الله صلى الله عليه و آله من هذه الايه و لهذا قال: شيبتنى هود.
ابن عباس مى گويد: آيه اي بر رسول اكرم (ص) نازل نشد كه مانند اين آيه مشقت بار تلقى گردد. از اين رو حضرت فرمود: سوره ى هود پيرم كرد.
بعضى از آقايان گفته اند: سنگينى و مشقت اين آيه براى پيشواى اسلام ناظر به دستورى است كه خداوند در استقامت و پايدارى مردم داده است.
از آنچه مذكور افتاد، روشن شد كه افراد با ايمان اگر در جميع امور پيرو حق و صواب باشند و در راه رسيدن به حق استقامت و پايدارى نمايند، از اهل سداد به حساب مى آيند و براى نيل به اين مقام بسيار رفيع بايد از ذات اقدس الهى استمداد كنند و در پرتو فيض و رحمت حضرت بارى تعالى به اين هدف مقدس دست يابند، و اين دستور پيشواى معظم اسلام است.
فى الحديث انه قال لعلى عليه السلام: سل الله السداد.
رسول گرامى (ص) به على (ع) فرمود: در پيشگاه الهى دعا كند و از خداوند سداد را درخواست نمايد.
حضرت زين العابدين (ع) در جمله ى دوم دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه موضوع بحث و سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اجعلنى من اهل السداد.
بار الها! مرا به گونه اي قرار ده كه تمام گفتار و رفتارم بر وفق
صواب باشد و در راه اعلاى حق و اقامه ى اوامر مقدست آنطور كه بايد و شايد استقامت و پايدارى نمايم.
امام سجاد و پدر بزرگوارش حضرت حسين عليهماالسلام، دو امام معصوم و دو پيشواى گزيده ى حضرت بارى تعالى هستند و در مقام عمل، پيرو بى قيد و شرط حق و صواب اند و كوچكترين قدمى فراتر نمى گذارند و اين دو حجت الهى در زمانى واقع شدند و در شرايطى قرار گرفتند كه حداكثر پايدارى و استقامت را در حوادث سنگين شهادت و اسارت از خود نشان دادند و به عالى ترين درجه ى سداد نايل آمدند.
جالب آنكه اصحاب حضرت سيدالشهداء (ع) درس استقامت و پايدارى را از مولاى خود آموخته و در راه اعلاى حق به سختترين ناملايمات تن داده و در كمال بصيرت و بينش، فداكارى در راه حق را استقبال نموده و به مقام رفيع شهادت نايل آمدند. حضرت حسين (ع) پس از ورود به كربلا، در مقابل اصحاب خود خطبه اي خواند و فرمود:
الا ترون الى الحق لايعمل به و الى الباطل لايتناهى عنه ليرغب المومن فى لقاء ربه محقا فانى لا ارى الموت الا سعاده و الحياه مع الظالمين الا برما. فقام زهير بن قين و قال: قد سمعنا هداك الله يابن رسول الله مقالتك و لو كانت الدنيا لنا باقيه و كنا فيها مخلدين لاثرنا النهوض معك على الاقامه فيها.
آيا نمى بينيد كه به حق و صواب عمل نمى شود و باطل مورد نهى قرار نمى گيرد، با وجود وضعى اين چنين، فرد با ايمان حق دارد راغب مرگ و لقاى خداوند باشد. من مرگ را جز سعادت نمى بينم و زندگى با اين ستمگران در نظرم چيزى جز ملامت و آزردگى نيست.
آنگاه زهير بن قين برخاست و گفت: يابن رسول الله مقاله ات را شنيديم. اگر دنيا براى ما پايدار مى بود و در آن زندگى جاودان مى داشتيم، قيام با تو را بر حيات ابدى دنيا مقدم مى نموديم.
پس از زهير بعضى ديگر از اصحاب با ايمان آن حضرت به پا خاستند، سخنانى همانند زهير گفتند و مراتب استقامت خويش در راه حق را ابراز نمودند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و من ادله الرشاد، و من صالحى العباد.
به خواست خداوند توانا، اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد عليه السلام در جمله ى اول دعا عرض مى كند: بار الها! مرا از دلايل رشاد و هدايت قرار ده. در جمله ى دوم درخواست مى كند: بار الها! مرا از بندگان صالح و شايسته قرار ده.
«رشيد» يكى از اسماء حضرت بارى تعالى است، آن اسم در بعضى دعاها، از آن جمله دعاى «جوشن كبير»، در رديف ساير اسماء الهى ذكر شده است.
اللهم انى اسالك باسمك يا معين يا امين يا مبين يا متين يا مكين يا رشيد يا حميد يا مجيد يا شديد يا شهيد.
فى اسماء الله تعالى الرشيد. هو الذى ارشد الخلق الى مصالحهم اي هداهم و دلهم عليها.
«الرشيد» در اسماء حضرت بارى تعالى است. او خداوند است كه ارشاد مى كند مردم را به آنچه مصلحت آنهاست، يعنى هدايت كننده و دلالت كننده ى آنان است به خير و صلاحشان.
دعوت مردم به خداوند و ارشاد و هدايت آنان به صراط مستقيم، امرى است بس گرانقدر و مهم.
قرآن شريف در اين باره فرموده:
و من احسن قولا ممن دعا الى الله.
سخن كدام انسان بهتر و نيكوتر از كلام كسى است كه خلق را به خالق دعوت مى كند و با گفته هاى خود، بذر ايمان در قلوبشان مى افشاند.
اين وظيفه ى مقدس در درجه ى اول به عهده ى رسول اكرم (ص) و جانشينان بر حق او محول است. كسى كه در اين راه قدم برمى دارد، در واقع، خط مشى رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام را مى پيمايد و اين كار بزرگ، هدايت يافته را از گمراهى و ضلالت مى رهاند، مايه ى نجات و سعادتش مى گردد، و هدايت كننده را نيز در پيشگاه الهى سربلند مى كند و از پاداش او برخوردارش مى سازد، به شرط آنكه هدايت و ارشاد واجد تمام شرايط لازم باشد، و براى روشن شدن مطلب، قسمتى از آن شرايط در اينجا با استفاده از آيات و روايات، به عرض شنوندگان محترم مى رسد: اولين شرط راهنمايى و هدايت مردم اين است كه ارشاد كننده بايد به موضوع دعوت خود عالم و آگاه باشد و از روى بينش سخن بگويد. خداوند در قرآن شريف اين مطلب را درباره ى پيشواى بزرگ اسلام و پيروان شايسته ى آن حضرت
خاطرنشان ساخته و فرموده است:
قل هذه سبيلى ادعو الى الله على بصيره انا و من اتبعنى.
پيمبر گرامى! بگو اين است راه من: مردم را به سوى خدا مى خوانم، با بينش و بصيرت، و پيروان من نيز دعوتشان به سوى خداوند، آگاهانه و بابصيرت است.
از جمله ى حقوقى كه خداوند بر مردم دارد، اين است كه از روى علم و آگاهى سخن بگويند و آنجا كه علم ندارند، لب فروبندند و از سخن گفتن بازايستند.
عن زراره بن اعين قال: سالت اباجعفر عليه السلام ما حق الله على العباد: قال ان يقولوا ما يعلمون و يقفوا عند ما لايعلمون.
زراره مى گويد: از امام باقر (ع) پرسيدم، حق خداوند بر بندگان چيست؟ در جواب فرمود: آن را كه مى دانند بگويند و در چيزى كه اطلاع ندارند و نمى دانند، توقف نمايند.
اين وظيفه ى مهم و حق بزرگ الهى ضمن يكى از آيات قرآن شريف با تعبير خاصى بيان شده است:
و لا تقف ما ليس لك به علم، ان السمع و البصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسوولا.
هرگز از پى آنچه علم و اطمينان ندارى مرو و ناآگاه قدم برندار كه گوش و چشم و دل آدمى در پيشگاه الهى مواخذ و مسئول اند.
فى العلل عن السجاد عليه السلام قال: ليس لك ان تتكلم بما شئت لان رسول الله صلى الله عليه و آله قال: رحم الله عبدا قال
خيرا فغنم او صمت فسلم.
