حفظا عاصما من معصيتك هاديا الى طاعتك مستعملا لمحبتك
بار الها ما را آنچنان حفظ فرما كه ما را از گناه و معصيت تو باز دارد و به فرمانبردارى و اطاعت تو رهنمون و عامل جلب محبت تو باشد.
بنظر مى رسد كه در ترتيب مذكور در دعاى شريف نوعى سببيت منظور شده است زيرا اجتناب از گناه باعث توفيق به عبادت و اطاعت خداى تعالى است و ارتكاب گناه موجب ضلال و سلب توفيق است كه ظلمت حاصل از گناه در دل دل را از رغبت به عبادت بازمى دارد. همانگونه كه كسالت حاصل از خوردن غذاهاى ناباب موجب آن مى شود كه معده شهوت طعام سالم را از دست بدهد و اين معنى علاوه بر آن كه هر كسى در وجدان خود اين اثر را مى يابد در روايات نيز به آن اشاره شده است مانند روايتى كه راوى به خدمت امام شكايت از عدم توفيق به تهجد و نماز شب مى كند حضرت مى فرمايد: «انت رجل قيدتك ذنوب يومك» گناهانى كه در روز انجام مى دهى پاى بند شبانه تو مى شود و نمى گذارد كه شب از بستر برخيزى و به عبادت و مناجات پردازى و همانگونه كه محفوظ بودن از گناه آدمى را به عبادت رهنمون مى گردد مواظبت به عبادات نيز به واسطه نورى كه در دل ايجاد مى كند عامل جلب محبت خداى تعالى است و اين معنى كه از جمله مستعملا لمحبتك استفاده مى شود به دو معنى تواند بود يكى آن كه عبادت عامل جلب محبت بنده به خداى تعالى باشد و ديگر آن كه عامل جلب محبت خداى تعالى به بنده باشد و به اصطلاح ادبى محبت كه در (لمحبتك) اضافه به كاف خطاب شده است ممكن است از قبيل اضافه فعل به فاعل باشد كه معناى اول را مى دهد و ممكن است اضافه فعل به مفعول باشد كه معناى دوم از آن استفاده مى شود.
اما معناى اول يعنى محبت بنده به خداى تعالى را چنين توجيه كرده اند كه آن عبارت است از محبت به طاعت و عبادت و موجبات رضاى خداوندى و اجتناب از آنچه موجب سخط و غضب حق تعالى است و گرنه محبت بنده به خداى تعالى جز به دين معنى تصور ندارد زيرا بنا به قول جمهور متكلمين محبت يك نوع اراده است و اراده جز به حوادث و رويدادها تعلق نمى گيرد و چون ذات خداى تعالى ثابت و ازلى و لا يتغير است معقول نيست كه متعلق محبت يعنى اراده بشود و از اين گذشته ميان محب و محبوب بايستى يك نوع هم جنسى و سنخيت وجود داشته باشد و چه جنسيت و سنخيت ميان بنده و خدا است؟ تا متعلق محبت بنده بشود.
و از جانب محققين نيز پاسخهايى به اين استدلال گفته شده است كه ورود در آنها موجب تطويل و شايد براى بعضى كسالت آور باشد و در مقابل اين گروه جمع ديگرى از عارفان و محققان فرموده اند كه محبت به خداى تعالى غايت قصواى مقامات و آخرين درجه از درجات سير الى الله است كه همه ى مقامات پيش از محبت مانند توبه و صبر و شكر و زهد و ديگر مقامات همه مقدمه مقام محبت است و همه مقامات بعد از محبت مانند شوق و انس و رضا و ديگر مقامات همگى نتيجه مقام محبت است پس محبت محور اصلى همه مقامات سالكين است اين گروه را شواهد بسيارى از آيات و روايات و مشاهدات ارباب قلوب است كه طالبين مى توانند به كتابهاى مخصوص اين باب مراجعه نمايند.
