بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و توجنى بالكفايه، و سمنى حسن الولايه، و هب لى صدق الهدايه.
حضرت زين العابدين عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» ابتدا از خداوند مى خواهد كه بر حضرت محمد و آلش درود فرستد. آنگاه سه مطلب را از ذات اقدس الهى تمنا مى نمايد. اول: بار الها! تاج كفايت را بر من بپوشان. دوم: در كارى كه تصدى آن به عهده من است، موجباتى را فراهم آور تا در انجامش به خوبى قيام نمايم. سوم: بار الها! هدايت صادقانه را به من عطا فرما.
به خواست خداوند توانا، موضوع سخنرانى و بحث امروز، شرح و تفسير اين سه جمله است.
«سر» در بدن آدمى شريفترين و مهمترين عضو است، اگر كسى دو پاى خود را از دست بدهد، با وجود سر مى تواند زنده بماند، تعقل كند، سخن بگويد، ببيند و بشنود، و خلاصه، از حيات انسانى برخوردار باشد. اما با رفتن سر، حيات مى رود و زندگى پايان مى پذيرد. «صبر» به معناى وسيع خود كه شامل خويشتندارى در معصيت، در
مصائب و بلايا، در نعمت و در تحمل مشقتهاى فرايض دينى است، نسبت به شان ايمان، مقامى بسيار رفيع دارد. اولياى گرامى اسلام براى آنكه ارزش «صبر» را به پيروان خود بفهمانند، از اين مثل بسيار ساده استفاده نموده اند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: الصبر من الايمان بمنزله الراس من الجسد فاذا ذهب الراس ذهب الجسد، كذلك اذا ذهب الصبر ذهب الايمان.
امام صادق (ع) فرموده: صبر در مورد ايمان به منزله ى سر است براى جسد، اگر سر برود، جسد رفته است، همچنين اگر صبر برود، ايمان رفته است.
اهالى كشورها از مرد و زن، هر لباسى را كه دارند اگر معمولشان اين باشد كه سر را نيز بپوشانند، علاقه مندند بهترين پوشش را براى آن انتخاب نمايند. سلاطين در طول قرون و اعصار بهترين لباس را در بر و بهترين پوشش را بر سر داشتند، اما در مواقع خاصى كه بر كرسى قدرت و سلطنت تكيه مى زدند، لباس بسيار عالى در بر مى نمودند و تاج بر سر مى گذاردند.
التيجان جمع تاج و هو ما يصاغ للملوك من الذهب و الجوهر.
«تيجان» جمع «تاج» است و آن چيزى بود كه از طلا و جواهر براى سلاطين مى ساختند، تا در مواقع خاص بر سر بگذارند.
در روزگار گذشته، تاج به نظر مردم نشانه ى بزرگى و عظمت و علامت سلطه و قدرت تلقى مى شد و بشرى را تاجدار مى خواندند كه در جامعه شاغل عاليترين و رفيعترين مقام مادى و ظاهرى بوده و بر مردم
حكومت و فرمانروايى داشته است. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، از كلمه ى تاج استفاده نموده و از پيشگاه الهى درخواست دارد:
و توجنى بالكفايه.
بار الها! سرم را به تاج كفايت بپوشان.
قبل از آنكه معناى كفايت از نظر لغت توضيح داده شود، دو تفاوت اساسى بين «تاج» سلاطين و «تاج» مورد درخواست امام سجاد (ع) به عرض مى رسد. تاج سلاطين، نشانه ى قدرت مادى و زندگى بشرى است و تاج مورد درخواست امام سجاد (ع) ناظر به انسانيت و تعالى معنوى است، تاج سلاطين را از طلا و جواهر مى ساختند و تاج مورد درخواست امام سجاد (ع) از كرايم اخلاق و سجاياى حميده به دست مى آيد. راغب در معناى كفايت مى گويد:
الكفايه ما فيه بلوغ المراد فى الامر، قال: و كفى الله المومنين القتال، انا كفيناك المستهزئين.
«كفايه» چيزى است كه در آن نيل به مقصود و دست يافتن به مراد نهفته است. سپس به دو آيه از قرآن شريف استشهاد مى نمايد، در يك آيه فرموده است: خداوند امر قتال مومنين را كفايت مى فرمايد، و در آيه ى ديگر فرموده: كسانى كه تو را استهزاء مى كنند، كفايت امرشان با ماست.
علامه، سيد على خان، مى گويد:
الكفايه الاستغناء من كفى الشى ء يكفى كفايه اذا حصل الاستغناء عن غيره.
«كفايه» به معناى «استغناء و بى نيازى» است و كفايت، زمانى گفته مى شود كه بى نيازى از غير تحقق يابد.
مقصود از «تاج اكتفا و بى نيازى از غير»، كه مورد درخواست امام سجاد (ع) است، «غناى نفس و بى نيازى طبع» است، نه ثروت اندوزى و گردآورى مال.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ليس الغناء فى كثره العرض و انما الغناء من النفس.
رسول اكرم (ص) فرموده: غنى و بى نيازى در كثرت اموال و اعراض دنيوى نيست، بلكه غناى ارزشمند و شايسته ى انسان، بى نيازى نفس اوست.
آن كس كه روحش قوى است و طبعى بى نياز دارد، همواره در جامعه با سربلندى و عزت نفس زندگى مى كند و تاج پرافتخار قناعت را بر سر دارد و كمترين اعتنا به ثروت مالداران نمى نمايد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من قنع بما رزقه الله فهو من اغنى الناس.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه به رزق خداوند راضى است، او از غنى ترين مردم است.
برعكس، كسانى كه دچار بيمارى حرص اند و به رزق خداداد قناعت نمى كنند، طبعى گدا و نيازمند دارند، هر قدر ثروتشان افزونتر شود، فقرشان آشكارتر مى گردد تا جايى كه تملك همه ى دنيا آنها را سير نمى كند. حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام به هشام فرمود:
يا هشام: ان كان يغنيك ما يكفيك فادنى ما فى الدنيا
يكفيك فان كان لا يغنيك ما يكفيك فليس شى ء من الدنيا يكفيك.
اي هشام! اگر آنچه براى تو كافى است بى نيازت مى نمايد، كمترين متاع دنيا براى تو كافى است و اگر آنچه مايه ى بى نيازى توست كفايتت نمى كند، پس هيچ چيز دنيا براى تو كافى نخواهد بود.
معناى ديگر كفايت كه در دعاى امام سجاد (ع) آمده، «لياقت و شايستگى انجام امرى است كه شخص عهده دار آن مى گردد» و اين معنى علاوه بر آنكه از لغت استفاده مى شود، در پاره اي از روايات، كلمه ى كفايت به همان معنى به كار رفته است. به شرحى كه قبلا ذكر شد، راغب گفته:
الكفايه ما فيه بلوغ المراد فى الامر.
«كفايه» آن چيزى است كه رسيدن به مقصود در آن وجود دارد.
سپس به دو آيه از قرآن شريف استشهاد نموده بود. هر كس بخواهد در جامعه مسئوليت كارى را بپذيرد، بايد حتما داراى شايستگى و صلاحيت علمى و عملى باشد تا بتواند به خوبى از عهده برآيد و انجام آن موجب سربلندى و افتخارش گردد. و اگر شايستگى نداشته باشد، طولى نمى كشد كه او را طرد مى كنند و بايد سرافكنده از مسئوليتى كه به عهده گرفته بود، كنار برود.
عن على عليه السلام قال: من رفع بلا كفايه وضع بلا جنايه.
على (ع) فرموده: كسى كه بدون صلاحيت و كفايت در جامعه رفعت و مقام به دست آورد، بدون آنكه مرتكب خيانت و
جنايتى شده باشد، ساقط مى گردد.
و عنه عليه السلام: من احسن الكفايه استحق الولايه.
و نيز فرموده است: انسانى كه از كفايت و شايستگى خوب برخوردار است، استحقاق فرمانروايى دارد.
يكى از تمايلات عالى انسانى كه اعمال و به كار بستن آن موجب محبوبيت در پيشگاه الهى است، دگردوستى و مهر به همه ى انسانهاست و اين مطلب در خلال بعضى از روايات رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام توصيه شده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: الخلق عيال الله، فاحب الخلق الى الله من نفع عيال الله و ادخل على اهل بيت سرورا.
رسول اكرم (ص) فرمود: مردم رزق خواران خدا هستند و بهترين خلق نزد بارى تعالى كسى است كه به رزق خواران خداوند نفعى برساند و دل آنان را شاد و مسرور نمايد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: سئل رسول الله صلى الله عليه و آله، من احب الناس الى الله؟ قال: انفع الناس للناس.
امام صادق (ع) فرمود: از پيمبر گرامى (ص) سئوال شد: محبوبترين مردم نزد خداوند كيست؟ حضرت پاسخ داد: نافعترين مردم به مردم.
معاملات و معاشرتهاى مسلمانان با تمام مردم جهان بايد بر اساس انصاف باشد و انصاف، از درسهاى الهامى بارى تعالى است كه خداوند با سرشت بشر آميخته و همه ى انسانها عمل منصفانه و عمل خلاف انصاف را درك مى كنند.
عن على عليه السلام قال: عامل سائر الناس بالانصاف و عامل المومنين بالايثار.
على (ع) فرموده: رفتارت با همه ى مردم جهان بر اساس انصاف باشد و با مومنين و برادران دينيت بر پايه ى از خودگذشتگى و ايثار.
بنابراين احتمال كه مذكور افتاد، معناى جمله ى اول دعاى امام سجاد (ع) موضوع بحث امروز چنين مى شود:
و توجنى بالكفايه.
بار الها! تاج كفايت و لياقت را بر من بپوشان كه بتوانم از راه بشر دوستى و خدمت به انسانها عموما، و با مواسات و ايثار به برادران ايمانى و دينى خصوصا، حمايت و حب تو را به خود جلب كنم و از اين افتخار بسيار بزرگ و گرانقدر بهره مند گردم.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى موضوع بحث امروز، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و سمنى حسن الولايه.
بار الها! در كارى كه از پى آن مى روم و به عهده مى گيرم، موجباتى را فراهم آور كه در انجامش بخوبى قيام نمايم. راغب مى گويد:
السوم اصله الذهاب فى ابتغاء الشى ء فهو لفظ لمعنى مركب من الذهاب و الابتغاء.
معناى اصلى «سوم»، رفتن از پى چيزى و طلب كردن آن است، پس «سوم» يك لفظ است براى معناى مركب: يكى رفتن، و آن ديگر طلب نمودن.
كلمه ى «ولايه» از نظر لغت، داراى معانى متعددى است و مناسبترين معنى در اين عبارت امام (ع)، تمنى و تصدى امر است. مطلب اين جمله ى دعاى حضرت سجاد (ع) در باب حسن ولايت از امورى است كه بيش و كم بسيارى از مردم به آن مبتلا هستند و بايد از خداوند استمداد كنند تا بتوانند آن را به خوبى انجام نمايند و از موارد مهم تولى و تصدى كه بايد به درستى انجام پذيرد، مسئوليت تربيت فرزند است.
عن على بن الحسين عليهماالسلام: و اما حق ولدك فان تعلم انه منك و مضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره و انك مسوول عما وليته به من حسن الادب و الدلاله على ربه عز و جل و المعونه له على طاعته فاعمل فى امره عمل من يعلم انه مثاب على الاحسان اليه، معاقب على الاساءه اليه.