امام سجاد (ع) فرموده است: مجاز نيستى هر چه را كه بخواهى بگويى، چه رسول گرامى اسلام فرموده است: مشمول رحمت الهى باد آن كس كه سخن خوب بگويد و سود برد يا سكوت كند و سالم بماند.
بجاست اين نكته تذكر داده شود كه موضوع ارشاد مى تواند از نظر علمى داراى ابعاد متعدد باشد. علم و آگاهى ارشادكننده در بعدى لازم است كه مى خواهد درباره ى آن سخن بگويد و طالب هدايت را ارشاد نمايد، مثلا در موردى كه شنونده فرد با ايمانى است و مى خواهد دعا را از نظر كتاب و سنت بفهمد و به مشروعيت آن مطمئن گردد و بداند كه اگر در موردى براى قضاى حوايج مشروع خود به دعا متوسل شود و استجابت آن را از خداوند بخواهد، مرتكب بدعتى نشده و عمل خلافى انجام نداده است؟ كسى كه مى خواهد او را در اين باره ارشاد كند كافى است تا حدودى از آيات و اخبار مربوط به دعا و شرايط آن آگاه باشد و با بصيرت به سئوالات وى پاسخ گويد. اما اگر سئوال كننده از مشروعيت دعا آگاه است ولى مى خواهد بداند با آنكه جهان ما به قضاى الهى، عالم علل و اسباب است و در حديث امام صادق (ع) آمده:
ابى الله ان يجرى الاشياء الا باسباب.
خداوند ابا دارد از اينكه اشياء را در اين عالم به جريان اندازد، مگر از راه وسايل و اسباب.
براى طالب ارشاد اين سئوال پيش آمده كه در نظام اسباب و
علل، دعا چه نقشى دارد و جمع بين ادله ى دعا و اين قبيل روايات كه سخن از اسباب و علل مى گويد، چگونه است؟ البته اهل تحقيق بدين پرسش پاسخ داده و گفته اند: دعا خود از قدر الهى است و استجابت دعا گاهى به نحو سبب سازى و تسبيب اسباب است و گاهى بر سبيل سبب سوزى و فوق مجارى عادى است. خداوند حكيم جهان را بر اساس علل و اسباب بنيان نهاده، نه آنكه خود را در اسباب و وسايل آفريده ى خودش زندانى نموده باشد. از اين رو، در روايت امام صادق (ع) آمده است كه خداوند ابا دارد و نگفته است خداوند قدرت ندارد و ناتوان است، و كلمه ى «ابا» در موردى به كار برده مى شود كه اباكننده به انجام آن عمل قادر باشد، مثلا اگر گفته شود: «فلان تاجر از خريد اين كالا ابا دارد»، معناى اين كلام، عجز و ناتوانى تاجر نيست، بلكه حاكى از بى ميلى تاجر است، يعنى اگر بخواهد مى تواند اين معامله را انجام دهد، اما ميل و رغبت به انجام آن ندارد. خلاصه، كسى كه بصيرت و آگاهيش در حدود پاسخ گفتن به سئوال اول است، نبايد به سئوال دوم پاسخ دهد، چه آنكه در آن پاسخ بصير نيست و ممكن است با جواب نارساى خود، سائل را دچار تزلزل و ترديد كند و به جاى ارشاد، مايه ى گمراهى او شود.
يكى ديگر از شرايط ارشادكننده اين است كه خود به گفته هاى هدايت بخش و سعادت آفرين خويش مومن و معتقد باشد و از عمق دل سخن بگويد. در قرآن شريف، اين مهم در مورد رسول اكرم صلى الله عليه و آله خاطرنشان گرديده است:
آمن الرسول بما انزل اليه من ربه.
پيمبر گرامى ايمان دارد به تمام آنچه از طرف خداوند بر وى نازل شده است.
از اين رو براى ايمان آوردن مردم، علاقه ى بسيار شديد داشت و تمام همش در اين راه مصروف مى گرديد و مى خواست جامعه را به خداوند، مومن و متوجه نمايد. بعضى افراد از نظر علمى و استعداد فطرى لايق و قوى هستند. مسائل مشكل دينى را با منطقى مستدل حل مى كنند و طالبان ارشاد را آنطور كه بايد قانع مى نمايند، ولى انگيزه ى آنان در اين بحثها اعلاى حق و دعوت به خداى يگانه نيست، بلكه مى خواهند خود را بنمايانند، رياكارى كنند، معلومات خويش را به رخ اين و آن بكشند، به هوى و تمنيات نفسانى جامه ى تحقق بپوشانند و غريزه ى تفوق طلبى و برترى جويى خويش را اقناع نمايند. اينان مصداق حديثى هستند كه از حضرت مسيح (ع) نقل شده است: بحق اقول لكم، لا تكونوا كالمنخل يخرج الدقيق الطيب و يمسك النخاله. كذلك انتم، تخرجون الحكمه من افواهكم و يبقى الغل فى صدوركم.
از روى حق به شما مى گويم، همانند الك آردبيز نباشيد كه آرد خوب و خالص را از خود بيرون مى دهد و سبوس را نگاه مى دارد. شما نيز مطالب حكيمانه را از دهان بيرون مى دهيد و در دلتان انديشه هاى مضر باقى مى ماند.
خطر اين قبيل افراد موقعى آشكار مى گردد كه ناباورى درونشان به طور ناآگاه و به صورت سخن بيخودى، همانند جرقه اي از زير خاكستر بيرون جهد و ارشاد شدگان به ناباورى و بى ايمانى آنان
واقف گردند.
يكى ديگر از شرايط ارشادكننده اين است كه خود عمل كند آنچه را كه به طالبان هدايت و ارشاد دستور عمل مى دهد. زيرا عمل كردن ارشادكننده مايه ى اطمينان درونى كسانى است كه مى خواهند راه هدايت و سعادت را بيابند و ارشاد شوند.
عن على عليه السلام قال: علموا الناس الخير بغير السنتكم و كونوا دعاه القوم بفعلكم و الزموا الصدق و الورع.
على (ع) فرموده: خير و خوبى را به مردم بياموزيد با غير زبان، و دعوتتان به وسيله ى عمل باشد و هرگز از راستى و تقوى جدا نشويد.
كبر مقتا عند الله ان تقولوا ما لا تفعلون.
كسى كه چيزى بگويد و بر طبق آن عمل نكند با اين كار ناروا بشدت خويشتن را مورد بغض الهى قرار مى دهد.
يكى از علل تاثير و نفوذ عميق اولياى گرامى اسلام در قلوب مومنين واقعى اين بود كه خودشان در انجام وظايف دينى پيشقدم بودند و به همه ى دستورهايى كه به مردم مى دادند، عمل مى نمودند.
عن على عليه السلام قال: ايها الناس! و الله ما احثكم على طاعه الا و اسبقكم اليها و لا انهاكم عن معصيه الا و اتناهى قبلكم عنها.
على (ع) فرمود: قسم به خدا كه هيچ وقت شما را به طاعتى ترغيب ننمودم، مگر آنكه پيش از شما به آن سبقت جستم، و از هيچ گناهى نهيتان ننمودم، جز آنكه خود قبل از شما، از آن اجتناب
داشتم.
ارشاد و هدايت چنين انسانى بزرگ كه مجرى اوامر و نواهى بارى تعالى است، در قلوب شنوندگان جاى مى گيرد، در ضميرشان اثر مى گذارد و آنان را به راه سعادت سوق مى دهد. اما اگر عالم دينى به وظايف خويش عمل نكند و دانسته هاى خود را به كار نبندد، سخن او در ضمير مردم نفوذ نمى كند و اثر ارشادى به جاى نمى گذارد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان العالم اذا لم يعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب كما يزل المطر عن الصفاه.
امام صادق (ع) فرمود: وقتى عالم به علم خود عمل نكند، موعظه ى او از دلها مى لغزد و نفوذ نمى نمايد، همانطور كه باران از روى سنگهاى سخت مى لغزد و فرو نمى رود.
عن المسيح عليه السلام قال: بحق اقول لكم ان الناس فى الحكمه رجلان: فرجل اتقنها بقوله وضيعها بسوء فعله، و رجل اتقنها بقوله و صدقها بفعله و شتان بينهما. فطوبى للعلماء بالفعل و ويل للعلماء بالقول.