حقيقت مطلب اين است كه محبت در ما يك امر وجدانى است كه نيازى به تعريف ندارد بلكه عبارت است از يك كشش قلبى كه انسان آن را نسبت به محبوب در خود احساس مى كند و اين محبت هر چند گاهى طبيعى است و بدون آن كه علت ظاهرى داشته باشد آدمى آن كشش را در خود احساس مى كند مانند محبت به اولاد و روشن تر از آن حب به نفس و لكن جاى انكار نيست كه يكى از عوامل مهم اين كشش درك جمال و كمال در محبوب است و هر چند كه اين درك بيشتر باشد محبت نسبت به جميل و كامل بيشتر مى شود تا مى رسد به آن درجه كه آن چنان تحت سيطره و نفوذ حب قرار مى گيرد كه به هيچ جز محبوب و رضاى محبوب نمى انديشد و قدمى بر خلاف امر او برنمى دارد بلكه هيچ جز او نمى بيند زيرا هر جا جمال و كمال باشد جلوه و اثرى از جمال و كمال او است حكيم شيرازى گويد:
به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست
و عارف اكباتان مى سرايد:
به دريا بنگرم دريا ته وينم
به صحرا بنگرم صحرا ته وينم
به هر جا بنگرم كوه و در و دشت
نشان از روى زيباى ته وينم
و حكيم و عارف هيدجى گويد:
من به هر چه مى گذرم بوى دوست مى شنوم
من به هر چه مى نگرم روى او است مى بينم
نى عجب اگر گويم او من است و من اويم
وين عجبترست كه باز او وى است و من اينم
پس محبت بنده به خداى تعالى امرى است وجدانى نظير محبت به غير خدا و اما محبت خداى تعالى نسبت به عهد و دوست داشتن حضرتش بنده را از حقيقت آن همچون ديگر صفات الهى كسى آگاه نيست مگر محرمان راز و آنان كه در مقام معرفت قدمى استوار دارند و از راسخين در علم بشمارند و به مقام تجلى صفات نائل آمده اند آنان دانند كه محبت خداى تعالى به عبد يعنى چه و بعيد نيست كه مرحله كامل محبت بنده به خدا مستلزم محبت خداى تعالى به او باشد چنانچه آيه ى شريفه: «قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونى يحببكم الله» اشاره اي بدين مطلب دارد و روايت مورد اتفاق ميان شيعه و سنى متضمن آن معنا است و عرفا و بزرگان تعبير از آن به قرب نوافل فرموده اند كه در آن روايت دارد: «لا يزال بتقرب الى عبدى بالنوافل حتى احبه فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به و...» و ما شرح اين روايت شريفه را در رساله اي مستقل به نام (حول الولايه و اولى الامر) كه در لبنان چاپ و منتشر شده است آورده ايم.
امام صادق عليه السلام در مصباح الشريعه مى فرمايد: هنگاميكه نور محبت خداى تعالى به باطن بنده اي تابيد او را از هر چه غير خدا است خالى مى كند كه نه به چيزى سرگرم مى شود و نه به ياد چيزى مى افتد «حب الله اذا اضاء على سر عبد اخلاه عن كل شاغل و كل ذكر سوى الله» و دوست خدا را خلوص باطن از همه مردم بيشتر و گفتارش راستتر و در پاى بندى به عهد از همه باوفاتر و در ناحيه ى عمل از همه پاكتر و در مقام ذكر از همه باصفاتر و جانش از همه عابدتر است «و المخلص اخلص الناس سرا لله و اصدقهم قولا و اوفاهم عهدا و ازكاهم عملا و اصفاهم ذكرا و اعبدهم نفسا» محب