بسم الله الرحمن الرحيم
«و كان من دعائه عليه السلام فى الاستعاذه من المكاره و سيى ء الاخلاق و مذام الافعال: از دعاهاى آن حضرت در پناه جويى از ناپسنديها و خويهاى بد و كارهاى نكوهيده.
اللهم انى اعوذبك من هيجان الحرص بار الها من به تو پناهنده مى شوم از انگيخته شدن حرص
در معناى حرص كه در فارسى به كلمه ى (آز) ترجمه مى شود تعبيرات مختلفى شده است بعضى كه از (شجه ى حارصه) گرفته شده است و آن مرضى است كه در سر پيدا مى شود و پوست سر جمع مى شود گويى شخصى حريص نيز به خاطر شدت علاقه اش به كار مورد نظر همه قلبش متوجه آن مى شود و بعضيها گفته اند كه حرص عبارت از آن است كه آدمى نسبت به كارى كه مورد علاقه اش مى باشد نهايت سعى و اهتمام خود را انجام دهد و معناهاى ديگرى نيز شده است و لكن ظاهر آن است كه حرص حالتى است نفسانى و ارتباطى با عمل خارجى ندارد و چه بسا شخص حريص در اثر جلوگيرى از بروز و ظهور آن هيچگونه عملى در خارج انجام ندهد و اگر عملى ظهور و بروز مى كند از آثار حرص خواهد بود نه آنه كه خود آن اعمال معناى حرص باشد و به هر حال آنچه به نظر مى رسد آن است كه اين حالت نفسانى و شدت علاقه اي كه در نفس پيدا مى شود و در نتيجه آن آدمى به هر چه كه احتمال مى دهد در رسيدن به مقصود كمك كند متوسل مى شود نتوان گفت كه چنين حالت به طور مطلق حالتى است ناپسند بلكه خوبى و ناپسندى اين حالت ارتباط مستقيم دارد با آن چيزى كه متعلق او قرار گرفته كه اگر از امور دنيوى باشد كه دستور داده شده است علاقه انسان به آنها نبايد حالت افراط داشته باشد، حرص در چنين كارها روا نيست و ناپسند است تا چه رسد به كارهايى كه اصلا نبايد به آن علاقه پيدا نمود و اما كارهايى كه افراط و مبالغه در آن كارها عقلا و يا شرعا پسنديده است حرص به آن كارها نه تنها ناپسند نيست بلكه بسيار پسنديده و براق همت و سمند وصول به آن مقصد است از اين رو است كه مى بينيم خداى تعالى رسول گرامى خود را به واسطه ى داشتن حرص بر هدايت مومنين مى ستايد و مى فرمايد: «حريص عليكم بالمومنين روف رحيم» بعضى خواسته اند بگويند حرص كه همان حالت افراط در علاقه به امرى است مطلقا مذموم است خواه نسبت به امور دنيايى باشد و خواه نسبت به امور دينى، و نسبت به امور دينى به بعضى از روايات استشهاد كرده اند و اين گروه از روايات در كتب احاديث مانند كتاب وسايل الشيعه بابى مخصوص دارد تحت عنوان استحباب اقتصاد در عبادت، و مرحوم صاحب وسايل قدس سره اين روايات را نقل كرده است و بعضى از روايات بدين مضمون است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: «ان هذا الدين متين فاو غلوا فيه برفق و لا تكرهوا عباد الله الى عباده الله فتكونوا كالراكب المنبت الذى لا سفرا قطع و لا ظهرا ابقى» يعنى: اين دين متين و محكم است بامدارا در آن وارد شويد و بندگان خدا را به عبادت خدا از روى اكراه وادار نكنيد كه همچون سوار شتابان خواهيد بود كه نه سفرى را مى پيمايد و نه پشتى (براى مركبش) باقى مى گذارد و بعضى ديگر بدين مضمون است كه در كافى شريف به سند صحيح از امام صادق عليه السلام رسيده است كه فرمود: «اجتهدت فى العباده و انا شاب فقال لى ابى يا بنى دون ما اراك فان الله عز و جل اذا احب عبدا رضى منه باليسير» مى فرمايد: من در جوانى بسيار كوشا در عبادت بودم پدرم به من فرمود (و در بعضى از روايات است كه پدرم مرا در حال طواف ديد كه عرق از سر و رويم مى ريخت فرمود) پسرك من كمتر از اين كه مى بينمت باش (يعنى خود را زياد به زحمت مينداز) كه خداى تعالى چون بنده اي را دوست بدارد به چيز كمى از او راضى مى شود با استناد به اين دو دسته از روايات علما فرموده اند كه افراط ورزيدن حتى در عبادات نيز پسنديده نيست ولى به نظر اين ناچيز فرموده ى علماء رحمه الله درست نيست و هيچ يك از دو دسته از روايات دليل بر مطلب نيست.