حضرت مسيح (ع) فرمود: از روى حق به شما مى گويم، مردم در امر حكمت و علم دو گروه اند، يك گروه حكمت را با زبان تحكيم مى كنند و با عمل بد خويش تضييع مى نمايند، و گروه دگر حكمت را با زبان محكم مى كنند و با عمل آن را تصديق مى نمايند، و بين اين دو گروه فاصله بسيار است. خوشا به حال علماى با عمل، واى بر علماى با زبان.
عالمى كه حكمت را به زبان مى گويد ولى عملش برخلاف
گفته ى اوست، در صورتى كه رفتارش در دنيا آشكار گردد و مردم به كارهاى غيرمشروعى كه مرتكب مى شود واقف گردند، اگر تمام ارزش اجتماعى خود را از دست ندهد، لااقل به نسبت آشكار شدن رفتار گناه آلودى كه دارد، قدر و منزلتش كاهش مى يابد، و اگر در دنيا گناهانش آنقدر پنهانى انجام شود كه دگران آگاه نگردند، در روز حساب كه روز آشكار شدن پنهانهاست، رسوا مى شود و گرفتار عذاب روحى و جسمى خواهد شد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ان اشد الناس ندامه و حسره رجل دعا عبدا الى الله تبارك و تعالى فاستجاب له و اطاع الله فادخله الله الجنه و ادخل الداعى النار بترك عمله و اتباعه هواه.
حضرت صادق (ع) از رسول اكرم (ص) حديث نموده كه فرموده است: شديدترين پشيمانى و افسوس براى كسى است كه بنده اي را به خداوند دعوت نموده و او دعوت را پذيرا شده و اوامر الهى را به كار بسته و خداوند او را در بهشت جاى داده و دعوت كننده را جهنمى نموده، براى آنكه اوامر خداوند را در مقام عمل ترك گفته و از هواى نفس خويش پيروى نموده است.
از آنچه مذكور افتاد، اين نتيجه به دست آمد كه ارشاد و هدايت مردم به خداوند عبادتى است بسيار بزرگ و پرارج، كسى كه به اين عمل گرانقدر مبادرت مى نمايد، قدم به جاى قدم انبيا مى گذارد و از رفتار آنان تبعيت مى نمايد. با اين عمل، مشمول رحمت الهى مى شود و از پاداش او برخوردار مى گردد. ارشادكنندگان به طور عادى با
زبان و عمل و گاه با قلم، افراد را هدايت و ارشاد مى نمايند و حضرت على بن الحسين عليهماالسلام نيز مانند آباء گراميش، همواره اين وظيفه ى مقدس را انجام داده است. اما امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قطعه از دعا كه موضوع سخنرانى امروز است، توفيق ارشاد را به وسيعترين معنى از پيشگاه خداوند خواسته، عرض مى كند:
و من ادله الرشاد.
بار الها! مرا از دلايل رشاد قرار ده.
گويى مى خواهد بگويد: نه فقط زبانم در گفتار و اعمالم در رفتار و قلمم در كتابت از ادله ى رشاد باشد، بلكه با لطف و رحمت خويش مرا به گونه اي قرار ده كه تمام وجودم در همه ى احوال، راهنماى حق و فضيلت و از دلايل رشاد باشد. اين توفيق از طرف حضرت بارى تعالى نصيب امام سجاد (ع) گرديد و آنچنان شد كه تمام حركات على بن الحسين عليهماالسلام در ساكت ماندن و سخن گفتن، توجه نمودن و بى اعتنايى كردن، شناخته شدن يا ناشناخته ماندن، و ديگر احوالى از اين قبيل، وسيله ى راهنمايى و هدايت طالبان ارشاد بود و در اينجا به طور نمونه دو مورد ذكر مى شود:
كان بالمدينه رجل بطال يضحك الناس منه. فقال قد اعيانى هذا الرجل ان اضحكه، يعنى على بن الحسين عليهماالسلام. قال فمر على و خلفه موليان له. قال: فجاء الرجل حتى انتزع رداءه من رقبته صلوات الله و سلامه عليه، ثم مضى. فلم يلتفت اليه على عليه السلام، فاتبعوه و اخذوا الرداء منه فجاءوا به فطرحوه عليه. فقال لهم: من هذا؟ قالوا: هذا رجل بطال يضحك اهل المدينه. قال قولوا له: ان لله يوما يخسر فيه المبطلون.
در مدينه مردى بود كه بطالش مى خواندند و مردم از حركات وى مى خنديدند. موقعى گفت: اين مرد، يعنى امام سجاد (ع)، از اينكه او را بخندانم، عاجزم نموده است. روزى امام در رهگذر عبور مى نمود و دو نفر از مواليش همراه حضرت بودند. مرد بطال رسيد و عبا را از دوش حضرت برداشت و برد. امام عليه السلام كمترين اعتنايى نفرمود و همچنان به راه رفتن ادامه داد. آن دو نفر كه با حضرت بودند رفتند و عبا را گرفتند، برگشتند و به دوش حضرت افكندند. در اين موقع امام (ع) پرسيد: اين كه بود؟ گفتند مردى است بطال كه مردم از حركاتش مى خندند. فرمود به او بگوييد: براى خداوند روزى است كه اهل باطل در آن روز زيانكار خواهند بود.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: كان على بن الحسين عليهماالسلام لا يسافر الا مع رفقه لايعرفونه و يشترط عليهم ان يكون من خدم الرفقه فيما يحتاجون اليه. فسافر مره مع قوم فرآه رجل فعرفه. فقال لهم: اتدرون من هذا؟ قالوا لا. قال هذا على بن الحسين عليهماالسلام. فوثبوا فقبلوا يده و رجله و قالوا يابن رسول الله! اردت ان تصلينا نار جهنم، لو بدرت منا اليك يد او لسان اماكنا قد هلكنا آخر الدهر، فما الذى يحملك على هذا. فقال: انى كنت قد سافرت مره مع قوم يعرفوننى فاعطونى برسول الله صلى الله عليه و آله ما لا استحق به، فانى اخاف ان تعطونى مثل ذلك فصار كتمان امرى احب الى.
امام صادق (ع) فرمود: روش حضرت زين العابدين (ع) اين بود كه مسافرت نمى نمود، مگر با همسفرهايى كه او را نشناسند و شرط مى نمود كه در احتياجاتشان خدمتگزار آنان باشد. در يكى از
مواقع، با جمعى سفر نمود. مردى حضرت را ديد و شناخت. به همسفرهاى امام (ع) گفت: آيا اين آقا را مى شناسيد؟ گفتند: نه. گفت: اين على بن الحسين (ع) است. به پاخاستند و دست و زانوى آن حضرت را بوسيدند. عرض كردند: يا ابن رسول الله! آيا مى خواستى ما جهنمى شويم؟ اگر از ناحيه ى ما با دست و زبان اسائه ى ادبى به شما مى شد، مگر نه اين بود كه تا آخر عمر هلاك بوديم. در اين كار چه انگيزه اي داشتيد. حضرت فرمود: يك بار مسافرت نمودم با كسانى كه مرا مى شناختند، به احترام رسول اكرم (ص) بيش از استحقاقم مورد عنايت قرارم دادند. خائف بودم شما هم آنچنان عمل كنيد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع نيمه ى آخر سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و من صالحى العباد: بار الها! مرا از بندگان صالح قرار ده.
«صالح» در لغت عرب به معناى «شايسته» در زبان فارسى است.
هو صالح لكذا، اي فيه اهليه للقيام به.
او براى انجام فلان كار صالح است، يعنى در وى اهليت قيام به آن عمل وجود دارد. مثلا براى تهيه ى يك ساختمان مهم، گفته مى شود: فلان مهندس براى اين كار صالح و شايسته است، يا براى انجام يك عمل جراحى دقيق مى گويند: فلان دكتر جراح براى انجام اين عمل صلاحيت و شايستگى دارد. كسى كه از مهندس ساختمان يا دكتر جراح نام مى برد، آن دو را فقط از بعد معلومات و اطلاعاتى كه
دارند مى نگرد و صلاحيتشان را از جهت تحصيلات علمى و تخصصى اعلام مى نمايد. اما حضرت سجاد (ع) در اين جمله ى دعا و همچنين ديگر اولياى گرامى اسلام در ساير ادعيه و روايات كه از عباد صالح نام مى برند، صلاحيت آنان را از بعد عبوديت و بندگى خداوند، يعنى از جنبه ى انسانى آنها مى نگرند.