خدا وقتى كه مناجات مى كند فرشتگان مى بالند و هر كدام كه به ديدارش نائل آيد افتخارى نصيب خويش مى داند «يتباهى به الملائكه عند مناجاته و يفتخر برويته» به واسطه او خداى تعالى شهرهايش را آباد مى كند و به احترام او بندگانش را گرامى مى دارد اگر خدا را به حق او قسم دهند و حاجتى بخواهند به آنان عطا مى فرمايد و بلا را از آنان به رحمتش برمى گرداند پس اگر خلق بدانند كه او چه مقام و منزلتى نزد خداى تعالى دارد به خاك زير پايش تقرب به خدا مى جويند «فلو علم الخلق ما محله عند الله و منزلته لديه لما تقربوا الى الله الا بتراب قدميه» و اميرالمومنين عليه السلام فرمود: حب خدا آتشى است كه از نزديك هر چه كه بگذرد آتش مى گيرد «حب الله نار لا تمر على شى ء الا احترق» و نور خدا نورى است كه به هر چه بتابد روشنش مى سازد و آسمان خدا هر چه كه از زير آن ظاهر مى شود مى پوشاندش و نسيم الهى به چيزى نمى ورزد مگر آن كه آن را به حركت و جنبش درمى آورد و آب حيات الهى همه چيز را زنده مى كند و از زمين خداوندى همه چيز مى رويد پس هر كه خداى را دوست بدارد خداى تعالى همه چيز از سلطنت و قدرت و ثروت به او عطا مى فرمايد «فمن احب الله اعطاه كل شى ء من الملك و الملك» و پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: وقتى خداى تعالى بنده اي را دوست بدارد در دلهاى اصفيايش و ارواح فرشتگانش و ساكنان عرشش محبت او را جاى مى دهد كه او را دوست بدارند پس دوست حقيقى چنين شخصى است خوشا به حال او باز خوشا به حال او و او را است نزد خداى تعالى شفاعتى به روز قيامت. پايان سخن امام صادق عليه السلام.
حالات و داستانهايى كه از محبان ظاهرى و عاشقان جمال ظاهر زينت بخش كتابهاى ادب فارسى و عربى است احيانا به افسانه شبيه تر است تا واقع «و الذين آمنو اشد حبا لله»
عاشقان را هر نفس سوزيدنى است
برده ويران خراج و عشر نيست
خون شهيدان را ز آب اوليتر است
اين خطا از صد صواب اولى تر است
مولانا در كتاب بى نظيرش هرگاه كه به اين وادى مى رسد جذبه عشق آنچنان او را فرا مى گيرد كه گويى از خود بى خود شده و جولانگاه سخن در اوجى بس رفيع قرار مى گيرد بشنويد چه مى گويد:
عاشقان را هر زمانى مردنى است
مردن عشاق خود يك نوع نيست
او دو صد جان دارد از نور هدى
و ان دو صد را مى كند هر دم فدا
گر بريزد خون من آن دوست رو
پاى كوبان جان بر افشانم بر او
آزمودم مرگ من در زندگى است
چون رهم زين زندگى پايندگى است
اقتلونى اقتلونى يا ثقات
ان فى قتلى حياتا فى حيات
يا منير الخد يا روح البقا
اجتذب قلبى و جدلى باللقا
لى حبيب حبه يشوى الحشا
لو يشاء يمشى على عينى مشى
عاشقان را شد مدرس عشق دوست
دفتر و درس و سبقشان روى او است
خامشند و نعره ى تكرارشان
مى رود تا عرش و تخت يارشان
سلسله ى اين قوم جعد مشكبار
مسئله دور است اما دور يار