امام سجاد (ع) فرموده: اما حق فرزندت به تو اين است كه بدانى او از توست و وابسته ى به تو در خير و شر دنيا، و مسئول ولايتى هستى كه درباره اش به تو اعطا گرديده، از حسن ادب و راهنماييش به خداوند و يارى او در طاعت بارى تعالى، پس عملت در تربيت وى، عمل كسى باشد كه بداند در حسن تربيتش اجر دارد و در سوء تربيتش معاقب است.
ولايت تربيت فرزند عطيه ى الهى و مسئوليتى است كه خداوند به عهده ى مربيان گذارده است. اما در بعضى از مواقع، ولايت از ناحيه ى مردم به والى اعطا مى گردد. اگر مردم ولايت امر خود را به شخصى واگذار كنند كه در جامعه عالمتر از او وجود دارد، با اين عمل ناروا
خويشتن را به انحطاط سوق داده و به پستى گرايش يافته اند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ما ولت امه امرها رجلا و فيها اعلم منه الا لم يزل امرهم يذهب سفالا حتى يرجعوا الى ما تركوه.
رسول اكرم (ص) فرموده: هيچ امتى ولايت امر خود را به مردى برگذار نكرده است با آنكه عالمتر از او در امت وجود داشته، مگر آنكه كار آنان، همواره به پستى كشيده مى شود تا زمانى كه از خطاى خويش برگردند و انسان عالمتر را انتخاب نمايند.
تولى و تصدى امور مردم در هر يك از شئون اجتماعى، امرى است بسيار مهم و اگر كسى عهده دار مسئوليتى شود و آن را به شايستگى و خوبى انجام دهد، از اجرهاى دنيوى و اخروى برخوردار مى گردد، و حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله ضمن يك روايت قسمتى از پاداشها را ذكر فرموده است:
عن النبى صلى الله عليه و آله: من ولى شيئا من امور امتى فحسنت سريرته لهم رزقه الله تعالى الهيبه فى قلوبهم و من بسط كفه لهم بالمعروف رزق المحبه منهم و من كف عن اموالهم و فر الله عز و جل ماله و من اخذ للمظلوم من الظالم كان معى فى الجنه مصاحبا و من كثر عفوه مد فى عمره و من عم عدله نصر على عدوه.
رسول اكرم (ص) فرموده: كسى كه ولايت و تصدى چيزى از امور امت مرا عهده دار شود و ضميرش نسبت به مردم پاك و منزه باشد، خداوند هيبتى از او در قلوب مردم قرار مى دهد و اگر دست خود را در
كارهاى خوب نسبت به مردم بگشايد، محبوب جامعه مى شود و اگر به مال مردم دست نگشايد، خداوند مالش را زياد مى كند و اگر حق مظلوم را از ظالم بگيرد، در بهشت مصاحب من خواهد بود. اگر عفو و گذشتش بسيار باشد، عمرش طولانى مى شود و اگر عدلش گسترده و عمومى باشد، بر دشمنش پيروز مى گردد.
خلاصه، حسن ولايت و خوب انجام دادن كارهايى كه مسلمان به عهده مى گيرد، از تعاليم مهم اسلامى است و جمله ى دوم دعاى امام سجاد (ع) موضوع بحث امروز، ناظر به همين مطلب است:
و سمنى حسن الولايه.
بار الها! كارى را كه در طلبش مى روم و عهده دار آن مى شوم، موفقم بدار كه به خوبى انجام دهم.
اگر كسى سئوال كند اين چه كارى است كه امام معصوم با اراده و اختيار خود در طلب آن مى رود و تصديش را به عهده مى گيرد و از خداوند درخواست مى نمايد كه آن را به خوبى انجام دهد، شايد بتوان گفت جمله ى سوم دعاى مورد بحث امروز، پاسخ به اين پرسش است:
وهب لى صدق الهدايه.
بار الها! مرا از موهبت راهنمايى صادقانه ى مردم بهره مند فرما.
هدايت و راهنمايى مردم، عالى ترين خواسته ى رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام بود كه در طلبش مى رفتند و با علاقه مندى تصدى آن را به عهده مى گرفتند و در راه نيل به آن مجاهده و كوشش بسيار مى كردند و همواره از پيشگاه بارى تعالى حسن انجامش را درخواست داشتند. دو كلمه در جمله ى سوم دعاى امام (ع) آمده: يكى «صدق» است و آن ديگر «هدايت».
الصدق بالكسر هو اخبار عن المخبر به على ما هو به مع العلم بانه
كذلك.
«صدق» عبارت است از خبر دادن به چيزى است بر وفق آنطور كه هست با علم گوينده به مطابقت سخنش با واقع.
فى اسماء الله تعالى «الهادى». هو الذى بصر عباده و عرفهم طريق معرفته حتى اقروا بربوبيته و هدى كل مخلوق الى ما لابد له منه فى بقائه و دوام وجوده.
«هادى» از اسماء خداوند است. او كسى است كه بندگانش را از بينش و بصيرت برخوردار ساخته و راه شناخت خود را به آنان معرفى فرموده و بر اثر آن به ربوبيتش اقرار نموده اند. او كسى است كه همه ى آفريده هاى خويش را به چيزى كه در بقا و دوام وجودشان ضرورى بوده، هدايت فرموده است.
راست گفتن همانند وفاى به عهد و اداى امانت از جمله ى الهامات الهى است كه به قضاى حكيمانه ى او با سرشت انسانها آميخته شده و در ضميرشان نهفته است، و اين الهام همان است كه روانشناسان امروز وجدان اخلاقيش مى نامند. بنابراين، كسى كه بر وفق علم خود سخن مى گويد و آن را كه مى داند به زبان مى آورد، راست مى گويد و آن كس كه برخلاف دانسته ى خود حرف مى زند، دروغ مى گويد. على (ع) در روايتى سخن راست و دروغ را بر معيار الهام الهى و درك وجدانى سنجيده و چنين فرموده است:
الصدق مطابقه المنطق للوضع الالهى، و الكذب زوال المنطق للوضع الالهى.
«راستى» سخن گفتن طبق وضعى است كه خداوند با الهام
فطرى در ضمير انسانها قرار داده و دروغ، خارج شدن منطق از وضع الهى است.
خداوند درباره ى منافقين دروغگو فرموده است:
يقولون بافواههم ما ليس فى قلوبهم و الله يعلم بما يكتمون.
به زبان چيزى را مى گويند كه در دلشان نيست و خدا مى داند آنچه را كه اينان كتمان مى نمايند.
بموقع است در اينجا توضيحى را به عرض شنوندگان محترم برساند. اگر كسى طبق علم و اعتقاد خويش سخن بگويد و علمش مطابق با واقع و نفس الامر باشد، كلام او صدق تام و تمام است.
صدق التام هو المطابقه للخارج و الاعتقاد معا.
صدق و راستى تام و كامل آن است كه سخن گوينده مطابق با واقع و همچنين موافق با علم و اعتقاد وى باشد. اگر كسى سخن بگويد طبق علم و اعتقادى كه دارد، ولى علمش مطابق با واقع نباشد، او در سخن صادق است اما صدقش تام و كامل نيست. اگر كسى سخنى بگويد مطابق با واقع و نفس الامر، اما به گفته ى خويش اعتقاد نداشته باشد، او دروغگوست و اين مطلب صريحا در قرآن شريف آمده است.
اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك لرسول الله و الله يعلم انك لرسوله و الله يشهد ان المنافقين لكاذبون.
وقتى منافقين نزد تو آمدند و گفتند: شهادت مى دهيم كه تو رسول خدايى و خدا مى داند كه تو رسول او هستى و خداوند شهادت مى دهد كه منافقين دروغ مى گويند.
منافقين به نبوت پيمبر گرامى (ص) كه امرى است واقعى، شهادت مى دهند و خداوند نيز رسالت آن حضرت را تاييد مى نمايد، اما چون منافقين برخلاف اعتقاد خود سخن مى گويند، پروردگار آنان را دروغگو خوانده است.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
وهب لى صدق الهدايه.
بار الها! مرا از موهبت هدايت صادقانه برخوردار فرما.
مقصود امام (ع)، هدايت مردم به تعاليم قرآن شريف و ارائه ى راه خودسازى و نيل به مقام شامخ انسانيت است. از آنچه مذكور افتاد به اين نتيجه مى رسيم كه هدايت مردم با صدق تام و كامل، زمانى تحقق مى يابد كه حتما واجد دو شرط اصلى و اساسى باشد: اول، كسى كه واضع مقررات و تعاليم هدايت است بايد خود، تمام حقايق نجات بخش و سعادت آفرين را آنطور كه هست بداند و همه ى مواد هدايتش طبق واقع و نفس الامر باشد تا بتواند مردم را به سرمنزل انسانيت برساند و ايصال به مطلوب بنمايد. دوم، آن كس كه مى خواهد برنامه ى هدايت واقعى را بين مردم نشر دهد و به آنان ابلاغ نمايد، بايد خود به آن مومن باشد تا بر وفق عقيده سخن بگويد و هر چه بيشتر و بهتر در جامعه اثر بگذارد و اين هر دو شرط در هدايت تشريعى دين مقدس اسلام وجود دارد. اما شرط اول، واضع قوانين و مقررات هدايت در شرع اسلام، ذات اقدس الهى است، آن كس كه خود آفريدگار بشر و خالق تمام عوالم هستى است، او كه علم نامحدودش به حقايق اشياء احاطه دارد و از كوچكترين موجود جهان هستى آگاه است.
و ما يعزب عن ربك من مثقال ذره فى الارض و لا فى السماء.
از علم پروردگار تو، ذره و كوچكتر از ذره در زمين و آسمان پنهان نيست.
پس آنچه در اسلام براى هدايت مردم به عنوان روا يا ناروا معرفى شده، از ناحيه ى بارى تعالى و طبق واقع و نفس الامر است و بر اثر تخلف هر يك از آن دو، به نسبت يا خيرى از دست مى رود يا آنكه شرى به بار مى آيد. پس هدايت نجات بخش يعنى هدايتى كه تعاليمش مطابق با واقع است و كمترين دستور انحرافى در آن راه ندارد، هدايت حضرت بارى تعالى است و اين آيه در قرآن شريف، مبين اين حقيقت است:
قل ان هدى الله هو الهدى.
پيمبر گرامى! به مردم بگو هدايت الهى است كه هدايت واقعى و منطبق با حقيقت و نفس الامر است.
اما شرط دوم: تبليغ كننده و نشر دهنده ى برنامه ى هدايت بارى تعالى حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله، رسول معظم اسلام است و او خود به تمام دقايق وحى و برنامه ى هدايت پروردگار ايمان قطعى دارد. قرآن شريف در اين باره فرموده است:
آمن الرسول بما انزل اليه من ربه.
پيشواى اسلام به آنچه از طرف بارى تعالى بر وى نازل شده است، ايمان دارد.