الصالح القائم بما عليه من حقوق الله و حقوق العباد و الكمال فى الصلاح منتهى درجات المومنين و متمنى الانبياء و المرسلين.
صالح كسى است كه با اراده ى جدى قيام نمايد تا حقوق خداوند و حقوق بندگان خدا را ادا كند و صلاح كامل، درجه ى نهايى اهل ايمان و خواسته ى انسان سازهاى الهى، يعنى انبياء و مرسلين، است.
قرآن شريف در موارد متعدد، بعد از ذكر «ايمان»، از اعمال صالحه نام برده است.
ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات،
و بشر الذين آمنوا و عملوا الصالحات،
و العصر ان الانسان لفى خسر. الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات.
ذكر اين دو از پى هم، روشنگر اين حقيقت است كه سعادت انسانها وابسته به داشتن ايمان و عمل صالح است. اگر كسى واجد اين دو سرمايه ى گرانقدر باشد، به كمال واقعى و حسن ختام دست مى يابد، و اگر فاقد اين دو يا فاقد يكى از اين دو بود، به سعادت شايسته ى مقام انسان نايل نمى گردد. مقام بندگان صالح در پيشگاه
خداوند آنقدر رفيع است كه در قرآن شريف نام آنان در كنار نام انبيا و صديقين و شهدا آمده است:
و من يطع الله و الرسول فاولئك مع الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقا.
آنان كه خداوند و رسول خدا را اطاعت مى نمايند، با كسانى هستند كه خداوند آنان را به نعمتهاى خود متنعمشان ساخته، از پيمبران و صديقين و شهدا و صالحين و اينان چه رفقاى نيكو و دلپذيرى هستند.
در اين آيه تصريح شده است كه خداوند، نعمت خود را به اين چهار گروه اعطا نموده است، و در سوره ى حمد، نمازگزاران سراسر جهان روزى چند بار مى گويند:
اهدنا الصراط المستقيم. صراط الذين انعمت عليهم.
بار الها! ما را به راه راست هدايت كن. راه كسانى كه تو به آنان نعمت داده اى.
دنيايى كه در آن زندگى مى كنيم، از نظر معنوى بازارى است كه پيوسته معاملاتى در آن انجام مى شود، بعضى از آن معاملات سودآور است و برخى زيان بخش. سرمايه ى نقدى كه تمام مردم دنيا براى معامله در اختيار دارند، عمر آنهاست، و كالاهايى كه براى معامله عرضه مى شود، توحيد و شرك، كفر و ايمان، فضيلت و رذيلت، پاكى و ناپاكى، و از اين قبيل. هر كسى از پى كالايى مى رود كه طالب آن است.
متاع كفر و دين بى مشترى نيست
گروهى اين، گروهى آن پسندند
سود و زيانى كه در اين بازار عايد مردم مى گردد، تابع معاملات خوب و بدى است كه انجام مى دهند.
عن ابى الحسن الثالث عليه السلام قال: الدنيا سوق، ربح فيها قوم و خسر آخرون.
امام هادى (ع) فرموده: دنيا بازارى است كه بعضى در آن سود مى برند و بعضى زيان مى بينند.
پيمبران از طرف بارى تعالى مبعوث شده اند كه در اين بازار آشفته، مردم را از ضلالت برهانند، كالاهاى سالم و سودبخش را معرفى كنند و آنان را از معاملات زيانبار مصون دارند.
يا ايها الذين آمنوا هل ادلكم على تجاره تنجيكم من عذاب اليم. تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبيل الله باموالكم و انفسكم ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون.
اي كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را دلالت نمايم به تجارتى كه از عذاب دردناك نجاتتان مى بخشد؟ آن تجارت اين است كه ايمان مى آوريد به خدا و رسولش و با مال و جانتان در راه او جهاد مى نماييد و اگر بدانيد انجام اين وظايف براى شما از هر تجارتى سودبخشتر است.
على (ع)، جانشين بر حق رسول اكرم (ص)، نيز در مقام راهنمايى مردم به تجارت نافع، فرموده است:
لاتجاره كالعمل الصالح و لا ربح كالثواب.
نه هيچ تجارتى مثل عمل صالح است و نه هيچ سودى همانند اجر الهى است.
خلاصه اگر كسى بتواند سرمايه ى گرانبهاى عمر را در بازار دنيا صرف معاملات سودبخش، يعنى اعمال صالحه، نمايد و بدين وسيله خويشتن را در صف عباد صالح قرار دهد، به مقام شامخ انسانيت نايل گرديده و روز جزا از اجر نامحدود حضرت بارى تعالى برخوردار مى گردد. قدر و منزلت عباد صالح نزد خداوند آنقدر بلند پايه و رفيع است كه امام معصوم، حضرت زين العابدين (ع)، در جمله ى دوم دعاى خود، از پيشگاه او درخواست مى نمايد:
و من صالحى العباد.
بار الها! مرا از عباد صالح قرار ده.
بموقع است در پايان بحث تذكر داده شود كه خويشتن را «عبد صالح» خواستن و به گروه عباد صالح پيوستن، از نظر علمى و عملى كارى است بس مشكل و دشوار، مثلا امر به معروف و نهى از منكر يكى از فرايض مهم اسلامى و از جمله ى اعمال صالحه است. مشكل اول اين دستور دينى، وقوف علمى به ابعاد مختلف عمل و شناخت معروف و منكر است، و مشكل دوم، عوارض ناشى از امر و نهى و تشخيص موارد روا از ناروا است. گاهى يك فرد مسلمان عملى را منكر تصور مى كند و مى خواهد عاملش را نهى نمايد، با اينكه آن عمل گناه نيست و نهى از آن اگر موجب شرمندگى و ايذاء عامل عمل شود، نهى كننده نه تنها عمل صالحى انجام نداده، بلكه با ايذاء يك مسلمان مرتكب گناه شده است. در جايى كه عمل، منكر واقعى است و نهى از آن لازم باشد، نهى كننده بايد تكاليف دينى خود را بداند و به گونه اي عمل كند كه از مرز شرع مقدس تجاوز ننمايد. چه بسيار افرادى در گذشته و حال كارهايى را انجام داده و مى دهند به تصور عمل صالح، در حالى كه عملشان غيرصالح و ناشى از جهل و
بى اطلاعى از مقررات اسلام است.
امام صادق (ع) در روايت مفصلى كه اختلاف درجات مردم را در شناختهاى معنوى بيان نموده، قضيه اي را شرح داده كه خلاصه اش اين است: مرد مسلمانى همسايه اي داشت نصرانى، با او از اسلام سخن گفت و مزاياى اين دين مقدس را براى او بيان نمود. مرد نصرانى دعوت او را اجابت كرد و اسلام را پذيرفت. نيمه ى شب فرارسيد. مرد مسلمان در خانه ى تازه مسلمان را كوبيد. صاحب خانه گفت: كيستى؟ گفت: من فلانى هستم. پرسيد: كارى دارى؟ پاسخ داد: برخيز، وضو بگير، لباس در بر كن، و با هم براى نماز برويم. مرد تازه مسلمان وضو گرفت، لباس پوشيد، با او به مسجد رفت. دو نفرى نماز خواندند تا سپيده ى صبح دميد. آنگاه نماز صبح خواندند، آنقدر ماندند تا هوا كاملا روشن شد. تازه مسلمان به پا خاست كه به منزل برود. مرد مسلمان گفت: كجا مى روى؟ روز كوتاه است و فاصله تا ظهر كم. او را نشاند تا نماز ظهر را خواند، باز گفت: فاصله ى تا نماز عصر كم است. او را نگاه داشت تا نماز عصر را هم در وقت فضيلت خواند. تازه مسلمان به پا خاست كه به منزل برود. به او گفت: الان اواخر روز است. او را نگاه داشت تا نماز مغرب را خواند. باز تازه مسلمان برخاست به منزل برود، به وى گفت: فقط يك نماز باقى مانده و آن نماز عشاء است، او را نگاه داشت تا وقت فضيلت عشاء رسيد، نماز عشاء را هم خواند و سپس از هم جدا شدند. نيمه ى شب فرارسيد، مجددا مسلمان در خانه ى تازه مسلمان را كوبيد. صاحبخانه گفت: كيست؟ جواب داد: فلانى هستم. پرسيد: چه كار دارى؟ گفت: برخيز وضو بگير، لباس بپوش، با من بيا براى نماز. تازه مسلمان گفت: برو براى اين دين كسى را پيدا كن كه
از من فارغ البالتر باشد، من كم بضاعتم و عائله دار. امام (ع) فرمود: ادخله فى شى ء اخرجه منه.