اما دسته ى اول از روايات نه تنها بيانگر مكروه بودن افراط در عبادت نيستند بلكه در حقيقت تشويق و ترغيب به افراط در عبادت دارند منتهى با ديدى عميقتر و آن اينكه اگر كسى مراعات حال خود را در عبادت نكند ممكن است چند روزى كميت عبادت او بالا باشد ولى در نتيجه باز ده كار و كار كردش نسبت به وقتى كه مراعات كند كمتر خواهد بود مثلا اگر بخواهد نمازهاى فوت شده خود را قضا كند اين شخص اگر روزى فرضا يك ماه نماز قضا بخواند اين عبادت او علاوه بر اين كه بار كارهاى ديگرش منافات دارد و ممكن است او را از كسب و كار باز دارد خودش را نيز زود خسته مى كند و از ادامه ى كار باز مى ماند در صورتى كه اگر هر روزى مثلا يك يا دو روز نماز قضا بخواند با هيچ كار او منافات نخواهد داشت و خودش را نيز خسته نخواهد كرد و در نتيجه ممكن است سالها به اين عمل ادامه بدهد و در پايان نماز ده يا بيست سال قضا شده را به جا آورد در حالى كه با طريق اول چند روزى بيش موفق نتواند بود و جالب است كه همين معنى در خود روايات به گونه اي لطيف تذكر داده شده كه او را تشبيه به اسب سوار شتابان كرده اند كه «لا سفرا قطع و لا ظهرا ابقى» نه راهى را توانسته بپيمايد و نه براى مركب خود كه در سفرهاى ديگر بايستى از آن استفاده كند پشت سالمى باقى گذاشته بلكه هم حيوان را خسته و مجروح نموده و هم خود به مقصد نرسيده و از همين باب است كه در روايات ديگر آمده است كه «قليل يدوم خير من كثير لا يدوم» عمل اندكى كه ادامه داشته باشد بهتر از عمل بسيارى است كه ادامه نداشته باشد و از نظر عقل نيز چنين است فرضا اگر كسى صد تومان پول داشته باشد كه هر چه خرجش بكند تمام نشود يقينا بهتر از هزارها تومان است كه اگر خرجش كند تمام مى شود و از اين رو مى گوييم كه اندكى از نعمتهاى آخرت بهتر است از تمام نعمتهاى دنيا كه آن باقى است و اين فانى و شايد به همين معنا اشاره فرمود رسول گرامى صلى الله عليه و آله و سلم آنگاه كه به اميرالمومنين فرمود يا على: «لئن يهدى الله بك رجلا خير لك مما طلعت عليه الشمس»: اگر خداى تعالى يك نفر را بدست تو هدايت كند بهتر است از براى تو از همه آنچه آفتاب بر آن مى تابد كه اين همه از دنيا است و فانى و آن هدايت امرى اخروى و باقى.