تتميم: سيد شارح قدس سره از بعض ارباب عرفان نقل مى كند كه فرموده همانگونه كه محبت محب را مراتبى است متفاضل محبت محبوب را نيز درجاتى است متفاوت، محبتش به عوام، آن است كه رحمت و غفرانش شامل حال آنان شود و بر آنان به افعال و آيات تجلى كند و محبتش به خواص به اين است كه تجلى صفات جمال را به آنان اختصاص مى دهد و ظلمت صفات شان را با انوار صفات خود مى پوشاند پس نخست آتش جلال تجلى مى كند و هر آنچه را كه در دلشان هست مى سوزاند سپس تجلى به نور جمال مى فرمايد و آنان را از خودشان محو مى سازد و با خودش ثابت مى كند (فانى فى الله و باقى بالله مى شوند) و از آنان شنوايى و بينايى و گويايى را سلب مى كند چنانچه در حديث صحيح مشهور ميان عامه و خاصه است كه فرمود چون او را دوست داشتم گوشى كه با آن مى شنود و چشمى كه با آن مى بيند و زبانى كه به آن حرف مى زند و دستى كه با آن حمله مى كند من خود كار همه اينها را انجام مى دهم اگر مرا بخواند جوابش مى گويم و اگر حاجتى از من بخواهد روايش كنم سپس از علامه شيخ بهائى قدس سره نقل مى كند كه در اربعينش فرموده است: مقصود از «كنت سمعه الذى يسمع به و بصره الذى يبصر به تا آخر...» آن است (و خدا دانا است) كه من هنگامى كه بنده ام را دوست داشتم او را به جايگاه انس مى كشانم و به عالم قدس منصرفش مى كنم و فكرش غرق در اسرار ملكوت مى نمايم و حواس او را منحصر در درك انوار جبروت سازم اين هنگام است كه قدم او در مقام قرب ثابت و استوار مى گردد و گوشت و خونش با محبت آميخته مى شود تا آن كه از خويشتن غايب و از حس خود غافل و اغيار در نظرش متلاشى مى گردد تا آن كه من خودم به منزله شنوايى و بينايى او مى شوم چنانچه گوينده اي گفته است:
جنونى فيك لا يخفى و نارى منك لا تخبو
فانت السمع و الابصار و الاركان و القلب
ديوانه ى شهره شهر توام
سوزم ز غم تو چه سوختنى!
تو سمع من و تو دو ديده ى من
همه اركان منى و تو قلب منى
بار الها بر محمد و آلش درود بفرست و ما را موفق بدار در امروز و امشب و همه روزهاى عمر ما كه كار خير انجام دهيم و از شر به دور باشيم و سپاسگوى نعمتهايت باشيم.
بحث درباره ى شكر و حقيقت آن در جاى مناسب خود خواهد آمد و در اينجا اشاره اي اجمالى مى كنيم كه خالى از فائده نباشد و آن اينكه:
شكر عملى است كه هم تعلق به قلب دارد و هم به زبان و هم به عمل.
شكر قلب عبارت از آن است كه انسان، منعم و صاحب نعمت را بشناسد و او را به عظمت و مجد و بزرگوارى ياد كند و در آثار لطف او و وسايلى كه به منظور برخوردارى به انسان مرحمت فرموده بينديشد و امثال اينگونه تفكرات و ادراكات عقلى. و شكر به زبان كه به زبان خداى را ستايش كند و تمجيد و تهليل و تسبيحش گويد و شكر عملى كه آدمى اعضاء و جوارحى را كه خداى تعالى به او عنايت فرموده هر يك را در آن مورد كه رضاى خداى تعالى در آن است صرف كند كه اگر چنين كرد شكر آن نعمت را به جاى آورده و اگر از آن عضو در موردى استفاده كرد كه خداى تعالى از آن نهى فرموده است نسبت به آن عضو كفران ورزيده و ناسپاسى كرده است.
و اتباع السنن و مجانبه البدع
بار الها مرا توفيق ده كه از سنتها پيروى كنم.