اين مرد مسلمان زحمت كشيد، او را از نصرانيت و ضلالت به اسلام آورد و دوباره با اعمال نادرست خود به نصرانيتش برگرداند.
مسلمانانى كه علاقه دارند راه عباد صالح را بپيمايند و تمام اعمالشان صحيح و طبق دستور شرع مقدس انجام شود، بايد در شناخت تعاليم الهى كوشا و جدى باشند و از راهنمايى و ارشاد دين شناسان، آنطور كه بايد استفاده نمايند تا در اداى فرايض و سنن، صراط مستقيم را بپيمايند و در بيراهه هر قدر هم خفيف باشد، قدم نگذارند. اولياى گرامى اسلام، همواره مراقب دوستان و پيروان خود بودند و به صور مختلف آنان را متوجه وظايفشان مى نمودند و اگر در موردى غفلتى را مشاهده مى كردند، همانند پدرى مهربان تذكر مى دادند و مسير صحيح را ارائه مى نمودند.
روى ان النبى صلى الله عليه و آله دخل على مريض فقال: ما شانك؟ قال صليت بنا صلاه المغرب فقرات القارعه. فقلت: اللهم ان كان لى عندك ذنب تريد ان تعذبنى به فى الاخره فعجل ذلك فى الدنيا، فصرت كما ترى. فقال (ص): بئس ما قلت، الا قلت: ربنا! آتنا فى الدنيا حسنه و فى الاخره حسنه و قنا عذاب النار، فدعا له حتى افاق.
رسول اكرم (ص) بر مريضى وارد شد. پرسيد: شما را چه شده است؟ عرض كرد: نماز مغرب را با ما به جماعت برگزار فرموديد، سوره ى قارعه را تلاوت نموديد. عرض كردم: بار الها! اگر از من نزد تو
گناهى است كه اراده دارى مرا در قيامت به كيفر آن عذاب نمايى، در آن عذاب تعجيل كن و در دنيا معذبم نما. بر اثر آن دعا، چنين شدم كه ملاحظه مى فرمايى.
فرمود: بدسخنى به زبان آوردى. چرا نگفتى بار الها! در دنيا به ما حسنه اعطا كن و در آخرت حسنه اعطا فرما و ما را از عذاب آخرت مصون و محفوظ بدار. سپس رسول اكرم (ص) درباره ى عارضه اش دعا نمود و بهبودى يافت.
بسم الله الرحمن الرحيم
و ارزقنى فوز المعاد و سلامه المرصاد.
به خواست خداوند توانا، اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا، به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! پيروزيهاى روز جزا و نعمتهاى جاودان عالم آخرت را به من روزى فرما. در جمله ى دوم عرض مى كند: بار الها! مرا از قنطره ى مراقبت روز حساب به سلامت بگذران.
اين دو خواسته ى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه در دعا ذكر شده، با يكديگر مرتبطاند. كسى كه صراط قيامت را بخوبى طى مى كند و از قنطره ى مرصاد به سلامت مى گذرد، در بهشت جاودان وارد مى شود، به سعادت ابدى كه پيروزى واقعى است دست مى يابد، و از نعمتهاى جاودان عالم آخرت برخوردار مى گردد.
براى روشن شدن جمله ى اول دعاى امام، بايد ابتدا معناى كلمه ى «فوز» را بدانيم. راغب مى گويد:
الفوز الظفر بالخير مع حصول السلامه.
«فوز» عبارت از پيروزى و ظفر يافتن به خير است، در صورتى كه سلامت محفوظ بماند.
پس اگر كسى در خلال فعاليت براى نيل به پيروزى، سلامت خود را از دست بدهد، او پيروز نيست، مثلا تاجرى براى معاملات مهمى به كشورى دوردست مى رود، معاملاتش را بخوبى انجام مى دهد، سود فراوان مى برد، ولى در خلال فعاليتهايى كه داشته، روزى بر اثر يك تصادف ناگهانى، هر دو چشم را از دست مى دهد و نابينا مى گردد. اين تاجر در سفر تجارت به فوز و پيروزى نايل نيامده است، زيرا با چشم نابينا مراجعت مى نمايد. كلمه ى «فوز» از نظر لغت شامل تمام پيروزيهاى مادى و معنوى و همچنين دنيوى و اخروى است، پس اگر كسى به نعمتهاى گذران دنيا نايل شود، به «فوز» رسيده، و اگر كسى به نعمتهاى جاودان آخرت دست يابد، او نيز به «فوز» رسيده است. ولى فوز و پيروزى در نظر يك انسان مادى و از ديدگاه يك مسلمان واقعى تفاوتهايى دارد كه در اينجا پاره اي از آنها ذكر مى شود.
اول: ماديگرايان، هستى را مساوى با ماده مى دانند و موجود غيرمادى را نفى مى كنند. به نظر اينان، انسان همانند ساير موجودات عالم پديده اي است صد در صد مادى و مولود تصادف و اتفاق. حياتش از طبيعت است و مرگش نيز از طبيعت، پرونده ى هستيش با آغاز زندگى طبيعى باز مى شود و با فرا رسيدن مرگ براى هميشه بسته خواهد شد. قرآن شريف نظريه ى اينان را در عبارتى كوتاه بيان فرموده است:
و قالوا ما هى الا حياتنا الدنيا نموت و نحيا و ما يهلكنا الا الدهر و ما لهم بذلك من علم ان هم الا يظنون.
گفتند: حيات و مرگ منحصر در زندگى دنياست و نيرويى كه ما را هلاك مى كند و به زندگى پايان مى بخشد، طبيعت است. اما گفته ى اينان ريشه ى علمى و برهانى ندارد، فقط از روى گمان سخن مى گويند.
فوز و پيروزى در نظر اين گروه منحصر به امور مادى و شئون دنيوى است، مى كوشند تا مال و مقامى به دست آورند، محبوبيت و جاهى كسب كنند، و هر چه بيشتر به لذايذ و شهوات دست يابند و از اين قبيل، به انسانيت و سجاياى انسانى نمى انديشند و كمترين توجهى به بقاى روح و حيات بعد از مرگ ندارند. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
يعلمون ظاهرا من الحياه الدنيا و هم عن الاخره هم غافلون.
علم و آگاهى اينان از ظواهر دنياى مادى است و از جهان معنى و عالم آخرت غافل و بى خبرند.