پس رواياتى كه ظاهرا از افراط در عبادت منع مى كند نه به اين معنى است كه عبادت زياد كردن مطلوب شارع نيست، نه خير، عبادت هر چه بيشتر بهتر «الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم» و ذكر الله حسن فى كل حال چيزى كه هست روايات شريفه راهنمايى مى كند كه چگونه عبادت كنيم كه بيشتر باشد و راه بيشتر عبادت كردن را نشان مى دهد كه شتابزده گى در عبادت راهرو را از سلوك باز مى دارد به قول سعدى:
اسب نازى دو تك رود به شتاب
شتر آهسته مى رود شب و روز
و اما روايت دوم: به نظر حقير نكته بسيار جالب و عرفانى در روايت است كه حق آن كه مورد توجه قرار گيرد و آن اين كه:
امام باقر فرزند عزيزش را به نكته اي متوجه فرموده كه با بودن آن لطيفه در انسان عبادت كم او هم قبول حق تعالى است تا چه رسد به عبادت بيشتر و آن لطيفه حب الهى است نسبت به بنده اش كه اگر بنده اي محبوب خداى تعالى شد اندك عبادت او بر عبادت بسيار ديگران كه فاقد اين امتياز هستند ترجيح دارد كه فرمود: «ان الله اذا احب عبدا رضى منه بالقليل» خداى تعالى وقتى بنده اي را دوست داشت عبادت اندك او نيز مورد رضاى حق تعالى است يعنى عزيزم بكوش تا محبت خداى تعالى را نسبت به خود جلب كنى تا كمترين عبادت تو بزرگترين پاداش داشته باشد و اين مطلب چه ارتباطى به اقتصاد در عبادت دارد و اين كه عبادت بيشتر نبايد انجام گيرد!!
و اين لطيفه اي كه حضرت باقر العلوم به فرزند دلبندش اهداء فرموده حقيقتى است غير قابل انكار حتى در سطح پائين و ميان افراد عادى از ما مردمان، فرض مى كنيم كه شما در منزل دوستى كه علاقه محبت ميان او و شما برقرار است نان و پنير ميل كنيد آن غذاى ساده در كام شما بسى گواراتر و لذيذتر از غذاهاى مزعفر و رنگارنگ است كه از دست منافقى بگيريد كه نه او به شما محبت دارد و نه شما او را دوست مى داريد مولانا در بيان اين نكته ى عرفانى عشقى است كه مى فرمايد:
هر كجا باشد سر ما را بساط
هست صحرا گر بود سم الخياط
هر كجا يوسف رخى باشد چو ما
جنت است آن گر چه باشد قعر چاه
با تو دوزخ جنت است اي جانفزا
با تو زندان گلشن است اي دلربا
شد جهنم با تو رضوان نعيم
بى تو شد ريحان و گل نار جحيم
هر كجا تو با منى من خوشدلم
ور بود در قعر گورى مترلم
خوشتر از هر دو جهان آنجا بود
كه مرا با تو سرو سودا بود
و به هر حال، حرص يكى از حالات و ملكات نفسانيه است كه اگر متعلق به دنيا و توابع آن گردد آدمى را به هلاكت مى كشاند چنانچه امام صادق عليه السلام از پدر بزرگوارش امام باقر عليه السلام به نقل كافى شريف روايت مى كند كه فرمود مثل حريص در دنيا مثل كرم ابريشم است كه هر چند بيشتر ابريشم توليد كند بيشتر در اطراف خود پيچيده و بيرون شدنش مشگلتر مى شود تا آن كه در ميان همان ابريشم ها كه تنيده بميرد «مثل الحريص فى الدنيا مثل دوده القز كلما ازدادت من القز على نفسها لفا كان ابعد لها من الخروج حتى تموت غما» و ابوالفتح بستى اين معنى را به شعر سروده و مى گويد:
الم تران المرء طول حياته
حريص على ما لا يزال يعالجه
كدود كدود القز ينسج دائما
فيهلك غما وسط ما هو ناسجه