بنابراين، او در تبليغ اسلام بر اساس ايمان و به انگيزه ى اعتقاد سخن مى گويد و اين معناى صدق تام و تمام است، زيرا از طرفى اصل
تعاليم شرع اسلام مربوط به خداوند عالم به واقعيتها و حقايق است و از طرف ديگر گوينده ى آن از روى اعتقاد واقعى سخن مى گويد. براى نيل به هدايت راستين هداه الهى بايد مشكلات بسيارى را تحمل نمود و منازل سخت و راههاى صعب العبورى را پيمود تا به هدف عالى انسانيت دست يافت. غلبه بر هواى نفس و مهار كردن غرايز كور و بيشعور يكى از موانعى است كه به دشوارى مى توان از آن گذشت، زيرا هوى و غرايز به كشش طبيعى، طالب آزادى بى قيد و شرطاند و مى خواهند هيچ مانعى سد راهشان نشود. اما پيمودن مدارج كمال و رسيدن به مقام رفيع انسانيت ايجاب مى كند كه مردم پيروى هوى را ترك گويند، دعوت راهنماى الهى را اجابت نمايند، و غرايز را در حدود مصلحت و طبق هدايت خداوند اقناع نمايند وگرنه دچار ضلالت و گمراهى مى شوند و از اوج انسانيت به حضيض حيوانيت سقوط خواهند نمود. قرآن شريف در اين باره فرموده:
فان لم يستجيبوا لك فاعلم انما يتبعون اهواءهم و من اضل ممن اتبع هواه بغير هدى من الله.
پيمبر گرامى! اگر دعوتت را اجابت ننمايند، بدان كه اينان پيرو هواى نفس خويش هستند و كدام انسان گمراهتر از كسى است كه از هواى نفس خود تبعيت كند، بدون آنكه از راهنمايى خداوند استفاده نمايد.
آفريدگار توانا به مشيت حكيمانه ى خود، هواى نفس و غرايز را كه عامل موثر بقاى فرد و نوع است، در وجود انسان و حيوانات مستقر فرموده، با اين تفاوت كه حيوانات به هدايت تكوينى خداوند مجازند
غرايز خود را آزادانه و بدون قيد و شرط اعمال نمايند، اما انسان موظف است هواى نفس و غرايز خويش را با هدايت تشريعى بارى تعالى تعديل كند و آنها را با اندازه گيرى صحيح و در حدود مصلحت اقناع نمايد، زيرا حيوان موجودى است يك بعدى، حيوان ساخته شده، به غرايز حيوانى مجهز گرديده، و در دوران حيات كارى جز اعمال غرايز و بروز دادن خلق و خوى حيوانى ندارد. اما انسان موجودى است دو بعدى و با دارا بودن جنبه ى حيوانى، واجد مزاياى انسانى و حامل روح الهى است. او داراى ودايع اختصاصى و ذخاير الهامى است، قابليت و استعدادش براى پيمودن مدارج كمال، نامحدود است. خداوند، زمين و محتوياتش را مسخر او ساخته و به وى اجازه ى بهره بردارى داده است، صفات عالى انسانى از قبيل اداى امانت، وفاى به عهد، انصاف، راستگويى، و ديگر مزايا را به وى الهام فرموده و به طور فطرى مجذوب آنهاست، اگر بخواهد غرايز را بى قيد و شرط اقناع نمايد بايد در مواقعى كه با گناه مواجه مى شود، براى ارضاى غريزه ى جنسى، حب مال، ميل به مقام، دست يافتن به تمنيات، و ديگر امورى از اين قبيل به انسانيت و سجاياى انسانى پشت پا بزند، برخلاف انصاف عمل كند، در امانت خيانت نمايد، مرتكب نقض عهد شود، دروغ بگويد، فريب دهد، و ديگر اعمالى از اين قبيل. ارضاى غرايز از مجارى خلاف فطرت، حركتى ضد انسانى و منافى با تعالى و تكامل شايسته ى مقام رفيع انسان است. بنابراين، كسى كه مى خواهد انسان باشد و با صفات انسانى زيست كند، انسان بميرد، و در قيامت انسان محشور گردد، بايد بر هوى و تمنيات نفسانى خويش حاكم گردد، غرايز را تعديل نمايد، خواهشهاى نفسانى را در حدود مصلحت و با رعايت شان انسان برآورده سازد، هواى نفس را با هدايت تشريعى بارى تعالى تطبيق دهد، از
راهنماييهاى رجال الهى و مردان صادق القول پيروى كند، چنين انسانى مصداق واقعى اين حديث شريف خواهد بود:
عن على عليه السلام قال: طوبى لمن غلب نفسه و لم تغلبه و ملك هواه و لم يملكه.
على (ع) فرموده: خير و امنيت براى كسى است كه بر نفس خود غلبه كند و مغلوب نفس نشود، مالك هواى خويشتن باشد و مملوك هوى نگردد.
برعكس، كسانى كه مطيع هواى نفس و اسير غرايز خويشتن هستند، عاليترين كوشش و سعيشان در خوردن و ارضاى غريزه ى جنسى به كار مى رود و به تعالى معنوى و شان روحانى خود توجهى ندارند، از مقام شايسته ى انسان محروم اند، و از فيض و رحمت بارى تعالى دور.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ابعد ما يكون العبد من الله عز و جل اذا لم يهمه الا بطنه و فرجه.
امام صادق (ع) فرمود: بزرگترين عاملى كه موجب دورى بنده از خداوند مى شود، اين است كه از خود همت بلند و عالى نشان ندهد، مگر در مورد شكم و شهوت جنسى.
نتيجه آنكه: امام سجاد (ع) در جمله ى سوم درخواست خود، از خداوند تقاضاى هدايت صادقانه ى مردم را مى نمايد. و اگر مردم بخواهند از هدايت صادقانه كه هدف رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام بوده، برخوردار گردند بايد موانع را از ضمير خود برطرف كنند و بالاترين مانع در وجود آنها پيروى از هواى نفس و ارضاى غرايز بى قيد و شرط است.
كسانى كه بنده ى هوى و مطيع غرايزند، نمى توانند از هدايت صادقانه ى راهنمايان الهى برخوردار گردند و اين محروميت ناشى از خود آنهاست.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا تفتنى بالسعه، و امنحنى حسن الدعه، و لا تجعل عيشى كدا كدا.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، سه درخواست از پيشگاه بارى تعالى مى نمايد. اول: بار الها! با سعه و گشايش مالى مرا امتحان منما. دوم: بار الها! گذرانى خالى از رنج به من عطا فرما. سوم: بار الها! زندگيم را آميخته به تعب و مشقت پى در پى قرار مده.
به خواست خداوند توانا، اين سه جمله ى دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است. اراده ى حكيمانه ى بارى تعالى بر اين تعلق گرفته است كه به ادعاى ايمان كسانى كه مى گويند «ايمان آورده ايم» اكتفا نكند، بلكه آنان را آزمايش نمايد تا راستگويان از دروغگويان تميز داده شوند و اين برنامه در اديان قبل از اسلام به موقع اجرا گذارده شده و در دين مقدس اسلام نيز ادامه يافته و همچنان ادامه خواهد داشت. قرآن شريف در اين باره فرموده:
احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لايفتنون. و لقد فتنا
الذين من قبلهم فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين.
مردم گمان مى كنند كه تنها به ادعاى ايمان آوردن واگذارده خواهند شد و آزمايش نمى شوند. چنين نيست. ما كسانى را كه قبل از اسلام بودند امتحان نموده ايم تا گروه راستگو از دروغگو جدا شود.
الفتنه ما يتبين بها حال الانسان من الخير و الشر. يقال: فتنت الذهب فى النار اذا جربته بها لتعلم انه خالص او مشوب.
«فتنه» عملى است كه به وسيله ى آن حالت آدمى از خير و شر آشكار مى گردد، «فتنه ى طلا به آتش» وقتى گفته مى شود كه آن را با آتش بيازمايى تا بدانى خالص است يا مشوب.
پيمبران الهى براى انسان سازى مبعوث شده اند و كسانى به مقام انسانيت نايل مى گردند كه به آنان ايمان بياورند و به دستورشان عمل كنند. كسى كه به دستور پيمبر مبعوث عمل نمى كند و فقط به زبان مى گويد: من به او ايمان آورده ام، همانند بيمارى است كه به دستور پزشك متخصص عمل نمى كند، فقط از مراتب علمى او تمجيد مى نمايد و مى گويد: «من به اين طبيب عالى قدر اعتقاد كامل دارم.». با اين سخنان ميان تهى و گفته هاى بدون عمل، نه مرض بيمار درمان مى شود و نه مدعى ايمان به مقام انسانيت مى رسد. اظهار ايمان به زبان آسان است و اطاعت عملى از دستور پيمبران مشكل، زيرا اطاعت عملى از دستور آنان مستلزم اين است كه مدعى ايمان، بسيارى از تمايلات نفسانى خود را واپس زند و از لذايذ متعددى كه ناروا و غيرمشروع است، چشم پوشى نمايد و اين كار بسى دشوار و سنگين است. در اسلام فرقه اي به نام «مرجئه» به وجود آمد كه مى گفتند:
«ايمان فقط اقرار به زبان است و بس و با وجود ايمان، ترك فرايض و ارتكاب گناهان، زيان و ضررى نمى رساند.»
قيل «المرجئه فرقه من المسلمين يقولون الايمان قول بلا عمل، يريدون انهم لو لم يصلوا و لم يصوموا لنجاهم ايمانهم.
گفته شده: مرجئه فرقه اي از مسلمين هستند كه مى گويند ايمان، قول بدون عمل است و اراده ى آنان از اين سخن آن است كه اگر مومنين نماز نخوانند و روزه نگيرند، همان ايمان لفظى موجب نجاتشان خواهد شد.
المرجئه يعتقدون انه لا يضر مع الايمان معصيه كما انه لا ينفع مع الكفر طاعه. كانت المرجئه يقولون من لم يصل و لم يصم و لم يغتسل من جنابه و هدم الكعبه و نكح امه فهو على ايمان جبرئيل و ميكائيل.
مرجئه عقيده دارند كه با وجود ايمان، گناه مضر نيست همانطور كه با وجود كفر، طاعت نفعى ندارد. مرجئه مى گويند: كسى كه نماز نخواند، روزه نگيرد، از جنابت غسل نكند، كعبه را ويران نمايد، با مادر خود بياميزد، او با ايمان آوردن به زبان، همانند ايمان جبرئيل و ميكائيل خواهد بود.
آل اميه كه مى خواستند مستبدانه بر مردم حكومت كنند، تمام گناهان را بى پروا مرتكب شوند، به همه ى منويات ظالمانه ى خود جامه ى عمل بپوشانند، با اين همه بر كرسى خلافت تكيه زنند، خويشتن را جانشين پيمبر اسلام (ص) و فرمانرواى مسلمين بدانند، از وجود فرقه ى ضاله ى مرجئه استفاده نمودند، مورد حمايتشان قرار دادند، و همانند آنان
به زبان اظهار ايمان مى نمودند و در عمل از هيچ جنايتى فروگذار نمى كردند. عقيده ى ضد اسلامى مرجئه كه با هواى نفس و شهوات غريزى مرد هماهنگ بود، براى دين مقدس اسلام خطر بزرگى به حساب مى آمد، زيرا مى توانست مسلمانان ناآگاه از تعاليم الهى يا افراد سست عقيده را به خود جلب كند و رفته رفته تعاليم اسلام در معرض خطر واقع شود. از اين رو، ائمه ى معصومين عليهم السلام براى جلوگيرى از آن فكر مسموم، كوشش بسيار نمودند و پيوسته توصيه مى كردند كه احاديث ما را به فرزندان و نوجوانان خويش بياموزيد قبل از آنكه فرقه ى مرجئه در آنان اثر بگذارند و موجبات انحراف و ضلالتشان را فراهم آورند.