گرايش به ماديات در جهان امروز اوج گرفته و انسانيت پايمال شده است. بسيارى از مردم حيات انسان را در دو كلمه خلاصه نموده اند: «توليد و مصرف». مى گويند: انسانها بايد بكوشند تا هر قدر مى توانند بر توليد بيفزايند، از اين راه، مال به دست آورند، و موجبات رفاه خويشتن را در بهتر خوردن و نوشيدن و بيشتر لذت بردن و كامروا شدن فراهم آورند. مسلمانان واقعى و مومنين به قرآن شريف با مطالعه در نظام حيرتزاى اجرام كيهانى و آفرينش موجودات زنده ى
حيوانى و نباتى و غرايز و تمايلاتى كه براى ادامه ى حيات در نهادشان قرار گرفته و با سرشتشان آميخته است، به اين نتيجه رسيده اند كه عقل سليم و فكر مستقيم، محال مى داند كه اين همه آثار حكيمانه و علمى، ناشى از طبيعت كور و محصول تصادف و اتفاق بى شعور باشد. از اين رو، با دليل عقلى به خداوند عالم و قادر و حكيمى ايمان آورده اند كه او خالق ماده و به وجود آورنده ى طبيعت است و از پى ايمان به آفريدگار، همچنان به راه خود ادامه داده و با چراغ عقل، قدم به قدم پيشروى كردند، دعوت پيمبر الهى را با بصيرت و بينش اجابت نمودند، به موجودات غيرمادى از قبيل روح و وحى معتقد شدند و عوالم بعد از مرگ و قيام قيامت را باور آوردند و به روز حساب و پاداش و كيفر بارى تعالى عقد قلبى يافتند. بنابراين در نظر كسانى كه به اسلام ايمان دارند، فوز و پيروزى بشر منحصر به موفقيتهاى مادى و دنيوى نيست، بلكه انسان واقعى بايد به موازات پيروزيهاى مادى و تامين زندگى دنيا، در ياد پيروزيهاى معنوى و عوالم بعد از مرگ باشد و از اين جهان گذران ذخيره اي براى عالم جاودان بعد از مرگ تهيه نمايد.
عن على عليه السلام قال: ايها الناس! انما الدنيا دار مجاز و الاخره دار قرار فخذوا من ممركم لمقركم.
على (ع) فرموده: بيگمان دنيا منزلگاه عبور است و آخرت جايگاه باقى و قرار، پس، از دنياى گذرگاه توشه اي براى جايگاه باقى و دائم خود برداريد.
خلاصه، فوز و پيروزى براى پيروان اسلام در اين است كه
فعاليتشان دو بعدى باشد و براى دنيا و آخرت، يعنى عالم قبل از مرگ و عالم بعد از مرگ، سعى و كوشش نمايند و اگر جز اين عمل كنند، وابستگى خود را از اولياى گرامى اسلام قطع نموده اند. در كلام حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام آمده است:
ليس منا من ترك دنياه لدينه او ترك دينه لدنياه.
از ما نيست آن كس كه دنياى خويش را براى دين ترك گويد يا آنكه دين خود را براى دنيا از دست بدهد.
دوم: هدف اصلى ماديگرايان، فوز و پيروزى و دست يافتن به مقصود است. اينان ابا ندارند از اينكه در خلال عمل، حق ضعيفى را پايمال كنند يا نسبت به مظلومى تجاوز و تعدى نمايند. رفتار ظالمانه و كشتارهاى بيرحمانه و ضد انسانى كشورهاى قوى امروز دنيا نسبت به ملل ضعيف، گواه واضح و روشن اين مطلب است، اما مسلمان واقعى به پيروى از تعاليم الهى بايد مراقبت كند كه براى نيل به هدف خود مرتكب گناه نشود و برخلاف رضاى بارى تعالى قدم برندارد، زيرا در اسلام پيروزى و فوزى كه از راه گناه نصيب مسلمان شود، شكست است نه پيروزى.
عن على عليه السلام قال: ما ظفر من ظفر بالاثم و الغالب بالشر مغلوب.
امام على (ع) فرموده: فتح و پيروزى نصيب آن كس نشده كه از راه گناه پيروز گرديده است. كسى كه با شر و بدى غلبه مى كند، در واقع مغلوب و مقهور است.
سوم: فوزهايى كه در طول زندگى نصيب يك انسان مادى
مى شود، ممكن است از جهت ارزش متفاوت باشند. اگر بخواهد آنها را بسنجد و با هم مقايسه نمايد، به نظرش مى رسد پيروزيهاى مهم و گرانقدر، فوزهاى عظيم اند و ساير پيروزيها، فوزهاى عادى. اما در نظر يك انسان پيرو قرآن شريف، پيروزيهاى دنيوى هر قدر هم مهم باشد، فوزى است عادى و معمولى و فوز عظيم فقط در گرو پيروزيهاى معنوى و توفيقهاى الهى است كه در شان دين نصيبش گرديده است، زيرا اين قسم پيروزيهاست كه انسانيت را احياء مى كند، آدمى را از شرافت معنوى و كرايم اخلاق برخوردار مى سازد، او را به كمال لايقش مى رساند، و سعادت جاودانش را در عالم آخرت تامين مى نمايد. در قرآن كريم آياتى كه راجع به فوز عظيم آمده، همه مربوط به اعمال صالحه و فداكارى در راه خداوند است، با اين تفاوت كه ظرف تحقق بعضى از آنها در دنياست و ظرف تحقق بعض ديگر در روز جزاست، و در اينجا پاره اي از آن آيات به عرض شنوندگان محترم مى رسد:
و من يطع الله و رسوله فقد فاز فوزا عظيما.
كسى كه خدا و رسولش را اطاعت نمايد، بى گمان به پيروزى و فوز عظيم نايل گرديده است.
و فهم السيئات و من تق السيئات يومئذ فقد رحمته و ذلك هو الفوز العظيم.
آنان را از گناه و بدكارى نگاهدارى فرما كه هر كس را تو از سيئات محافظت نمايى، او را مورد تفضل و رحمت قرار داده اي و اين خود، پيروزى و فوزى است عظيم.
فاستبشروا ببيعكم الذى بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم.
در زمينه ى اين امر كه خداوند، جان و مال مومنين را خريدارى نموده است در مقابل بهشت. اينان در راه حق مقاتله مى كنند، مى كشند و كشته مى شوند، آنگاه در پايان آيه، خداوند فرموده: پس اي اهل ايمان به خود بشارت دهيد و اين معامله، پيروزى و فوزى است عظيم.
اعد الله لهم جنات تجرى من تحتها الانهار. خالدين فيها ذلك الفوز العظيم.
خداوند براى رستگاران باغهايى را مهيا فرموده كه از زير درختانش نهرها جارى است و آن جايگاه ابدى رستگاران است و نيل به اين رحمت دائم، پيروزى و فوزى است بزرگ.
فضلا من ربك ذلك هو الفوز العظيم.
خداوند در چند آيه نعمتهاى اهل بهشت را ذكر نموده، آنگاه مى فرمايد: نعمتهاى آنان تفضلى است از طرف پروردگارت و اين خود پيروزى و فوزى است عظيم.
وعد الله المومنين و المومنات جنات تجرى من تحتها الانهار. خالدين فيها و مساكن طيبه فى جنات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظيم.
خداوند به مردان و زنان باايمان وعده داده است بهشتهايى را كه از زير درختانش نهرها جارى است و در منازل پاكيزه ى بهشت، على الدوام و براى هميشه سكونت خواهند داشت و خشنودى خداوند براى آنان از اين باغها مهمتر و ارزنده تر است و اين خود فوزى است
بزرگ.
خداوند در قرآن شريف مكرر از فوز عظيم نام برده، ولى در تمام موارد منشا آن را به امور دينى و معنوى و تعالى انسانى مستند نموده است. اما پيروزيهاى مادى و دنيوى اگر از مجراى گناه به دست آيد، طبق حديث حضرت على (ع) كه مذكور افتاد، آن پيروزى و ظفر نيست، بلكه شكست و مغلوبيت است و اگر از مجارى مشروع و صحيح به دست آيد، هر قدر هم مهم باشد، چيزى جز فوز و پيروزى عادى و معمولى نيست. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع سخنرانى و بحث امروز است، از پيشگاه بارى تعالى درخواست مى كند:
و ارزقنى فوز المعاد.
بار الها! مرا مشمول رحمت واسعه ى خود قرار ده و از فوز و پيروزى معاد و نعمتهاى جاودان آن به من روزى فرما.