سنت به معناى راه و روش است سنت پيغمبر يعنى راه و روش آن حضرت كه بر حسب ضرورت تاريخ براى ما ثابت شده باشد كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم راه و روشش چنين بود چه در عبادات و چه در غير آن از بقيه ى آداب معاشرت و صحبت نه هر عملى كه به واسطه ى خبرى ضعيف و يا نادرست به پيغمبر نسبت داده شود سنت تواند بود و در مقابل سنت بدعت است و آن به طورى كه از لغت و موارد استعمال آن استفاده مى شود به معناى تازه گى و نوظهور بودن است و به همين مناسبت به خداى تعالى بديع السموات و الارض گفته مى شود كه آسمان و زمين در عالم وجود چيز تازه و نوظهورى است كه سابقه ندارد و به همين معنا است آيه شريفه: «قل ما كنت بدعا من الرسل»: يعنى بگو من در عالم رسالت پديده ى تازه اي نيستم كه پيش از من پيغمبرى نيامده باشد و سابقه اين كار پيش از من نبوده باشد. و براى بدعت در اصطلاح معانى مختلفى شده است كه خالى از نقض و ابرام نيست و سخن به درازا گفته اند و به نظر نويسنده جامعترين معنا براى بدعت همان است كه در لسان فقهاى عظام قدس الله اسرارهم رايج است و آن عبارت است از (ادخال ما ليس من الدين فى الدين) يعنى آنچه را كه از دين نيست جزء دين شود و به حساب دين منظور گردد و بنابراين بدعت را به دو قسم تقسيم كردن: بدعت هدايت و بدعت ضلالت كه در كلمات بعضى از شراح آمده است علاوه بر اين كه بدعت هدايت اصلا تبادر ذهنى ندارد اصل تقسيم درست نيست و صحيح همان است كه به عنوان روايت معروف است كه كل بدعه ضلاله و كل ضلاله فى النار و دقت در معنايى كه براى بدعت گفته شد بسيارى از كجرويهاى مسلمانان تندرو و يا جاهل را براى ما روشن مى كند و تهمتهاى ناروايى كه به طايفه ى حقه شيعه تحت عنوان بدعت روا مى دارند ناشى از جهل به معناى بدعت و يا از تعصبات جاهلانه است.
و الامر بالمعروف و النهى عن المنكر
بار الها مرا توفيق ده كه ديگران را به كارهاى نيك وادارم و از كارهاى زشت بازدارم. امر به معروف و نهى از منكر دو واجب از واجبات شرع و دو ركن از اركان احكام اجتماعى و فردى دين مقدس اسلامى است و در آيات و روايات تاكيدات بليغى در اين باره شده است بلكه از آيه شريفه: «كنتم خير امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تومنون بالله»: (شما نيكوترين امتى بوديد كه براى اصلاح مردم پديد آمديد كه مردم را به نيكوكارى واداريد و از بدكارى باز داريد) استفاده مى شود كه مناط در بهترين بودن امت اسلام از ديگر امتها همين سه خصلت است: امر به معروف و نهى از منكر و ايمان به خدا و جالب است كه ايمان به خدا پس از آن دو ذكر شده است و اين نهايت اهتمام به امر اين دو را مى رساند و در روايات نيز رسول اكرم و ائمه دين و اولياى الهى عليهم السلام بيانات تكان دهنده اي دارند چنانچه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: حتما و حتما امر به معروف كنيد و حتما و حتما نهى از منكر نمائيد و اگر نكنيد خداى تعالى حتما بدترين شما را به برگزيدگان شما دعا مى كنند ولى مستجاب نمى شود «لتامرن بالمعروف و لتنهن عن المنكر او ليسلطن الله شراركم على خياركم فيدعو خياركم و لا يستجاب لهم» امام رضا عليه السلام فرمود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: هرگاه كه امت من امر به معروف و نهى از منكر را به گردن همديگر انداختند به جنگ با خدا برخاسته اند و از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم روايت است كه فرمود همانا خداى عز و جل دشمن مى دارد مومن ضعيفى را كه دين نداشته باشد عرض شد: مومن ضعيف بى دين يعنى چه؟ فرمود: كسى كه نهى از منكر نمى كند و فرمود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم امت من مادامى كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و در هر كار نيك كمك همديگر هستند همواره به خير و خوبى خواهند بود پس هر گاه كه اين كار را نكردند بركتها از آنان گرفته مى شود و يكى بر ديگرى مسلط مى شود و ياورى نخواهند داشت نه در زمين و نه در آسمان و از اميرالمومنين عليه السلام نقل شده است كه خطبه خواند و حمد و ثناى الهى را به جاى آورد سپس فرمود: آنان كه پيش از شما هلاك و نابود شدند به خاطر آن بود كه گناهانى كردند و روحانيون و علما آنان را از اين كار نهى نكردند و آنان چون گنهكارى را ادامه دادند و علما و روحانيون جلوگيرى شان نكردند عقوبتهاى الهى بر آنان نازل شد پس شما امر به معروف و نهى از منكر كنيد و بدانيد كه امر به معروف و نهى از منكر نه مرگى را نزديك مى كند و نه روزى كسى را قطع مى كند... حديث دنباله دارد. و از امام باقر عليه السلام حديث است كه فرمود: در آخر زمان گروهى باشند كه گروهى ريا كار متبوع آنان مى شوند به صورت ظاهر قرائت و عبادات ريايى به جا مى آورند اينان اشخاصى تازه به دوران رسيده و سبك مغزانند كه نه امر به معروف را واجب مى دانند و نه نهى از منكر را مگر هنگامى كه كاملا از ضرر و زيان در امان باشند به دنبال اجازه و بهانه اند كه از بار اين مسووليت شانه خالى كنند سپس فرمود اگر نماز بر ديگر فعاليتشان كه درباره ى دارايى و جسمشان دارند ضرر برساند نماز را هم دور مى اندازند همانگونه كه بالاترين و شريفترين واجبات را دور انداختند همانا امر به معروف و نهى از منكر واجب الهى بزرگى است كه ديگر واجبات به وسيله آن برپا مى شود در آن وقت است كه خشم خداى تعالى بر آنان به حد كمال مى رسد و همه آنان را گرفتار شكنجه و عقاب مى فرمايد پس نيكوكاران و بدكاران و خرد و كلان يك جا هلاك مى شوند (وسايل الشيعه باب الامر بالمعروف و النهى عن المنكر ج 11 طبع جديد)
بحث در موضوع امر به معروف و نهى از منكر كه يكى از ابواب نسبتا مفصل فقه است به عهده ى كتب فقهيه است و اين رساله مناسب با شرح و تفصيل آن نيست و لكن اشاره به چند نكته در اين باب خالى از فائده نخواهد بود
1. فقهاء شيعه اختلاف دارند در اين كه وجوب امر به معروف و نهى از منكر عينى است (كه به هر كس مستقلا واجب باشد خواه ديگران انجام بدهند يا نه) يا آن كه وجوب كفائى است (كه اگر فردى يا جماعتى به اين واجب قيام كردند از عهده ى ديگرى يا ديگران ساقط مى شود) شيخ الطائفه و ابن ادريس از قدما و جمعى از متاخرين فرموده اند واجب عينى است و علم الهدى و ابوالصلاح و علامه از قدما و بعضى از متاخرين بوجوب كفائى آن قائل شده اند و حق در مسئله آن است كه اگر يك نفر از موضوع اطلاع يافت متعين است كه بايد همان يك نفر قيام به اين واجب كند و بر ديگران كه از قضيه اطلاع ندارند واجب نيست اما اگر جماعتى مطلع شدند در آن صورت واجب كفائى خواهد بود
2. براى امر به معروف و نهى از منكر شرايطى است كه به چهار شرط معروف آن اشاره مى كنيم:
شرط اول: كسى كه امر به معروف يا نهى از منكر مى كند بايد خودش معروف دان و منكر شناس باشد و آن دو را از هم تميز دهد كه اگر اينكار را نداند چه بسا كه امر به منكر و نهى از معروف كند
شرط دوم: بايد احتمال تاثير بدهد كه اگر يقين داشته باشد كه امر و نهى او هيچگونه اثرى ندارد وجوب ساقط مى شود و لكن باز امر به معروف و نهى از منكر جايز خواهد بود (يعنى مانعى نخواهد داشت كه كسى قيام به اين امر كند)
شرط سوم: اين كه شخص گنهكار مى بايست اصرار در گناهش داشته باشد كه اگر انسان بداند كه توبه كرده و ديگر مرتكب آن گناه نمى شود وظيفه ى امر به معروف و نهى از منكر را ندارد.