حكيم شيرين سخن شيراز را حكايتى است گويد: بازرگانى را ديدم كه صد و پنجاه شتر بار داشت و چهل بنده و خدمتكار شبى در جزيره ى كيش مرا به حجره خويش خواند و همه شب از سخنان پريشان گفتن نيارميد كه فلان انبارم به تركستان است و فلان بضاعت به هندوستان و اين قباله ى فلان زمين است و فلان چيز را فلان كس چنين، گاه گفتى خاطر اسكندريه دارم كه هوايى خوش است و باز گفتى نه كه درياى مغرب مشوش است سعديا سفر ديگرم در پيش است اگر آن كرده شود بقيت عمر خويش به گوشه اي بنشينم و عزلت گزينم گفتم آن كدام است؟ گفت: گوگرد پارسى خواهم بردن به چين كه شنيده ام قيمتى عظيم دارد و از آن جا كاسه چينى به روم و ديباى رومى به هند و فولاد هندى به حلب و آبگينه حلبى به يمن و برد يمانى به فارس وز آن پس ترك تجارت كنم و به دكانى بنشينم انصاف كه از اين مالخوليا چندان فرو خواند كه طاقت گفتنش نماند پس گفت اي سعدى تو نيز سخنى بگو از آنچه ديده و شنيده اي گفتم:
آن شنيدستى كه در صحراى غور
بار سالارى بيفتاد از ستور
گفت چشم تنگ دنيا دار را
يا قناعت پر كند يا خاك گور
سئوال: اگر حرص چنانچه گفته شد مرض نفسانى خطرناكى است چرا امام عليه السلام در اين دعا از هيجان آن استفاده فرموده نه از اصل آن؟ جواب: براى اين تعبير كه در دعاى شريف است دو توجيه شده است يكى آن كه اين تعبير اشاره به آن باشد كه مطلق حرص زشت نيست آنچه ناپسند است هيجان و فوران آن است چنانچه اشاره شد كه خداى تعالى پيغمبرش را به خاطر حرصش بر هدايت مومنين ستود پس اصل حرص، محمود است و لكن اين توجيه وجيه نيست بنابر آنچه ما در معناى آن اختيار كرديم و گفتيم كه متعلق حرص اگر امور دنيايى باشد ناپسند است نه امور معنوى و الهى و اخروى و توجيه دوم آن است كه گفته شود كه مقصود از هيجان حرص خود حرص است از باب نفى لازم و اراده ى ملزوم بدان معنا كه خواسته ى دعاكننده آن است كه حرصى نداشته باشد تا گرفتار هيجانش گردد مانند آنچه سعدى گويد:
چگونه شكر اين نعمت گذارم
كه زور مردم آزارى ندارم
و ممكن است مقصود: استعاذه از بدترين حالت حرص باشد و آن حالت هيجان آن است كه خطرش خيلى زياد است و سزاوار است كه انسان به خصوص از آن حالت به خداى تعالى پناه برد گويى مراتب پائين تر را بنده خود مى تواند جلوگيرى كند اما به هنگام هيجان و طغيان اظهار عجز مى كند و از خداى تعالى استمداد مى نمايد.
و سوره الغضب
و از شعله ور شدن آتش خشم يكى از علماى آخرت درباره ى غضب بياناتى دارد كه خلاصه ى ترجمه ى آن چنين است گويد:
غضب شعله ى آتشى است كه افروخته شده از آتش بر افروخته الهى است كه به جز از دلها برافروخته نمى شود و همچون آتش زير خاكستر در لابلاى دل پنهان است و آنچه آن را از باطن قلب بيرون مى كشد كبر و گردن فرازى است كه در دل هر ستمگر سركش مدفون است همچون آتشى كه در سنگ است و با برخورد با فولاد جرقه مى زند و ظاهر مى شود و آنان كه با نور يقين مى نگرند براى آنان كشف شده كه در هر كس رگى از شيطان هست و آن گاه كه آتش در دل او روشن مى شود بيشتر به شيطان نزديك مى شود زيرا شيطان خودش به خدا عرض كرد كه مرا از آتش آفريدى و آدم را از خاك و خاصيت خاك سكون و آرامش است و خاصيت آتش شعله كشيدن و حركت لذا است كه خداى تعالى كفار را به واسطه ى تعصب جاهليشان كه نشات گرفته از غضب به سبب باطل بود مذمت فرموده و مومنين را به خاطر سكينه و آرامش مدح فرموده است آن جا كه فرمايد: «اذ جعل الذين كفروا فى قلوبهم الحميه حميه الجاهليه فانزل الله سكينته على رسوله و على المومنين» و چون خشم شراره اي از آتش جهنم است رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «ما غضب احد الا اشفى على جهنم»: هيچ كس خشمگين نشد مگر آن كه در لبه جهنم قرار گرفت. و در كافى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل فرمودند كه خشم ايمان را فاسد مى كند همانگونه كه سركه عسل را، و نيز امام صادق عليه السلام فرمود: «الغضب مفتاح كل شر»: كليد هر شرى خشم است.