ملاحظه مى كنيد كه حضرت زين العابدين (ع) در دعاى خود از فوز مادى و پيروزيهاى دنيوى سخن نمى گويد و توجه امام به فوز عظيم عالم آخرت است و از پروردگار توانا مى خواهد كه او را از پيروزى معاد و نعمتهاى جاودان آن برخوردار سازد. ناگفته نماند كه فعاليتهاى مالى براى افراد باايمان كه به منظور اطاعت امر بارى تعالى انجام مى پذيرد، مى تواند جنبه ى معنوى به خود بگيرد و از گروه فوز عظيم به حساب آيد. به طورى كه مذكور افتاد، «فوز» در لغت به معناى «ظفر يافتن به خير است با حصول سلامت». كلمه ى خير در تمام امورى كه شرعا و عقلا پسنديده و خوب شناخته شده، به كار مى رود و مال از جمله ى چيزهايى است كه قرآن شريف آن را خير خوانده و فرموده است:
كتب عليكم اذا حضر احدكم الموت ان ترك خيرا الوصيه للوالدين و الاقربين.
زمانى كه مرگ يكى از شما فرامى رسد، اگر مالى دارد براى والدين و ارحام و نزديكان وصيت نمايد.
افرادى كه براى تامين معاش و زندگى خود و خانواده ى خويش از پى مال مى روند و خود را به گناه آلوده نمى كنند، قطعا عملشان مقدس است و درآمدشان از مصاديق فوز و پيروزى است و در روايات اولياى اسلام، شرافت كار اين گروه، همانند عمل مجاهد فى سبيل الله است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: الكاد على عياله كالمجاهد فى سبيل الله.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه براى معاش خانواده ى خود كار مى كند و تحمل مشقت مى نمايد، همانند كسى است كه در راه خداوند براى اعلاى كلمه ى حق جهاد مى كند.
عن الصادق عليه السلام قال: المال و البنون حرث الدنيا و العمل الصالح حرث الاخره و قد يجمعها الله لاقوام.
امام صادق (ع) فرموده است: مال و اولاد، بذر دنياست و عمل صالح، بذر آخرت است، اما در مواقعى خداوند اين سه را براى مردمى شايسته و لايق جمع مى كند.
كسانى كه به منظور اطاعت از دستور شرع مقدس و براى تامين معاش از پى مال مى روند و خود را به گناه آلوده نمى كنند و همچنين فرزندان خويش را براى اداى وظيفه ى دينى و انجام مسئوليتى
كه دارند خوب تربيت مى نمايند و متشرع و باايمانشان بار مى آورند، ممكن است اين هر دو در روز جزا به حساب فوز معاد آنان گذارده شود و از پاداش الهى بهره مند گردند. اما كسانى كه به انگيزه ى حرص و به منظور گردآورى ثروت از پى مال مى روند، در معرض خطرات گوناگون قرار دارند، انسان بودن خود را از ياد مى برند، به تعالى معنوى و كمال روحانى خويش ستم مى كنند، برده و بنده ى مال مى شوند و در راه دست يافتن به آن، گناهانى را مرتكب مى گردند. اينان افرادى هستند بدبخت و سيه روز، براى اقناع غريزه ى حرص، فضيلت و شرف را پايمال مى كنند، هر ذلتى را تحمل مى نمايند، و به پستيها تن مى دهند.
سئل اميرالمومنين عليه السلام: اي ذل اذل؟ قال الحرص.
از على (ع) سئوال شد: ذلت بارترين خواريها كدام است؟ فرمود: حرص.
يعنى ذلتى كه بر اثر خلق ناپسند حرص دامنگير انسان مى شود، از ديگر ذلتها فزونتر و بيشتر است. اشخاص حريص، هر قدر ثروتمندتر مى گردند، حريصتر مى شوند و سرانجام با ناكامى از دنيا مى روند. اين گروه كه سرمايه ى گرانقدر عمرشان براى جمع مال مصروف گرديده، در قيامت از فوز معاد محروم اند. قرآن شريف اين مطلب را صريحا اعلام نموده و فرموده است:
و من كان يريد حرث الدنيا نوته منها و ماله فى الاخره من نصيب.
كسى كه تمام اراده و همش بذر دنيا باشد، ما از آن
برخوردارش مى نماييم، ولى در آخرت نصيبى نخواهد داشت.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعا كه موضوع سخنرانى و بحث امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و سلامه المرصاد.
بار الها! مرا از قنطره ى مراقبت روز حساب به سلامت بگذران.
«مرصاد» به معناى «كمينگاه» است.
يقال: رصدته اذا قعدت له على طريقه تترقبه و ارصدت له العقوبه، اذا اعددتها له.
اگر گفته شود: او را رصد نمودم، يعنى براى مراقبت وى در مسيرش نشستم، و اگر گفته شود: عقوبت را براى او رصد نمودم، يعنى وسايل مجازاتش را آماده و مهيا ساختم.
على عليه السلام درباره ى مهلتى كه خداوند به گناهكاران مى دهد، كلمه ى «مرصاد» را در خطبه ى خود آورده و چنين فرموده است: و لئن امهل الظالم فلن يفوت اخذه و هو له بالمرصاد على مجاز طريقه.
اگر خداوند، ستمكار را مهلت داده است، گرفتن و به بند كشيدنش فوت نمى شود، او در كمينگاه مراقب ظالم است و راه عبور وى را زير نظر دارد.
كلام على (ع) در واقع تفسير و تبيين اين جمله از قرآن شريف است:
اعملوا ما شئتم انه بما تعملون بصير.
هر چه را كه مى خواهيد عمل كنيد و هر خلافى را كه مايليد
مرتكب شويد، اما بدانيد كه خداوند به تمام كارهاى شما بينا و بصير است.
امام صادق (ع) در تفسير آيه ى «ان ربك لبالمرصاد» فرموده است:
المرصاد قنطره على الصراط لايجوزها عبد بمظلمه عبد.
مرصاد جايگاه رفيعى است در صراط، و از آن نمى گذرد بنده اي كه مظلمه ى بنده اي را در ذمه و بر عهده داشته باشد.
تمام جنبندگان و موجودات زنده ى كره ى خاك، براى گذراندن ايام حيات، راهى را طى مى كنند و با پيمودن آن به حيات خويش ادامه مى دهند و به كمالى كه لايق آن هستند مى رسند. آن راه، صراط مستقيم تكوينى آفريدگار حكيم است كه براى آنها تعيين فرموده است، و چون موجودات زنده ى روى زمين، غير از انسان، در اعمال خويش پيرو غرايزى هستند كه با سرشتشان آميخته، از خود اراده و اختيارى ندارند، زمامشان در دست خداوند است و صراط مستقيم الهى را به جبر مى پيمايند.
ما من دابه الا هو آخذ بناصيتها ان ربى على صراط مستقيم.
هيچ جنبنده اي نيست، مگر آنكه مقهور ذات اقدس الهى است و ناصيه اش را در قبضه ى قدرت خود دارد و پروردگارم در صراط مستقيم است.
بشر در پيمودن راه راست، دو بعدى است: در بعد حيوانيش مانند ساير حيوانات، صراط مستقيم الهى را كه هدايت تكوينى اوست، به جبر مى پيمايد، مثلا قلب و عروق، كليه و كبد، معده و
روده و ديگر اعضاى مشترك بين حيوان و انسان، اعمالشان جبرى است و بدون خواست خودشان تحقق مى يابد. اما مردم در بعد انسانى داراى اراده و اختيارند، مى توانند صراط مستقيم الهى را كه دين حق است و به وسيله ى پيمبر او ارائه شده بپيمايند و مى توانند از راه راست روى گردانند و به انحراف گرايش يابند. پيشواى گرامى اسلام راه مستقيم خود را ارائه مى كند و در كمال آزادى به زبان دعوت از مردم درخواست مى نمايد كه صراط مستقيم او را تبعيت كنند و از راههاى انحرافى كه مايه ى گمراهى آنان است، پرهيز نمايند:
و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله.
اين است راه مستقيم من، از آن تبعيت نماييد و از ديگر راهها پيروى نكنيد كه نتيجه ى آن پراكندگى و دور شدن از صراط حق است.
صراط مستقيم، راه خداوند بزرگ است و صراط انحرافى، راه هواى نفس. صراط خداوند، مردم را در جميع شئون زندگى به عدل مى خواند:
ان الله يامر بالعدل.