عن على عليه السلام قال: علموا صبيانكم من علمنا. ما ينفعهم الله به، لا تغلب عليهم المرجئه برايها.
على (ع) فرمود: به فرزندان خود از علم ما بياموزيد آن را كه خداوند از آن راه به آنان نفع مى رساند. مبادا كه مرجئه با راى خود بر آنان پيروز گردد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: بادروا احداثكم بالحديث قبل ان يسبقكم اليه المرجئه.
امام صادق (ع) فرمود: شما براى آموختن حديث به نوجوانانتان سبقت بگيريد، قبل از آنكه مرجئه بر شما پيشى گيرد و آنان را گمراه نمايد.
به فضل الهى، سخنان ائمه ى معصومين عليهم السلام و مجاهدات اصحاب عاليقدر و بزرگوارشان اثر مفيد گذارد و با حمايتهايى كه زمامداران قدرتمند بنى اميه از مرجئه مى نمودند نتوانستند
در پيروان قرآن شريف نفوذ كنند و افكار آنان را از مسير حق بگردانند. هم اكنون پس از گذشت قرون متمادى، مسلمانان دين شناس مى دانند كه عمل صالح در شرع مقدس تا چه حد مورد توجه است، آگاهند كه خداوند پيوسته مردم را با اعمالشان امتحان مى نمايد و درستكاران را از نادرستان تميز مى دهد. آزمايش و اختيار مردم مجارى متعددى دارد. يكى از آن مجارى، قدرت است: قدرت مال، قدرت مقام، قدرت جاه، قدرت كلام، و ديگر قدرتهايى از اين قبيل. به طور كلى، به دست آمدن قدرت بيش و كم در مردم موثر است و تحولى در افكار و اعمالشان به وجود مى آورد، بعضى بر اثر پاكى نفس و كرامت خلق، افرادى شايسته و لايق اند و بر اثر قدرت پاكتر و بهتر مى شوند و خوب امتحان مى دهند، و بعضى سرافكنده از امتحان بيرون مى آيند. قرآن شريف درباره ى قدرت مالى فرموده است:
ان الانسان ليطغى. ان رآه استغنى.
آدمى بر اثر تمكن مالى از صراط مستقيم منحرف مى گردد و به سركشى و طغيان گرايش مى يابد.
عن على عليه السلام قال: المال ماده الشهوات.
على (ع) فرموده: مال، منشا و ماده ى شهوات است، يعنى آدمى با تمكن مالى در مسير شهوات و لذت گرايى قدم مى گذارد و در آن راه پيشروى مى كند و ممكن است به گناهانى بسيار بزرگ آلوده گردد.
امتحانات مالى به قدرى سنگين است كه امام معصوم، حضرت على بن الحسين عليهماالسلام، در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لا تفتنى بالسعه.
بار الها! با گشايش و سعه ى مالى، مرا مورد آزمايش قرار مده.
امتحان خداوند در زمينه ى سعه ى مال، حتمى و اجتناب ناپذير است. امام (ع) براى آنكه در معرض امتحانات سنگين قرار نگيرد، از خداوند مى خواهد كه به او سعه ى مالى و ثروت زياد ندهد تا با آزمايشهاى سخت بارى تعالى مواجه نگردد. اين جمله ى دعا براى عموم مردم بسيار آموزنده است. آن حضرت با آنكه معصوم است و از خطايا منزه، براى آنكه در مضيقه ى امتحان واقع نشود، از خداوند مى خواهد به او سعه ى مالى ندهد، اما بعضى از افراد عادى در حال تهيدستى مى گويند: اگر خداوند به ما ثروت عنايت كند، چنين و چنان مى نماييم و بخوبى انجام وظيفه مى كنيم. ممكن است در آن موقع از روى خلوص و پاكى سخن بگويند، اما نمى دانند ثروت افكارشان را عوض مى كند، آنان را دگرگون مى سازد و ممكن است بر اثر امتحان مالى سقوط كنند و براى هميشه دچار بدبختى و سيه روزى گردند. به شرحى كه توضيح داده مى شود، ثعلبه بن حاطب كه از انصار بود، به اين آزمايش سخت مبتلا گرديد و از عهده ى امتحان برنيامد، زيرا بر اثر حب مال از پرداخت زكات واجب سر باز زد و خداوند درباره ى تخلف وى آيه نازل فرمود. او در ايام تهيدستى شرفياب محضر رسول اكرم (ص) شد.
فقال للنبى صلى الله عليه و آله: ادع الله ان يرزقنى مالا. فقال يا ثعلبه: قليل تودى شكره خير من كثير لا تطيقه، امالك فى رسول الله اسوه حسنه؟ ثم اتاه بعد ذلك. فقال يا رسول الله! ادع الله ان يرزقنى مالا و الذى بعثك بالحق لئن رزقنى الله مالا لاعطين كل ذيحق حقه. فقال صلى الله عليه و آله: اللهم ارزق ثعلبه مالا. قال فاتخذ غنما فنمت كما ينمو الدود. فضاقت عليه المدينه فتنحى
عنها. فنزل واديا من اوديتها. ثم كثرت نموا حتى تباعد عن المدينه. فاشتغل بذلك عن الجمعه و الجماعه و بعث رسول الله (ص) اليه المصدق لياخذ الصدقه فابى و بخل و قال ما هذه الا اخت الجزيه. فقال رسول الله: يا ويح ثعلبه و انزل الله تعالى: و منهم من عاهد الله لئن آتانا من فضله لنصدقن و لنكونن من الصالحين. فلما آتاهم من فضله بخلوا به و تولوا و هم معرضون.
به حضرت عرض كرد: از خداوند بخواهيد كه به من ثروت بدهد. حضرت فرمود: اي ثعلبه! مال قليلى كه بتوانى شكرش را ادا كنى بهتر از مال زياد است كه طاقت و تحملش را نداشته باشى. دفعه ى ديگر باز شرفياب محضر آن حضرت شد و درخواست خويش را تكرار نمود و عرض كرد: به خدايى كه شما را براستى مبعوث نموده است، من قسم ياد مى كنم كه اگر خداوند به من مالى بدهد، حق هر صاحب حقى را عطا خواهم نمود. در آن موقع پيمبر گرامى اسلام (ص) در پيشگاه الهى براى او دعا كرد و درخواست مال نمود. خداوند دعاى حضرت را مستجاب كرد. ثعلبه گوسفنددارى را آغاز نمود. خداوند به مالش بركت بسيار داد و با سرعت گوسفندان افزايش يافت تا جايى كه ديگر نمى توانست در شهر مدينه بماند. از مدينه دور شد و در يكى از واديهاى اطراف مدينه مسكن گزيد و گوسفندان را نگاهدارى مى كرد. طولى نكشيد كه در آنجا نيز دچار مضيقه شد. ناچار به نقطه ى دوردستى رفت تا در آنجا بتواند گوسفندان را نگاهدارى كند. از طرف بارى تعالى امر گرفتن زكات صادر شد. پيمبر اكرم (ص) مامورينى به اطراف فرستاد، من جمله مامور پيغمبر نزد ثعلبه آمد. او از اداى زكات ابا كرد و
بخل نمود، گفت: زكات چيزى جز خواهر جزيه نيست و من جزيه نمى دهم. وقتى خبر اين كلام به پيمبر اكرم (ص) رسيد، فرمود: واى بر ثعلبه. سپس وحى آسمانى آمد: كسانى از مسلمانان با خداوند عهد و پيمان مى بندند كه اگر بارى تعالى از فضل خود به ما عطا نمود، صدقه مى دهيم و از بندگان صالح خواهيم بود و چون فضل الهى به آنان رسيد، بخل نمودند و از اداى وظيفه رويگردان شدند.
پس از نزول آيه، بعضى از دوستان ثعلبه نزد وى رفتند، او را مورد ملامت و سرزنش قرار دادند كه چرا زكات واجب را كه امر الهى بود پرداخت ننمودى؟ درباره ى تو و عمل ناروايت آيه نازل گرديد. ثعلبه سخت مضطرب شد، مقدارى از گوسفندان را با خود برداشت و به مدينه آمد و حضور رسول اكرم (ص) رسيد. حضرت تا او را ديد فرمود: يا ويل ثعلبه، واى بر او! ثعلبه با شرمسارى گفت: يا رسول الله! زكات آورده ام، بفرماييد از من تحويل بگيرند. حضرت فرمود: درباره ات آيه آمده، آيه را كه نمى توان از قرآن شريف حذف نمود. به اين جهت زكات تو پذيرفته نمى شود و او را رد كرد. بعد از آنكه رسول اكرم (ص) از دنيا رفت، زكات را نزد ابى بكر برد، و بعد نزد عمر، هيچ يك از آن دو صدقه ى او را قبول نكردند. و سرانجام با همان وزر و وبال و آلودگى به گناه از دار دنيا رفت.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و امنحنى حسن الدعه.
الدعه السكينه، الراحه و خفض العيش.
«دعه» به معناى وقار، به معناى راحت، و به معناى سهولت زندگى است، و ترجمه ى عبارت امام (ع) چنين مى شود:
بار الها! مرا در امرار حيات، از گذرانى سهل و معاشى راحت برخوردار فرما.
ممكن بود جمله ى اول حضرت سجاد (ع) در ذهن بعضى اثر نامطلوب به جاى بگذارد و تصور كنند كه حضرت زين العابدين (ع) از پيشگاه الهى درخواست مضيقه ى مالى و سختى معاش دارد و با گذران راحت و زندگى توام با آسايش مخالف است. از اين رو حضرت زين العابدين (ع) به منظور پيشگيرى از چنين برداشت ناصحيح، بلافاصله پس از ذكر جمله ى اول، جمله ى دوم را به پيشگاه خداوند عرض نموده و از ذات مقدسش زندگى راحت و گذران خالى از محنت و مشقت را درخواست كرده است. در واقع امام (ع) در دعاى اول از خداوند خواسته كه او را به امتحان خطير ثروتمندى و مالدارى مبتلا نكند و در دعاى دوم تمنا نموده است كه او را از زندگى راحت به قدر كفاف معاش برخوردار سازد و اين مطلب را رسول اكرم (ص) مكرر براى خود و اهل بيت معظم خود و دوستانشان از پيشگاه خداوند درخواست نموده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اللهم ارزق محمدا و آل محمد عليهم السلام و من احبهم العفاف و الكفاف.
بار الها به محمد و آل محمد و همچنين دوستداران و محبينشان قدرت كف نفس و معاش به قدر كفاف روزى فرما.