آرى چنين است هنگامى كه خشم شعله ور مى شود پرده ضخيمى از آن در مقابل ديده هاى آدمى كشيده مى شود كه هيچ نمى بيند و چه جناياتى را كه در حال خشم مرتكب مى شود لذا امام صادق عليه السلام مى فرمايد پدرم مى فرمود: چه چيز از غضب بدتر است؟ مرد خشمناك مى شود و خون حرامى را مى ريزد و آدم مى كشد و زنهاى پاك دامن را تهمت مى زند «اى شى ء اشد من الغضب؟ ان الرجل يغضب ليقتل النفس التى حرم الله و يقذف المحصنه» و بسيارى از روايات كه از طريق عامه و خاصه نقل شده است و ذكرش موجب تطويل است.
و به هر حال غضب حالتى است بسيار خطرناك كه انسان عاقل را مى بايد در مقام علاج برآيد و پيش از آن كه دچار اين حالت شود مراقب حال خويش باشد و عواقب بد و خطرناك آن را به نظر آورد و به خود تلقين كند تا آمادگى پيدا كند كه با اين حالت مقابله كند و نگذارد چنين حالتى رخ بدهد و گرنه در حال غضب نه گوش پندى را مى شنود و نه موعظه اي در او اثر مى كند بلكه گاهى موعظه همچون آب اندكى است كه بر روى آتش فروزان ريخته شود و بيشتر باعث شعله ور شدن آن مى گردد و گاهى آنقدر به صاحبش فشار مى آورد كه قلب از حركت مى ايستد و به زندگيش خاتمه مى دهد، فراوان ديده شده است كه آدمى در حال غضب اگر دستش به شخص مورد غضب نرسد شفاى دل خود را در كارهايى مى انديشد كه كاملا دور از عقل و شعور است مثلا گريبان خود را چاك مى زند و لباسهاى خود را تكه و پاره مى كند و اگر ظرفى در دست داشته باشد آن را بر زمين مى كوبد و مى شكند، احيانا حيوان زبان بسته اي را مورد انتقام قرار مى دهد حتى فحش و ناسزا به آن مى دهد و زبان گله و شكايت باز مى كند كه تا كى مى خواهى مرا آزار بدهى و چنين و چنان باشى، گويى كه با آدم عاقلى سر و كار دارد و حرف مى زند همه اين كارها نمودار آن است كه نور عقل در وجود او به خاموشى گراييده و همچون مطبخ دودآلود شود كه فضايش را دود غليظ گرفته باشد و در و ديوار آن را قير اندود كرده باشد و در وسط آن مطبخ شمع ضعيفى سوسو كند به يقين كه از اين نور ضعيف در چنان فضايى كارى ساخته نيست و به گفته بعضى از محققين اگر انسان در حال خشم و غضب قيافه و منظر خود را در آينه ببيند يقينا از زشتى صورت خود شرمنده مى شود و از حال غضب مى افتد از اين جا است كه امام صادق عليه السلام فرمود: خشم قلب انسان حكيم را محو و نابود مى كند و فرمود: كسى كه نتواند مالك خشم خود شود مالك عقل خود نيز نخواهد بود «الغضب ممحقه لقلب الحكيم و قال من لم يملك غضبه لم يملك عقله» و در روايتى است كه روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به گروهى از جوانان گذشت كه ظاهرا مسابقه ى وزنه بردارى داشتند فرمود: قهرمانترين شما كسى است كه به هنگام خشم مالك و جلوگير خود باشد «ان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم خرج يوما و قوم يدحرجون حجرا فقال اشدكم من ملك نفسه عند الغضب» مولانا فرمايد:
وقت خشم و وقت شهوت مرد كو
طالب مرد چنينم كو؟ بگو
كو؟ در اين دو حال مردى در جهان
تا فداى او كنم امروز جان
و غلبه الحسد
بار الها پناه به تو مى برم از اين كه حسد بر من چيره شود و من مغلوب حسد شوم و به اصطلاح ادبى اضافه (غلبه) به سوى (حسد) از باب اضافه به فاعل است بدان معنى كه حسد بر من غالب آيد و پيروز شود نه اين كه مقصود از غلبه حسد زياد شدن حسد باشد كه اين معنى درست نيست زيرا مغلوب حسد شدن به آن معنى است كه آدمى نتواند خود را كنترل كند و عكس العمل از خود نشان بدهد كه اين عمل مذموم است هر چند حسد اندك باشد و اين عبارت ديگرى است از همان كه علماء فرموده اند وجود حسد در نفس انسان گناه نيست و بلكه در پاره اي از روايات آمده است كه سه چيز است كه هيچ كسى از آن نجات ندارد و خالى از آن سه نيست و يكى از آن سه چيز حسد است كه در همه افراد كم و بيش وجود دارد آنچه گناه است مرحله ى ظهور و بروز آن است كه سخنى درباره ى محسود بگويد و يا عملى درباره ى او انجام دهد و اين همان غلبه حسد و چيره شدن آن است كه كنترل را از دست آدمى مى گيرد و درباره محسود عكس العمل نشان مى دهد چنانچه در روايت نيز به همين معنى اشاره شده است كه مى فرمايد: «ثلاثه لا ينجو منه احد: الظن و الطيره و الحسد و ساخبركم بالمخرج من ذلك فاذا ظننت فلا تحقق و اذا تطيرت فامض و لا تنشن و اذا حسدت فلا تبغ» كه مقصود از لا تبغ به حسب ظاهر همان عكس العمل نشان دادن و در راه زوال نعمت محسود اقدام كردن است.
علماء اخلاق در معناى حسد فرموده اند كه آن عبارت است از اين كه آدمى دوست نداشته باشد نعمتى نصيب ديگرى بشود و اگر شد آرزوى زوال آن را از او بكند و اما اگر آرزوى زوال آن را از غير نكند بلكه آرزو كند كه خودش نيز داراى آن نعمت باشد اين را حسد نگويند بلكه غبطه اش گويند. راغب و ديگران به اين معنى تصريح كرده اند و غبطه از نظر علماء اخلاق مذموم نيست و توان گفت كه شرع مقدس نيز آن را شايسته دانسته و به آن امر فرموده آنجا كه فرمايد: «و فى ذلك فليتنافس المتنافسون» زيرا تنافس و به اصطلاح رايج ميان ما (چشم هم چشمى) است كه غالبا انسان را به طلب كمالات ترغيب و تحريص مى كند پس غبطه مذموم نيست و آنچه مذموم است و كاشف از خباثت نفس حسود است آن است كه نتواند ديد نعمتى را كه به ديگرى برسد و در مقام ازاله نعمت از غير برآيد و اگر بخواهيم توجيه و تفسير بيشترى در اين باره كنيم سخن به درازا مى كشد و لكن به اشاره ى اجماليه گوييم كه علت حسد دو چيز است يكى نقص و ديگر ضعف، آدمى كه حسد مى ورزد براى اين است كه خود را فاقد صفت كمالى مى بيند كه ديگرى واجد آن صفت مى باشد و چون از اين كه خود داراى آن صفت كمال باشد ضعيف است و نمى تواند آن را تحصيل كند آرزو مى كند كه كاش آن كمال از ديگرى نيز گرفته شود پس چون ناقص است يعنى خودش داراى مقام بلند و ثروت زياد و يا شهرت و