غرايز و شهوات را تعديل مى كند، ارضاى آنها را با اندازه گيرى صحيح و در حدود مصلحت، مجاز مى داند، صراط هواى نفس به غرايز آزادى عمل مى دهد، راه اعمال شهوات را بازمى گذارد، و اين اجازه ى نامحدود، مردم را به فساد و تباهى سوق مى دهد و راه تعدى و تجاوز را هموار مى نمايد. صراط مستقيم الهى مردم را بزرگوار و كريم النفس بار مى آورد، وجدان اخلاقى و تمايلات عالى انسانى را
در ضميرشان بيدار مى كند، درهاى دگر دوستى و تعاون را به رويشان مى گشايد، و خلاصه، آنان را انسان واقعى مى سازد و از مزاياى عالى انسانى برخوردارشان مى نمايد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان الصوره الانسانيه هى الطريق المستقيم الى كل خير و الجسر الممدود بين الجنه و النار.
امام صادق (ع) فرموده: صورت انسانى راهى است مستقيم براى نيل به هر خير و خوبى و پلى است كه بين بهشت و دوزخ كشيده شده است.
اما صراط انحرافى هواى نفس، با آزاد گذاردن غرايز و شهوات، مردم را به حيوانيت سوق مى دهد، خلق و خوى حيوانى را در نهادشان تقويت مى كند، ذخاير اختصاصى انسان را كه معيار بزرگى نوع بشر است سركوب مى نمايد و مانع فعاليتشان مى شود و بر اثر پيروى از هواى نفس، آمار جرايم بسرعت بالا مى رود، آدمكشى و جنايت، دزديهاى مسلحانه و زناى به عنف، و ديگر اعمالى از اين قبيل افزايش مى يابد و در نتيجه، رهروان صراط هواى نفس، حيواناتى بار مى آيند انسان نما. على (ع) درباره ى اين گروه فرموده است:
الصوره صوره انسان و القلب قلب حيوان.
اينان به صورت انسان اند، اما در باطنشان قلب حيوانى مى تپد و افكار و اعمالشان حيوانى است.
حب ذات و خوددوستى، خشم و انتقامجويى، شهوت و لذت گرايى، حب جاه و مقام خواهى، مالدوستى و ثروت اندوزى، و ديگر غرايز و تمايلاتى از اين قبيل، به قضاى حكيمانه ى الهى در نهاد
بشر آفريده شده است. وجود هر يك از آنها در زندگى انسان لازم و ضرورى است، به شرط آنكه هر كدام در جاى خود با اندازه گيرى اعمال گردد. اين تمايلات در وجود ما همانند داروهاى تب بر است براى مريض، اگر به دستور پزشك در فواصل معين و به اندازه ى لازم مصرف كند، موجب بريدن تب، اعاده ى سلامت، و ادامه ى حياتش مى گردد، و اگر بيش از اندازه به كار برده شود، موجب مسموميت بيمار و باعث مرگش خواهد شد. نسخه ى طبيب، خط مشى مريض را در مورد دوا معين مى كند، اگر عملا آن را به كار بندد، بيماريش درمان مى شود و از نعمت سلامت بهره مند مى گردد، و اگر رعايت ننمايد، بايد تسليم مرگ شود. صراط مستقيم الهى همانند نسخه ى طبيب حاذق، حدود اعمال غرايز و شهوات را تعيين نموده است. اگر آدمى آن صراط را بدرستى بپيمايد، در دنيا با حسن عاقبت مى ميرد و در آخرت با پيمودن صراط قيامت، در بهشت خلد مسكن خواهد داشت. اگر صراط هواى نفس را بپيمايد و به افراط و زياده روى گرايش يابد، در همين جهان به آتش غرايز معذب مى شود و روز جزا، از صراط قيامت در جهنم سقوط مى نمايد. صراط مستقيم الهى بر اساس توحيد استوار است. راهنماى آن صراط در دنيا، رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام اند. كسى كه در دنيا از آنان پيروى مى كند و با راهنمايى و هدايتشان آن راه را مى پيمايد، از صراط قيامت به سلامت مى گذرد، و آن كس كه در دنيا از معرفت و هدايتشان تخلف مى نمايد، در صراط قيامت دچار لغزش مى شود و در آتش فرومى افتد. عن المفضل قال: سالت اباعبدالله عليه السلام عن الصراط. فقال هو الطريق الى معرفه الله عز و جل و هما صراطان، صراط فى الدنيا و صراط فى الاخره، و اما الصراط الذى فى الدنيا فهو
الامام المفترض الطاعه، من عرفه فى الدنيا و اقتدى بهداه مر على صراط الذى هو جسر جهنم فى الاخره و من لم يعرفه فى الدنيا زلت قدمه عن الصراط فى الاخره فتردى فى نار جهنم.
مفضل مى گويد: از امام صادق (ع) درباره ى «صراط» پرسش نمودم، فرمود: «صراط» راه شناخت خداوند است و آن دو صراط است، يكى صراطى است در دنيا و آن ديگر صراطى است در آخرت. اما صراط دنيا امامى است كه از طرف بارى تعالى اطاعتش بر مردم واجب شده است، كسى كه او را بشناسد، به وى اقتدا كند و عملا از هدايتش پيروى نمايد، از صراط قيامت كه پلى است بر روى جهنم، به سلامت مى گذرد، و كسى كه امام را در دنيا نشناسد، قدمش در صراط آخرت مى لغزد و در آتش دوزخ سقوط مى كند.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعا كه موضوع سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و سلامه المرصاد.
بار الها! مرا از قنطره ى مراقبت حساب مردم در روز جزا به سلامت بگذران.
طبق روايتى كه از امام صادق (ع) مذكور افتاد، «مرصاد» قنطره ى رفيعى است در صراط كه اگر كسى مظلمه ى ديگرى را بر عهده داشته باشد، نمى تواند از آن قنطره بگذرد. اينكه حضرت زين العابدين (ع) درخواست مى كند كه خداوند او را از قنطره ى رسيدگى به مظلمه ى مردم سالم بگذراند، براى اين است كه دوستان و پيروان خود را از خطر آن آگاه سازد و به آنان بفهماند آن كس كه مظالم
مردم را به ذمه دارد، نمى تواند از آن منزل بگذرد و اگر كسى مديون ديگرى نبوده و از آن منزل گذشت، در صورتى كه لغزشهاى ديگرى در پرونده ى خويش بين خود و خداوند داشته باشد، از عفو و رحمت بارى تعالى بى نصيب نخواهد بود. بنابراين، دوستداران اهل بيت عليهم السلام لازم است از سخن امام سجاد (ع) به خود آيند، باقيمانده ى عمر را مغتنم بشمرند، اگر در طول سنين زندگى به اموال يا اعراض دگران تعدى نموده و هم اكنون به ذمه دارند، فورا به تصفيه ى آنها اقدام كنند، اگر بر ذمه ى آنان مالى است، از پى اداى آن بروند، پول را بپردازند يا صاحبش را راضى كنند. اگر صاحب مال از دنيا رفته، با وراث متوفى تصفيه ى حساب نمايند، اگر نمى دانند زنده است يا مرده و اگر مرده باشد و وراثش را نمى شناسند، به عنوان مظالم مقدار بدهى خود را به نيت صاحب مال به مستحقين بدهند و بدين وسيله حساب خود را با متوفى تصفيه كنند تا در روز جزا بتوانند از قنطره ى حقوق مردم به سلامت بگذرند. و اگر به عرض و آبروى ديگرى تجاوز نموده، مثلا از وى غيبت كرده اند، اگر غيبت شده حيات دارد، او را با عذرخواهى راضى نمايند، اگر بدانند كه رضايت خواستن از او باعث فساد مى شود، همچنين اگر غيبت شده از دنيا رفته است، براى آن دو مكرر در پيشگاه خداوند استغفار نمايند و طلب آمرزش كنند و بدين وسيله ذمه ى خود را برى نمايند. در اين باره اخبار زيادى رسيده و فقط به ذكر يك حديث اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: كفاره الاغتياب ان تستغفر لمن اغتبته.
رسول اكرم (ص) فرموده: كفاره ى غيبت اين است كه براى كسى كه غيبتش را نموده اى، طلب مغفرت كنى.
فارسی
اللهم صل على محمد و آل محمد و متعنى بالاقتصاد، و اجعلنى من اهل السداد
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