در مجلد اول، سخنرانى هشتم، به مناسبت موضوع كفاف و
عفاف، ترجمه ى حديثى از رسول اكرم (ص) نقل شده كه تمام متن عربى آن ذكر نشده است. چون آقايان روحانيون به متن عربى حديث و حفظ آنها علاقه مندند و اين حديث به نوبه ى خود آموزنده و جالب است، در اينجا متن تمام حديث با ترجمه ى آن ذكر مى شود:
مر رسول الله براعى ابل فبعث يستسقيه. فقال: اما ما فى ضروعها فصبوح الحى، و اما ما فى آنيتنا فغبوقهم. فقال رسول الله (ص) اللهم اكثر ماله و ولده. ثم مر براعى غنم، فبعث اليه يستسقيه. فحلب له ما فى ضروعها و اكفا ما فى اناءه فى اناء رسول الله و بعث اليه بشاه. قال: هذا ما عندنا و ان احببت ان نزيدك زدناك. قال فقال رسول الله: اللهم ارزقه الكفاف. فقال له بعض اصحابه: يا رسول الله! دعوت للذى ردك بدعاء عامتنا نحبه و دعوت للذى اسعفك بحاجتك بدعاء كلنا نكرهه. فقال رسول الله (ص): ان ما قل و كفى خير مما كثر و الهى. اللهم ارزق محمدا و آل محمد الكفاف.
رسول اكرم (ص) از بيابانى گذر كرد، شترانى را ديد كه مشغول چرا هستند و شترچران مراقب آنهاست. حضرت كسى را نزد او فرستاد تا قدرى شير براى رفع عطش از وى بخواهد. شتربان گفت: شيرى كه در پستان شترهاست غذاى صبح عشيره است و شيرى كه در ظروفمان هم اكنون موجود است، غذاى شب آنهاست و چيزى به فرستاده ى رسول اكرم (ص) نداد. پيغمبر اسلام (ص) درباره اش دعا كرد و گفت: بار الها! مال و اولادش را زياد كن. از آنجا گذشتند، به چوپانى رسيدند كه گوسفند مى چراند. براى گرفتن شير، نزد وى
فرستاد. او گوسفند را دوشيد و در ظرف پيمبر (ص) ريخت، به علاوه شيرى را كه در ظرف خود قبلا دوشيده بود، در ظرف شير آن حضرت اضافه كرد و گوسفندى را نيز فرستاد و پيام داد: اين چيزى بود كه نزد ما وجود داشت و اگر دوست داريد بر آن بيفزاييم. رسول اكرم (ص) درباره ى او دعا كرد و گفت: بار الها! به وى كفاف زندگى عطا فرما. بعضى از اصحاب عرض كردند: شما درباره ى كسى كه ردتان نمود دعايى كرديد كه همه ى ما دوستدار آن هستيم، و درباره ى كسى كه حاجت شما را برآورده ساخت، دعايى نموديد كه همه ى ما نسبت به آن كراهت داريم و بى ميليم. فرمود: مال كم كه براى زندگى كفايت مى كند، بهتر از مال بسيارى است كه موجب غفلت آدمى از خداوند مى شود. آنگاه درباره ى محمد و آل محمد دعاى كفاف فرمود.
در روايات اولياى گرامى اسلام تاكيد شده است كه مردان تا جايى كه قدرت دارند به زندگى زن و فرزند خويش توسعه دهند و هر چه بيشتر موجبات آسايش و رفاهشان را فراهم آورند و در اينجا به ذكر دو حديث اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ليس منا من وسع عليه ثم قتر على عياله.
رسول اكرم (ص) فرموده: از ما نيست كسى كه به وى توسعه ى مالى داده شده، اما او به خانواده ى خود سختگير است و آنان را در مضيقه و تنگى مى گذارد.
عن الرضا عليه السلام قال: صاحب النعمه يجب عليه التوسعه على عياله.
حضرت رضا (ع) فرموده: بر صاحبان نعمت واجب است كه در خانواده ى خود توسعه دهند و بر آنان سختگيرى ننمايند.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعاى مورد بحث امروز، درخواست منفى نموده، عرض كرد:
و لا تفتنى بالسعه.
بار الها! با مالدارى و ثروت زياد مرا در معرض آزمايش و اختبار قرار مده.
امام (ع) با آنكه معصوم و مصون از لغزش و خطاست، معذلك دعا مى كند كه خداوند به وى ثروت بسيار ندهد و به امتحان سخت مبتلا نگردد. امام در جمله ى دوم كلام خود دعاى مثبت مى نمايد، عرض مى كند:
و امنحنى حسن الدعه.
بار الها! به من زندگى راحت و گذرانى خالى از رنج و مشقت عطا فرما.
به شرحى كه توضيح داده شد، اين درخواست مثبت از حضرت زين العابدين (ع) ناظر به دعايى است كه رسول اكرم (ص) مكرر درباره ى خود و اهل بيت و همچنين دوستدارانشان به پيشگاه بارى تعالى عرض كرده و درخواست كفاف و عفاف نموده است. زندگى آسوده و راحت، ثروت اندوزى و گردآورى مال زياد لازم ندارد، بلكه مال بسيار، آرامش فكر و آسايش خاطر را از ميان مى برد و گاه زندگى را تلخ و ناراحت مى سازد. اما درآمد به قدر كفاف، مايه ى آرامش ضمير و گذران مرفه است، خصوصا اگر كفاف به قدرى باشد كه مسئول خانواده بتواند از هر جهت آسايش اهل بيت را فراهم آورد و بر اثر نداشتن مال در سختى و مضيقه قرارشان ندهد. امام سجاد (ع) اين طور زندگى توام با آسايش و
آرامش را در دعاى خود به «حسن دعه» تعبير فرموده است. در روايتى امام صادق (ع) كلمه ى «دعه» را حاوى تمام صفاتى معرفى نموده كه وجود همه ى آنها شرط معيشت كامل است. اگر كسى در گذران حيات واجد همه ى آنها باشد، از زندگى بسيار خوب و مطبوع برخوردار است و اگر فاقد يكى از آنها باشد، به نسبت، فاقد يكى از جهات كمال زندگى خواهد بود.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: خمس خصال من فقد منهن واحده لم يزل ناقص العيش: زائل العقل، مشغول القلب. فاولها صحه البدن، و الثانيه الامن، و الثالثه السعه من الرزق، و الرابعه الانيس الموافق، قلت: و من انيس الموافق؟ قال: الزوجه الصالحه و الولد الصالح و الخليط الصالح، و الخامسه و هى تجمع هذه الخصال الدعه.
امام صادق (ع) فرمود: پنج خصلت است كه اگر كسى فاقد يكى از آنها باشد، گذران و معيشتش ناقص، عقلش نارسا، و قلبش مشغول خواهد بود. اول سلامت بدن، دوم امنيت، سوم گشايش رزق، چهارم انيس موافق. راوى عرض كرد: انيس موافق كيست؟ فرمود: زن صالحه، فرزند صالح، و همنشين و جليس صالح. بعد فرمود: پنجم كه تمام اين خصال را در بر دارد «دعه» است، يعنى آسايش زندگى و سهولت معاش.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعاى مورد بحث امروز همانند جمله ى اول، از پيشگاه الهى درخواست منفى نموده، عرض مى كند:
و لا تجعل عيشى كدا كدا.
بار الها! زندگى مرا در رنج و تعب پى درپى قرار مده.
مشقت و سختى پى درپى مى تواند ناامنى ممتد، يا مرض مزمن، يا فقر و تهيدستى متوالى، يا ديگر سختيها و شدايدى از اين قبيل باشد. با توجه به اينكه جمله ى اول و جمله ى دوم ناظر به امر مالى بوده، على القاعده مى توان گفت كه در جمله ى سوم نيز امام (ع) به تنگدستى و سختى معاش از جهت مالى نظر دارد. محتواى جمله ى اول دعاى امام (ع)، طرد سرمايه دارى است، يعنى افراط در گردآورى مال. محتواى جمله ى سوم امام (ع)، طرد فقر و تهيدستى متوالى است، يعنى تفريط در امر مال. امام (ع) هر دو را به صورت منفى در پيشگاه الهى عرض كرده است. محتواى جمله ى دوم كه حد وسط بين افراط و تفريط است و امام (ع) آن را به صورت مثبت ذكر كرده و از پيشگاه خداوند درخواست نموده، ميانه روى و اعتدال در امر مال است، يعنى درآمدى به قدر كفاف كه شخص عزيزالنفس بتواند زندگى خود و عائله ى خويش را به طور متوسط با شرافت و سربلندى اداره نمايد. فقر و تهيدستى به معناى فاقد بودن حداقل زندگى از مسائل بسيار سنگين است و اولياى گرامى اسلام درباره ى فقرى اينچنين، سخن بسيار گفته و روايات زيادى درباره ى آن رسيده است.
عن على عليه السلام قال: الفقر الموت الاكبر.
على (ع) فرمود: فقر و بى چيزى مرگ بزرگ است.
مرگ كوچك اين است كه آدمى در بستر بميرد و حيات ماديش پايان پذيرد، اما فقر مرگى است بزرگ، زيرا حيات انسانى و ارزش اجتماعى فقير را در جامعه مى ميراند و شخصيت او را نابود
مى كند با آنكه حيات ماديش باقى است و به ظاهر زنده است.
و عنه عليه السلام قال: ان الفقر مذله للنفس، مدهشه للعقل، جالب للهموم.
و نيز فرموده است: فقر و تهيدستى، نفس آدمى را خوار و زبون مى نمايد، عقل را حيرتزده و مبهوت مى سازد و غمها و تاثرات را جلب مى كند.
در مقررات و قوانين دينى و همچنين در تعاليم اخلاقى و اجتماعى اسلام، فقرا و مستمندان از جهت اقتصادى و مالى و همچنين در ساير روابط عمومى مورد كمال حمايت و تكريم اند و اولياى گرامى اسلام عملا اين وظيفه ى مقدس را به بهترين وجه نسبت به آنان رعايت مى نمودند. توضيح درباره ى تمام ابعاد اين موضوع نياز به كتاب مستقلى دارد و در اينجا به مناسبت بحث، چند جمله ى كوتاهى درباره ى بعضى از جهات به عرض شنوندگان محترم مى رسد. اول: زكات از جمله ى درآمدهاى مهم بيت المال مسلمين است و اولين مورد مصرف آن، به صريح قرآن شريف، فقرا هستند.
انما الصدقات للفقراء.
دوم، زكات فطر از جمله ى فرايض دينى است و در سراسر جهان تمام مسلمانان واجد شرايط موظف اند به عدد همه ى اعضاى خانواده ى خويش، از صغير و كبير، به فقرايى كه استحقاق دارند بپردازند.
سوم، كفارات و جرايم كه يكى از اقلام مهم پرداختهاى اسلامى است و در تمام دوره ى سال جريان دارد، از جمله ى مصارف قابل ملاحظه ى آنها پرداختن به فقيران و سير كردن گرسنگان است. كمكهاى
مردمى به عنوان صله ى رحم، همسايه ى فقير، عمل معروف، صدقات مستحب، و ديگر خدماتى از اين قبيل بسيار است و درباره ى هر يك از آنها رواياتى رسيده كه فقط به ذكر يك روايت درباره ى همسايه اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: ليس بمومن من بات شبعان ريان و جاره جائع ظمان.
رسول اكرم (ص) فرمود: مومن نيست كسى كه شب كند در حالى كه از غذا و آب سير و سيراب است و همسايه اش گرسنه و تشنه.
رعايت احترام فقرا از جهت اخلاقى و اجتماعى نيز مورد كمال توجه پيشوايان دينى است.