محبوبيت نيست و از طرفى هم ضعيف است يعنى نمى تواند مردانه وارد ميدان شود و عاملى را كه باعث ارتفاع مقام يا ثروت زياد يا شهرت و محبوبيت شود به دست آورد و يا اقلا تسلط بر نفس داشته باشد و هوس خودش را كم كند و به همان كه دارد قانع شود حسد مى ورزد يعنى هرگاه ديد كسى مى خواهد يك درجه در زندگى بالا رود آرزو مى كند كه بيفتد و پايش بشكند تا از وى جلو نيفتد بلكه عقبتر بماند كه اگر خود، قدرت جلو افتادن را داشت آرزوى افتادن و شكستن پاى ديگرى را نداشت، پس حسد در حقيقت با غبطه از يك ريشه اند و اصل اين غريزه در وجود انسان (يعنى اگر حس پيشرفت و ميل به ترقى همراه با ضعف و زبونى نباشد) عامل ترقى او خواهد بود زيرا مرد قوى هر قدر ببيند كه اشخاص به مقامهاى بلند برسند يا بهره هاى كلان ببرند شادان تر مى شود زيرا مى فهمد كه او نيز مى تواند همين مقام را بدست آورد اما اگر ضعيف باشد چون در خود آن كفايت را نمى بيند يا آن قناعت را ندارد كه به دنيا بى اعتنا باشد به گفته شاعر:
طبعى به هم رسان كه بسازى به عالمى
يا همتى كه از سر عالم توان گذشت
كسى كه نه آن دارد و نه اين ناچار صفت غبطه مبدل به حسد مى شود يعنى حالا كه او پيش نمى رود اقلا ديگران عقب به مانند و به گفته دانشمندى از معاصران: حالا كه او يك چشم است پس دگران كور گردند تا در شهر كوران او كه يك چشم دارد برتر از همه باشد بنابراين آنچه مذموم است و كاشف از نقص اخلاقى است همان حسد است و چه بسا حسود از زوال نعمت ديگرى لذت مى برد و آن را نعمتى براى خود فرض مى كند و بسا كه براى محروميت ديگرى خود را به زحمت و بلكه به خطر مى اندازد. داستانهاى شگفت و سرگذشتهاى عبرت انگيزى در اين باره در كتب تاريخ ثبت و ضبط است از جمله آنها داستانى است كه به نقل محدث قمى قدس سره در زمان موسى الهادى اتفاق افتاده و خلاصه اش اين كه مرد متدين محترمى مورد حسد همسايه اش قرار گرفت و هر چه اين همسايه خواست كه آبروى او را در ميان مردم ببرد نتوانست بالاخره دست به عمل احمقانه اي زد و آن اين كه خود را به وسيله اي بكشد و خونش را گردن آن مرد متدين بيندازد و به همين غلامى را تربيت كرد و همه گونه نيكى درباره او نمود تا آنكه شبى از او درخواست نمود كه در مقابل اين همه محبت كه به او كرده يك حاجت او را برآورد و آن اينكه سر مولاى خود را بر پشت بام آن همسايه ببرد و خودش به هر جا كه مى خواهد مسافرت كند و كارد تيزى را كه تهيه كرده به همين منظور به او داد و سه هزار درهم نيز به عنوان خرج مسافرت در اختيار او گذاشت و غلام هر چه اصرار كرد كه او را از اين كار منصرف كند فايده نبخشيد بالاخره همين كار را كرد و او را در حالى كه ميان خون خود دست و پا ميزد بالاى پشت بام همسايه گذاشت و خود فرار كرد چون روز شد همسايه را به اتهام قتل او بازداشت كردند و ليكن پس از اندك زمانى قضيه مكشوف شد و آن مرد خدا از زندان آزاد شد.