عن الرضا عليه السلام قال: من لقى فقيرا مسلما فسلم عليه خلاف سلامه على الاغنياء لقى الله عز و جل يوم القيامه و هو عليه غضبان.
حضرت رضا (ع) فرمود: كسى كه فقير مسلمانى را ملاقات نمايد، بر او سلام كند غير از سلامى كه به اغنيا مى نمايد، در قيامت خداوند را ملاقات مى كند در حالى كه به وى خشمگين است.
از جمله ى توصيه هاى اسلام به مسلمانان اين است كه در مقابل چشم فقرا و كودكانشان به داشتن نعمت تظاهر ننماييد و بر رنج و ناراحتى آنان نيفزاييد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله ضمن حديثى وظايف اخلاقى همسايه اي را كه در گشايش است نسبت به همسايه ى بى بضاعت بيان نموده، از آن جمله فرموده است:
اذا اشتهى فاكهه فليهد له فان لم يهد له فليدخلها سرا و لا يعطى صبيانه منها شيئا يغايظون صبيانه.
اگر به ميوه تمايل يافت، موقع خريدن براى خود قدرى هم براى همسايه ى فقير بخرد و به او اهدا نمايد، و اگر براى همسايه نخريد، ميوه اي را كه براى خود و خانواده ى خويش خريدارى نموده، به طور پنهان داخل منزل ببرد و از آن ميوه چيزى به طور آشكار به دست بچه هاى خود ندهد تا بچه هاى همسايه از ديدن ميوه در دست آنان به غيظ نيايند و ناراحت نشوند.
اسلام به افراد عادى كه در گشايش اند توصيه نموده تا در مقابل فقرا و تهيدستان، تظاهر به داشتن نعمت ننمايند و از اين شديدتر تكليفى است كه به رعايت فقرا به عهده ى پيشوايان عادل و درستكار قرار داده و على (ع) در اين باره چنين فرموده است:
ان الله تعالى فرض على ائمه العدل ان يقدروا انفسهم بضعفه الناس كيلا يتبيغ بالفقيره فقره.
خداوند به عهده ى ائمه ى عدل و پيشوايان حق مقرر داشته كه زندگى خود را با تنگى بگذرانند و خويشتن را با ضعفاى جامعه تطبيق دهند تا فقرا دچار هيجان نشوند و فقرشان مايه ى هلاكشان نگردد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و لا ترد دعائى على ردا، فانى لا اجعل لك ضدا، و لا ادعو معك ندا.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» به پيشگاه الهى عرض مى كند: بار الها! دعاى مرا به خودم برمگردان و از استجابت محرومم مفرما، زيرا من در مقام توحيد، نه براى تو مخالفى قرار داده ام و نه با تو مماثل و همتايى را خوانده ام.
به خواست خداوند توانا، اين سه جمله از كلام حضرت زين العابدين (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است. عبادت و بندگى در پيشگاه بارى تعالى عبارت از تذلل و خضوع عابد در حضور معبود و آفريده در مقابل آفريدگار است، و اين امر طبق دستور شارع، به صورت قيام و قعود يا ركوع و سجود انجام مى شود. اما دعا و درخواست از خداوند، برتر و افضل از هر عبادتى است.
قلت لا بيجعفر عليه السلام: اي العباده افضل؟ فقال: ما من شى ء افضل عند الله عز و جل من ان يسال و يطلب مما عنده.
راوى مى گويد: از امام باقر (ع) سئوال كردم كدام عبادت نزد خداوند افضل است؟ فرمود: هيچ چيزى نزد بارى تعالى افضل و برتر از اين نيست كه مورد تمنى و درخواست واقع شود و سئوال كننده از وى بخواهد آن را كه نزد اوست.
دعا و درخواست بندگان از حضرت حق آنقدر مهم است كه در قرآن شريف آمده:
قل ما يعبوا بكم ربى لو لا دعاءكم؟
پيمبر گرامى! به مردم بگو: اگر دعا و درخواستتان نمى بود، پروردگار من به شما اعتنا نمى كرد و نزد او قدر و ارزشى نمى داشتيد.
برترى دعا بر عبادت شايد از اين جهت باشد كه عبادت حاكى از خضوع و تذلل نهايى عابد در مقابل معبود است، ولى دعا علاوه بر خضوع و تذلل، از فقر و نيازمندى دعا كننده در پيشگاه الهى حكايت مى كند، به عبارت ديگر مى توان گفت: عبادت كننده مراتب اطاعت و فرمانبرى خويش را در مقابل معبود ظاهر مى سازد، ولى دعاكننده در واقع دست گدايى دراز كرده و مراتب نيازمندى خود را در برابر پروردگار ابراز نموده و عملا به اين آيه ى شريفه جامه ى تحقق پوشانده است:
يا ايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد.
اي مردم! همه ى شما فقراى درگاه بارى تعالى هستيد و خداوند است كه غنى بالذات و مورد ستايش است.
با توجه به آنچه مذكور افتاد، روشن شد كه دعاى واجد شرايط معنوى و مبين فقر و نيازمندى مخلوق به خالق، بيش از عبادت، بندگان
را به خداوند نزديك مى كند و مايه ى علو درجات دعاكنندگان مى گردد. افراد باايمان هر چه بيشتر به اين مهم توجه نمايند و بر تعداد دعاها و تضرعهاى خويش، هر چند براى حوايج كوچك باشد، بيفزايند، مى توانند بيش از پيش به خداوند نزديك شوند و از قرب معنوى زيادترى برخوردار گردند.
عن سيف التمار عن ابيعبدالله عليه السلام قال: سمعته يقول: عليكم بالدعاء فانكم لاتتقربون بمثله، و لا تتركوا صغيره لصغرها ان تسالوها، فان صاحب الصغار هو صاحب الكبار.
سيف تمار مى گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: بر شما باد دعا، چه آنكه با هيچ وسيله اي همانند دعا نمى توانيد به قرب الهى نايل گرديد و درخواست كوچك را به علت كوچكيش ترك نگوييد، زيرا آن كس كه حوايج كوچك را برمى آورد، همان كسى است كه خواسته هاى بزرگ را برآورده مى سازد.
با توجه به آنچه معروض افتاد، روشن شد كه: اولا ارزش معنوى دعا از عبادات بيشتر است، و ثانيا هيچ عاملى بنده ى باايمان را به قدر دعا به خداوند نزديك نمى كند. جالب آنكه دعاكننده، خود مستقيما و بلاواسطه با پروردگار سخن مى گويد، بدون اينكه نزد مردم كمترين آسيبى به عز و احترامش وارد شود، او به گناهان بزرگى كه مرتكب شده اعتراف مى كند و آمرزش مى خواهد، فقر و تهيدستى خويش را شرح مى دهد و درخواست گشايش مى نمايد و احدى از وضع وى باخبر نمى شود، از بيمارى پنهان خود نام مى برد، درخواست شفا مى كند و كسى بر آن واقف نمى گردد. خلاصه، قدر و منزلت دعا يك
مهم است و اينكه دعا بدون واسطه انجام مى شود و اسرار دعاكننده نزد اين و آن فاش نمى گردد، مهم ديگر. حضرت على (ع) ضمن نامه ى حكيمانه و پرمحتواى خود كه به فرزندش امام مجتبى (ع) نوشته، از اصل دعا نام برده و بدون واسطه بودن آن را نيز خاطرنشان فرموده است:
و اعلم ان الذى بيده خزائن السماوات و الارض قد اذن لك فى الدعاء و تكفل لك بالاجابه و امرك ان تساله ليعطيك و تسترحمه ليرحمك. و لم يجعل بينك و بينه من يحجبك عنه و لم يلجئك الى من يشفع لك اليه.
فرزند عزيز! آن كسى كه تمام خزاين آسمانها و زمين در دست اوست، به تو اجازه ى دعا داده و خود اجابت آن را تكفل نموده است، به تو امر نموده او را بخوانى تا عطايت فرمايد، رحمتش را درخواست كنى تا مشمول رحمتت قرار دهد. بين خود و بين تو حاجب و دربانى قرار نداده و تو را ملجا نساخته است كه براى دعا شفيعى با خود بياورى.
دعا باب رحمت واسعه ى الهى است، دعا مى تواند بزرگترين مشكل را با كوچكترين درخواست حل كند و مهمترين تمناى دعاكننده را به آسانى برآورده سازد.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: لقد غفر الله تعالى لرجل من اهل الباديه بكلمتين دعا بهما. فقيل: و ما هما؟ قال: اللهم ان تعذبنى فانا اهل ذلك و ان تغفر لى فانت اهل ذلك.
امام باقر (ع) فرمود: خداوند مرد باديه نشينى را براى دو كلمه دعا كه به زبان آورد، مشمول مغفرت خود قرار داد. عرض شد: آن دو
كلمه چه بود؟ فرمود: به پيشگاه خداوند عرض كرد: بار الها! اگر عذابم نمايى من شايسته ى عذابم، و اگر ببخشى و عفوم فرمايى تو شايسته ى عفو و مغفرتى.
در قرآن شريف آيات متعدد، و در روايات اولياى اسلام احاديث زياد رسيده است كه مسلمانان را به دعا ترغيب نموده و به استجابت آن وعده داده شده است، ولى براى آنكه دعا مستجاب شود، شرايط متعددى ذكر گرديده و اگر در مواقعى دعا به اجابت نمى رسد، براى فقد يك يا چند شرط استجابت است، و در اينجا بعضى از روايات كه حاوى پاره اي از شرايط استجابت دعاست، به عرض شنوندگان محترم مى رسد:
عن سليمان بن عمرو قال: سمعت ابا عبدالله عليه السلام يقول: ان الله عز و جل لا يستجيب دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبك ثم استيقن بالاجابه.
سليمان بن عمرو مى گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: خداوند مستجاب نمى كند دعايى را كه با قلب غافل انجام مى شود. موقع دعا با حضور قلب از پيشگاه الهى درخواست كن و به اجابت آن مطمئن باش.
يكى از شرايط استجابت دعا اين است كه دعاكننده حد خود را بشناسد و به ارزشى كه دارد واقف باشد و درخواستى بالاتر از اندازه ى خويش ننمايد كه مستجاب نخواهد شد.
و ان لا يسال فوق قدره فانه يستحق الحرمان.
بالاتر از قدر خود دعا نكند و از خداوند نخواهد، كه چنين
شخصى شايسته ى محروميت است.
يكى از امورى كه در دعا اهميت دارد و بايد همواره به خاطر دعاكننده باشد، اين است كه درخواستش برخلاف قوانين خلقت و سنن آفرينش نباشد، كسى دعا نكند كه هميشه جوان بماند و كبر سن او را پير ننمايد، دعا نكند كه به خواب و استراحت نيازمند نباشد و بتواند در طول عمر، شبانه روز كار كند و از سود آن بهره مند گردد، دعا نكند كه هرگز حافظه اش ضعيف نشود و هميشه قدرت حفظش محفوظ باشد و هر چه را كه در نوجوانى فراگرفته تا پيرى از ياد نبرد، و ديگر امورى از اين قبيل كه نمى تواند موضوع دعا باشد و مورد درخواست از بارى تعالى.