و نيز محدث مزبور در الكنى و الالقاب ضمن بيان حال شلمقانى فرمايد كه وى قبلا مردى بود در راه راست و در ميان اصحاب ما منزلتى داشت و لكن حسدى كه نسبت به شيخ بزرگوار ابوالقاسم حسين بن روح داشت او را واداشت كه دست از دين و مذهب بردارد و تغيير عقيده دهد و سخنان بيهوده سرايد تا آن كه توقيعات شريفه از ناحيه ى مقدسه در طرد و لعن او بيرون آمد و سلطان وقت الراضى بالله دستگيرش نمود و به دارش آويخت اين مرد كتابهايى در حال استقامت عقيده اش تاليف كرد از جمله آنها كتاب (التكليف) است كه شيخ مفيد قدس سره همه آن را نقل فرموده به جز يك حديث در باب شهادات كه مضمون آن اين است كه جايز است شخصى براى برادر دينى اش شهادت بدهد با داشتن يك شاهد و بدون علم. و ابن شحنه در (روضه المناظر) گويد كه به سال 322 (شكب) در روزهاى حكومت الراضى بالله كشته شد محمد بن على شلمقانى كه دهى است در اطراف واسط وى مذهبى ساخت كه بر اساس حلول و تناسخ بود وزير وقت ابن مقله دستگيرش نمود و علماء فتوا دادند كه خونش هدر است پس كشته شد و بدار آويخته شد و جسدش را آتش زدند و از مذهب خبيث اش اين بود كه اصلا عبادت لازم نيست و هم بسترى با محارم (مادر و خواهر و دختر) مباح است و فاضل را چاره اي نيست از اين كه با مفضول هم بستر شود تا نور به او تزريق كند و هر كس تن به اين كار ندهد دوره ى دوم به اين دنيا بازمى گردد محدث قمى فرمايد: من مى گويم: بس است نكوهش حسد آنچه درباره ى اين شخص روا داشت كه در ابتداء امر سمت سفارت داشت و واسطه ى بين ابوالقاسم حسين بن روح و ديگران بود كه از همه جا مردم به زيارتش مى شتافتند و از جمله كسانى كه به ديدارش رفت، ابوغالب زرارى است كه گويد به همراه يكى از برادران به ديدارش رفتم ديدم جمعى از اصحاب ما در مجلسش حضور دارند سلام كرديم نشستيم از رفيق من پرسيد اين كه به همراهت هست كيست؟ گفت مردى از خاندان زراره بن اعين است پس روى به من كرد و گفت از كدام زراره هستى گفتم: آقا من از فرزندان بكير بن اعين برادر زراره بن اعين مى باشم گفت: «اهل بيت جليل عظيم القدر فى هذا الامر»: خاندانى است بزرگوار و والا قدر در امر ولايت، رفيقم گفت: خواستيم دعايى براى ما بنويسيد من نيز در دلم نيت كردم كه دعايى بخواهم درباره ى امر مهمى كه نام نبردم و آن حال مادر بچه ام ابى العباس (همسرم) بود كه با من بسيار سر مخالفت داشت و هميشه عصبانى و خشمناك بود و من در عين حال دوستش مى داشتم حاجتم آن بود كه خواستم در حق من دعايى كند كه گشايشى در كارم روى دهد گويد دفترى جلو دستش بود كه خواسته ها را در آن مى نوشت آن را برداشت و در آن نوشت كه زرارى التماس دعا كرده درباره ى امر مهمى و دفتر را بست ما برخاستيم و از مجلس بيرون شديم و پس از چند روز كه باز بديدارش رفتيم و نشستيم دفتر را بيرون آورد و سئوالات بسيارى در آن بود كه جوابهايش مرقوم شده بود پس روى به رفيق من كرد و پاسخ سئوالش را از دفتر برايش خواند پس روى به من كرد و از روى دفتر چنين خواند: اما زرارى و حال شوهر و همسر پس خداى تعالى ميان آنان را اصلاح فرمود. من مبهوت شدم زيرا كه سرى بود كه به جز خداى تعالى و خودم احدى را از آن اطلاعى نبود و چون به كوفه بازگشتيم و به خانه رفتم مادر ابى العباس كه از خانه قهر كرده بود و خانه فاميلش رفته بود بازگشت و از من دلجويى كرد و معذرت خواست و موافق ميل من بود و هيچ مخالفتى نشان نداد تا آنكه مرگ ميان من و او جدايى انداخت، آرى مردى چنين مقرب در دربار سفارت عظمى در نتيجه حسد به چنان روزى گرفتار آمد. اين است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به روايت صدوق قدس سره همه روزه از شش چيز به خداى تعالى پناه مى برد: از شك و شرك و حميت و غضب و ظلم و حسد و شيخ كلينى از امام صادق روايت مى كند كه فرمود: حسد ايمان را از بين مى برد همانگونه كه آتش هيزم را.
اصبر على حسد الحسود فان صبرك قاتله
كالنار تاكل نفسها ان لم تجدما تاكله
توانم آنكه نيازارم اندرون كسى
حسود را چكنم؟ كه او ز خود به رنج در است