موانع بسيارى مى تواند سد راه استجابت دعا شود و نگذارد خواسته هاى دعا كننده تحقق يابد و تمنياتش برآورده شود. البته به هر نسبت كه دعاكنندگان از تعاليم دينى آگاهى بيشتر داشته باشند و موانع استجابت را بهتر بشناسند و در موقع دعا آنها را برطرف سازند، مى توانند به گونه اي دعا كنند كه خواسته ها و تمنياتشان واجد صلاحيت استجابت باشد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه ى معصومين عليهم السلام كه خود مربى مسلمين و معلم مدرسه ى انسان سازى بودند، اين نكات را كاملا رعايت مى نمودند، از اين رو دعاهاى آنان درباره ى مردم و درباره ى خودشان مستجاب بود. حتى به موجب بعضى از روايات، كسانى از ائمه ى طاهرين عليهم السلام در حكومت جباران گاهى در چند قدمى مرگ قرار گرفته اند و با دعا و توجه به حضرت بارى تعالى خطر را گردانده اند و از مجلسى كه بنا بود در آن كشته شوند، به سلامت و در كمال عزت خارج شده اند. مهمترين مانعى كه سد راه استجابت دعاست، نقض معرفت در توحيد و
كمبود ايمان دعاكنندگان است. اين مانع به قدرى قوى و مهم است كه اگر دعايى با وجود تمام شرايط استجابت، فاقد توحيد كامل و ايمان تمام باشد، فيض استجابت شامل آن دعا نمى شود، و اين مهم در خلال روايات با تعبيرهاى مختلفى خاطرنشان گرديده و قطعه ى دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث امروز، شاهدى است واضح و براى عموم مسلمانان درسى است آموزنده و سعادت آفرين.
و لا ترد دعائى على ردا، فانى لا اجعل لك ضدا، و لا ادعو معك ندا.
بار الها! دعاى مرا به خودم برنگردان و از استجابت محرومم مفرما، زيرا من در مقام توحيد نه براى تو مخالف و ضدى قرار داده ام و نه با تو مماثل و همتايى را خوانده ام.
امام (ع) در آغاز كلام عرض مى كند: بار الها! دعاى مرا به خودم برنگردان، آنگاه كلام خود را با «فاء» سببيت شروع نموده و دليل آورده كه من نه براى تو ضد و مخالفى قرار داده ام و نه براى تو مماثل و همتايى را خوانده ام، پس به اين سبب دعاى چنين انسان موحدى شايسته ى استجابت است.
براى آنكه كلام حضرت زين العابدين (ع) واضح شود و شنوندگان محترم به منظور امام (ع) واقف گردند، لازم است درباره ى كلمه ى «ضد» و كلمه ى «ند» كه در دعاى امام (ع) آمده، توضيح داده شود.
الضد هو عند الجمهور يقال لموجود فى الخارج مساو فى القوه لموجود آخر ممانع له.
«ضد» نزد عموم اهل لغت گفته مى شود به موضوعى در خارج كه مساوى است در قوه با موجود ديگر و مانعى است براى آن.
«الند» المثل، يقال: ما له «ند» اي ما له من نظير. جمع: انداد.
«ند» به معناى مثل است، گفته مى شود: براى فلان موضوع ندى نيست، يعنى نظير ندارد، جمع «ند»، «انداد» است.
پيش از آنكه وضع اتحاد جماهير شوروى دگرگون شود و رژيم كمونيستى ارزش خود را از دست بدهد، امريكا و شوروى دو ابرقدرت جهان بودند و ضد يكديگر. امريكا طرفدار سرمايه دارى بود و با رژيم اشتراكى سخت مخالف. اتحاد جماهير شوروى طرفدار رژيم اشتراكى بود و با سرمايه دارى سخت مخالف. اين دو رژيم از نظر تكنيك و صنعت پيشرفته بودند، هر دو سلاح اتمى، موشك قاره پيما و نيروهاى مخرب قوى داشتند، هر دو به كره ى ماه رفته، به فضا دست يافته، و از قدرتهاى هماهنگ و يكسان برخوردار بودند، و چون با هم ضديت داشتند، پيوسته برخلاف يكديگر فعاليت مى نمودند و هر يك مى خواست آن ديگرى را در هم بشكند و از قدر و وزن جهانيش بكاهد. پس از نظر لغت مى توان گفت كه در گذشته امريكا و شوروى ضد يكديگر بودند، در قدرت با هم متساوى، در هدف با هم مخالف، و هر يك مى خواست راه آن ديگرى را سد نمايد و مانع او شود. خداوند ضدى ندارد، زيرا اولين شرطى كه ضد خداوند بايد واجد آن باشد اين است كه قدرتى همانند قدرت او داشته باشد، با اينكه تمام عوالم هستى و همه ى نيروها و قدرتهايى كه در آن وجود دارد، آفريده ى خداوند
است و به فرمان اوست.
الا له الخلق و الامر. تبارك الله رب العالمين.
آگاه باشيد آفرينش عالم و فرمانروايى جهان هستى اختصاص به او دارد و رفيع و عظيم است، خداوندى كه مالك واقعى همه ى عوالم وجود است.
قرآن شريف در موارد متعدد خاطرنشان ساخته است كه مالكيت تمام عوالم هستى اختصاص به ذات اقدس الهى دارد و تصريح فرموده است:
و لم يكن له شريك فى الملك.
براى ذات اقدس الهى شريكى در مالكيت و حكومت وجود ندارد.
بنابراين، ضدى براى خداوند نخواهد بود. در قرون گذشته بعضى از افراد نادان در ذهن خويش خدايانى مى ساختند به نام آلهه ى حيات و مرگ و باران و رزق و نظاير اينها و تصور مى كردند كه اين آلهه در نظام خلقت آنقدر قدرتمندند كه اگر اراده نمايند، مى توانند با خداوند خالق ضديت كنند و سد راه اراده ى او شوند. اين سخنان موهوم و بى ارزش، قابل بحث نيست. اما در گذشته و حال، افراد باايمانى بوده و هستند كه در مواقعى تصور مى كردند فلان قدرتمند مستبد آنقدر نيرومند و تواناست كه اگر مشكلى پيش آيد و دست آن قدرتمند به گونه اي در كار باشد، آن مشكل حل نخواهد شد، مگر آنكه موافقت وى جلب شود و او راضى گردد. اينان در مقابل قدرت آن جبار آنچنان خود را مى باختند كه حتى توجه به خداوند و دعاى در پيشگاه او را
بى اثر مى پنداشتند. اين گروه با تصور باطل خود، ناآگاه براى خداوند در ذهن خويش جعل ضد مى نمودند و اگر به فرض با چنين انديشه ى باطل دعا مى كردند، مستجاب نمى شد، زيرا معرفت ايمان به مقام شامخ حضرت رب العالمين ناقص بود و مصداق آيه ى شريفه ى:
و ما قدروا الله حق قدره.
بودند، آنان قدر و منزلت رفيع بارى تعالى را آنطور كه بايد بزرگ نشمردند و اداى حق آفريدگار را ننمودند.
قال قوم للصادق عليه السلام: ندعو فلا يستجاب لنا. قال: لانكم تدعون من لاتعرفونه.
قومى به امام صادق (ع) عرض كردند: دعا مى كنيم و به استجابت نمى رسد، چرا چنين است؟ حضرت فرمود: براى اينكه شما كسى را مى خوانيد كه او را نمى شناسيد و درباره اش به شايستگى معرفت نداريد.
در حكومت بنى اميه و بنى عباس افراد باايمان و شريفى همانند على بن يقطين بودند كه در ظاهر به دولت جبار خدمت مى كردند و در باطن انجام وظيفه ى دينى مى نمودند، حتى در مواقعى بعضى از ائمه ى معصومين عليهم السلام به آنان نامه ى محرمانه مى نوشتند و درباره ى افراد مظلوم توصيه مى كردند و آن مامورين پاكدل با علاقه مندى وظيفه ى محوله را انجام مى دادند و مومن گرفتارى را از بلا خلاص مى كردند.
عبدالله هبيرى يكى از افرادى است كه با نيروى ايمان خود قدرت جبارى را در هم شكست و عملا اثبات نمود كه براى آفريدگار جهان ضدى قرار نداده است. خداوند بر اثر استقامت و ثبات ايمانى
او، دعا و تمنايش را به اجابت رساند و در كمال عزت و سربلندى، وى را به هدفش نايل ساخت و در اينجا خلاصه اي از قضيه ى او به عنوان شاهد بحث ذكر مى شود.
عبدالله هبيرى از افاضل دبيران و وجوه كتاب بود. در عهد مروانيان كارهاى مهمى به عهده داشت. در دولت عباسيان مدتى بيكار مانده و در مضيقه ى مالى قرار گرفته بود. براى حل مشكل خود ناچار هر روز بر اسب لاغرى كه داشت سوار مى شد و در خانه ى وزير مقتدر مامون به نام احمد ابوخالد مى رفت. او مردى تند و زودرنج بود. هر روز كه هبيرى به او سلام مى كرد، ناراحت و رنجيده خاطر مى شد و ديدارش براى وزير، گران بود. روزى وزير بر اثر پيشامدى آزردگى خاصى داشت. اول صبح كه از منزل خارج شد، هبيرى نزديك آمد و به وزير سلام نمود. آن روز از ديدن وى سخت رنجيد. يكى از دبيران جوان خود را طلب نمود، به او گفت: برو هبيرى را ملاقات كن و بگو: مرد پير و محنت زده اي هستى، هر روز به ديدار من مى آيى و مرا مى رنجانى. من به تو شغلى نخواهم داد و كارى از تو نمى آيد. برو در گوشه اي به عبادت مشغول باش. اگر به اميد كارى نزد من مى آيى، از من قطع اميد كن كه به تو كارى نخواهم داد. دبير جوان مى گويد: پيام وزير تند بود و من شرم داشتم از اينكه آن سخنان را به هبيرى بگويم. لذا سه هزار درهم از خود تهيه نمودم، به دست غلامى دادم، و او را با خود به منزل هبيرى بردم. چون مرا ديد، احترام كرد. به هبيرى گفتم: آقاى وزير سلام رسانده و پيام داده براى من سنگين است كه پيرمرد محترمى هر روز در منزل من بيايد. فعلا شغلى مهيا نيست. مبلغى را براى شما فرستاده، خرج كنيد، شايد كارى بعدا تهيه شود. چهره ى هبيرى گرفت. چون غلام پول را نزدش آورد، از من پرسيد: چقدر است؟ گفتم: سه
هزار درهم. سخت ناراحت شد. گفت: بردار، من نه گدا هستم و نه از او صدقه مى خواهم. جوان دبير مى گويد: از سخن هبيرى ناراحت شدم. گفتم: اين پول از من است، وزير براى شما پولى نفرستاده. من شرم داشتم پيام تند وزير را آنطور كه گفته است به شما بگويم. هبيرى گفت: ما على الرسول الا البلاغ: پيام آور وظيفه اي جز ابلاغ پيام ندارد، هر چه وزير گفته تمام و كمال بگو و يك حرف آن را باز مگير. تمام پيام وزير را شرح دادم. هبيرى پس از استماع سخنان وزير گفت: اينك سخنان مرا بشنو و تمام و كمال با وزير بگو، بگو آفريدگار هيچ كس را بى وسيله رزق ندهد، اين عالم جهان اسباب و علل است و اينك كليد رزق عده اي را خداوند در كف تو نهاده و ذات تو در قبضه ى قدرت اوست، و من براى دست يافتن به رزق خداوند، درى را جز در منزل تو نمى شناسم، اگر رزقى مقدر فرموده، به وسيله ى تو به من مى رسد، و اگر مقدر نفرموده، از تو رنجشى ندارم، چون كليد رزق من در دست توست، بخواهى يا نخواهى هر روز در خانه ات خواهم آمد و از تو دست نمى كشم. جوان منشى مى گويد: من از قوت يقين او به شگفت آمدم. فردا صبح كه به خانه ى وزير رفتم، ديدم هبيرى آمده و ايستاده است. وزير كه از منزل خارج شد، چشمش به هبيرى افتاد، سخت ناراحت گرديد. به من گفت: مگر پيام مرا ندادى؟ گفتم داده ام و او جوابى داده كه وقتى به درگاه خلافت رسيديم، شرح مى دهم. پس از رسيدن به دربار، جواب را به وزير گفتم. بشدت خشمگين شد و از غضب نمى دانست چه كند. در اين بين، وزير احضار گرديد و او به حضور مامون رفت. ابتدا امور كشور را كه بايد شرح دهد به عرض رساند. وزير در آن روز مى خواست عبدالله زبيرى را به سمت استاندار مصر معرفى كند. شروع به صحبت كرد و گفت: اوضاع مصر قدرى
مختل گرديده، مرد لايقى لازم است به آنجا برود. خليفه گفت: به نظرت چه كسى براى اين كار شايسته است؟ خواست بگويد: عبدالله زبيرى، گفت: عبدالله هبيرى. خليفه پرسيد: او زنده است و حالش چطور است؟ وزير گفت: اشتباه كردم، مقصودم عبدالله زبيرى بود، نه عبدالله هبيرى. خليفه گفت: براى عبدالله زبيرى فكرى خواهيم كرد، از هبيرى بگو. زمانى كه من خردسال بودم، گاه نزد من مى آمد. او فردى است حقشناس و خدمت نگاهدار. وزير گفت: او لايق اين شغل نيست. خليفه گفت: او مردى است بزرگ و در كارهاى خطير ورزيده. وزير گفت: او از دشمن بچگان آل عباس است. خليفه گفت كه آل مروان درباره ى پدران او لطف كردند و آنان تلافى نمودند، ما نيز به او خدمت مى كنيم تا اخلاص او در دولت ما ظاهر شود. وزير گفت: او مدتى است بيكار است و نمى تواند مصر را اداره كند. گفت: با حمايت خود او را تقويت مى كنيم و پيشرفتش مى دهيم. سپس به وزير گفت: به جان و سر من بگو چرا با او اينقدر مخالفت مى نمايى؟ وزير پيغام خود و جواب هبيرى را به عرض خليفه رساند. مامون گفت: چه خوب گفته و مطلب همان است كه او گفته، ما ولايت مصر را به او داديم و سيصد هزار درهم از خزانه به وى انعام نموديم تا مقدمات سفر خود را فراهم آورد. به جان و سر من قسم، فرمان ولايت مصر و انعام ما را كسى جز خودت به وى نرساند. وزير اطاعت كرد، به منزل هبيرى رفت، از وى بسيار عذر خواست و جريان امر را گفت. عبدالله هبيرى براى وزير نيرومند عباسى قدرت مستقلى قائل نبود و مخالفت او را با احاله ى شغلى مهم نمى شمرد، تمام توجه هبيرى به ذات اقدس
الهى معطوف بود و در عالم وسايل و اسباب، وزير را مجراى روزى رساندن خداوند به بعضى از افراد مى دانست و در پيامى كه به وزير داده بود، صريحا گفته بود: ذات تو در قبضه ى قدرت الهى است. عبدالله هبيرى يك موحد واقعى و يك مسلمان حقيقى بود، او حريم مقدس بارى تعالى را محترم مى شمرد، اداى وظيفه ى عبوديت مى نمود، براى خداوند ضدى قرار نداده و بر اثر اين خلوص واقعى و ايمان محكم، خداوند در سخت ترين شرايط، دعايش را به بهترين وجه مستجاب نمود.
براى آنكه دعا مردود درگاه الهى نشود، بايد دعاكننده به قدر و عظمت بارى تعالى توجه كامل داشته باشد و براى او ضدى قرار ندهد. در قطعه ى دعاى «مكارم الاخلاق» موضوع بحث امروز، امام سجاد (ع) براى مردود نشدن دعا از دو مطلب نام برده: يكى «ضد» است و آن ديگر «ند». عرض مى كند:
و لا ترد دعائى على ردا، فانى لا اجعل لك ضدا، و لا ادعو معك ندا.
بار الها! دعاى مرا به خودم برمگردان و از استجابت محرومم مفرما، زيرا من در مقام توحيد، نه براى تو مخالف و ضدى قرار داده ام و نه با تو مماثل و همتايى را خوانده ام.
قبلا گفته شد:
«الند» المثل، يقال «ما لا ند له» اي ما لا نظير له.
«ند» به معناى همانند و مثل است، گفته مى شود: «براى فلان موجود ندى نيست» يعنى نظير ندارد.
بعضى بر اثر جهل، آلهه ى موهوم و خود ساخته را ضد خداوند خوانده و بعضى مخلوق آفريده ى خداوند را ضد خدا قرار داده و پنداشته اند
كه اگر ضد خدا بخواهد، مى تواند سد اراده ى الهى شود و نگذارد امر او تحقق يابد. بعضى بر اثر نادانى، كارهاى اختصاصى خداوند را به غير خدا نسبت مى دهند و آن غير را همتا و مثل او مى پندارند و با اين پندار ناصواب به حريم مقدس الهى اسائه ى ادب مى نمايند. در مقابل اينان، افراد واقع بين و باايمانى هستند كه در تمام مواقع حريم الهى را محترم مى شمرند و قدمى از مرز واقع فراتر نمى روند. براى توضيح مطلب و تفكيك اين دو گروه از يكديگر، لازم است به اختصار در اين باره توضيحى داده شود. خداوند دنيا را عالم علل و اسباب قرار داده و فيضهاى خود را از آن مجارى به مردم مى رساند. رزق را از راه كشاورزى، شفا را از راه طبيب و دارو، و ديگر امور را از طرق ديگر. مومنين واقعى و عارفان به مقام ربوبى با آنكه در زندگى از وسايل و اسباب استفاده مى كنند و لطف الهى را از آن مجارى دريافت مى دارند، هرگز مقام رفيع حضرت بارى تعالى را از ياد نمى برند، حريمش را همواره بزرگ مى شمرند، و براى او مثلى قرار نمى دهند. اين گروه كه از غير خداوند منقطع اند، هر وقت دعا كنند، درخواستشان مقبول و تمنياتشان به اجابت مى رسد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: اذا اراد احدكم ان لا يسال الله شيئا الا اعطاه فليياس من الناس كلهم و لا يكون له رجاء الا من عند الله عز و جل. فاذا علم الله ذلك من قلبه لم يسال الله شيئا الا اعطاه.
امام صادق (ع) فرمود: وقتى يكى از شما اراده كند كه چيزى از خداوند درخواست ننمايد مگر آنكه به وى عطا كند، از تمام مردم بايد مايوس شود و جز به خداوند اميدى نداشته باشد. وقتى خدا بداند
كه ضمير او اينچنين است و از غير خدا منقطع است، از او چيزى طلب نمى كند مگر آنكه به وى عطا مى فرمايد.
بين افراد باايمان عده ى قليلى هستند كه از اين مزيت ايمانى و معرفت سعادت آفرين برخوردارند. بيشتر مردم مومن به خداوند از اين كمال معنوى بى نصيب اند و در مواقع عادى كه علل و اسباب طبيعى، مسير خود را مى پيمايد و امور بر وفق مرادشان جريان دارد، از خداوند غافل اند و توجهشان به وسايل عادى معطوف است. در موقعى كه اسباب معمولى كم اثر مى شود، مثلا طبيب و دوا نمى توانند به مريض بهبود بخشند، وضع روحى بيمار و اطرافيانش منقلب مى گردد، از مجارى اسباب حالت انقطاع پديد مى آيد، متوجه معنويات مى گردند، نور توحيد در ضميرشان شكوفا مى شود، صميمانه دعا مى كنند، خداوند تفضل مى فرمايد، وضع مريض ناگهان عوض مى شود، و آثار بهبودى مشهود مى گردد.
در يكى از جنگهاى مسلمين با كفار، دشمنان در قلعه ى محكمى استقرار يافته بودند. مسلمانان قلعه را در محاصره داشتند و هر روز براى فتح قلعه تلاش مى نمودند و نتيجه اي به دست نمى آمد. مدت محاصره و تلاش براى فتح قلعه به درازا كشيد. روحيه ى سربازان مسلمين تدريجا ضعيف گرديد، آثار ياس در چهره ى آنان خوانده مى شد. فرمانده لشكر كه اين وضع را مشاهده كرد، سخت ناراحت گرديد، تصميم گرفت متوجه خدا شود، دعا كند و براى پيروزى مسلمين از ذات اقدس الهى استمداد نمايد. شبى در حالى كه از همه ى وسايل و اسباب عادى منقطع شده بود، دست دعا به پيشگاه بارى تعالى برداشت و از خداوند فتح قلعه و پيروزى مسلمين را درخواست نمود. فرداى آن روز در نقطه اي نشسته بود، ناگاه سگ سياهى را ديد كه در عسكرگاه مى دود
و چون به نقطه ى انباشتن زباله رسيد، براى يافتن طعمه به داخل آن رفت. فرمانده در آن سگ و مميزاتش دقت نمود و به ذهن سپرد. شب فرا رسيد. هوا مهتاب بود. فرمانده ديد كه همان سگ بالاى حصار قلعه ظاهر شد، يقين كرد كه اين قلعه راه پنهانى دارد كه سگ از آن راه قلعه را ترك مى گويد و از همان راه به قلعه برمى گردد.
مطلب را با بعضى از محارم خود به ميان گذارد. آنان هر قدر تفحص نمودند، راه را نيافتند. فرمانده دستور داد انبانى را چرب كنند و در جدار آن سوراخهاى كوچكى باز نمايند. در انبان ارزن بريزند و در انبان را محكم ببندند و آن را در محل زباله بيفكنند. فردا سگ آمد، به محل زباله رفت، انبان چرب را به گمان آنكه طعمه اي است به دندان گرفت تا آن را از راه نقب به داخل قلعه ببرد. حركات بدن سگ موجب شد كه دانه هاى ارزن در مسيرش بر زمين بريزد. مامورين خط سير سگ را از دنبال نمودن دانه هاى ارزن يافتند، از آن راه به داخل قلعه رفتند و دژ محكم دشمن را فتح نمودند.
بنابر آنچه مذكور افتاد، معلوم شد كه اگر كسى براى خداوند مخالف و ضدى قرار ندهد و همچنين از غير خدا منقطع شود و با او مثل و مانندى را نخواند، دعايش شايسته ى استجابت است و خداوند تمنايش را برآورده مى سازد.
فارسی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
اللهم صل على محمد و آله، و توجنى بالكفایه، و سمنى حسن الولایه، و هب لى صدق الهدایه
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