شرط چهارم: آن كه در انجام اين وظيفه مفسده اي نباشد و ضررى بر جان و مال و ناموس خود و يا بعضى ديگر از مومنين در حال و يا در آينده وارد نيايد كه با اجتماع همه اين شرايط البته نبايد آن فريضه الهيه ترك شود چنانچه تهديدات آن را در روايات شنيدى و بعضى از علما شرط پنجمى را نيز افزوده اند و آن اينكه امر و نهى كننده خودش بايد عامل باشد به آنچه به آن امر و نهى مى كند و در نتيجه اين شرط گفته اند كه شرط امر به معروف و نهى از منكر عدالت است و دليل اين قول، آيه شريفه است كه مى فرمايد: «اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسكم» آيا مردم را به نيكوكارى امر مى كنيد و لكن خودتان را فراموش مى كنيد؟ و نيز آيه شريفه: «يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون كبر مقتا عند الله ان تقولوا ما لا تفعلون»: اي كسانى كه ايمان آورده ايد چرا چيزى را مى گوييد كه خودتان به آن عمل نمى كنيد اين عمل كه سخنى بگوييد و خود خلاف آن را انجام دهيد خدا را سخت به خشم و غضب درمى آورد اين آيه شريفه نيز بنا بر تفسيرى كه كرديم شامل كسانى است كه آمر به معروف و ناهى از منكرند ولى خودشان عمل نمى كنند به قول حافظ:
مشگلى دارم ز دانشمند مجلس باز پرس
توبه فرمايان چرا خود توبه كمتر مى كنند؟
ولى هيچ يك از اين آيات شاهد بر مدعى نيست بلكه آيات در مقام توبيخ و سرزنش عمل نكردن آمر و ناهى است نه امر و نهى كردن او (دقت شود)
و بالجمله چنانچه اشاره شد براى اطلاع به تفصيلات اين شروط بايد به كتب فقهيه فقهاء عظام رحمه الله مراجعه نمود مانند تحرير الوسيله حضرت امام خمينى قدس سره كه ضمن 68 مسئله مسائل عام البلواى اين باب را بيان فرموده اند و خالى از فايده نيست اشاره به اين كه اين وظيفه ى الهى، را همچون بيشتر وظايف ديگر، مراتبى است كه نخستين مرتبه آن يعنى كمترين درجه آن انكار قلبى است كه آن عمل را از آن شخص روا نداند و خشمگين شود و اين يكى از مصاديق بغض فى الله است كه در روايات بر آن تاكيد شده است مرتبه دوم آن كه اين بغض و انكارش را در برخوردهايش با آن شخص اظهار كند بدون آنكه سخنى بگويد و مرتبه سوم اين كه به زبان او را موعظه و نصيحت كند و او را از كارهاى بد بازدارد هر چند نيازمند به عكس العملى در خارج باشد مانند شكستن آلات لهو و قمار و شيشه هاى شراب و يا دور ريختن شراب و مانند اينها و همين طور مراتب شدت پيدا مى كند البته در تصرفات مالى و يا جانى در مقام امر به معروف و نهى از منكر بايستى به اجازه حاكم شرع انجام گيرد.
و حياطه الاسلام و انتقاص الباطل و اذلاله و نصره الحق و اعزازه
بار الها ما را توفيق عطا فرما كه در اين روز و ديگر روزها پاسدار اسلام باشيم و از باطل خرده بگيريم و عيبگويى كنيم و قدر آن را از نظرها بيندازيم و باطل را ذليل و خوار كنيم و يار و ياور حق باشيم و آن را عزت بخشيم توان گفت كه چون امر به معروف و نهى از منكر غالبا در مورد افراد انجام مى گيرد و كمتر اتفاق مى افتد كه شرايط وجوب آن در فسادهاى اجتماعى فراهم آيد امام سجاد عليه السلام پس از درخواست توفيق به انجام آن وظيفه خواستار مرتبه بالاتر و درجه اي مهمتر هستند و آن محافظت بيضه اسلام و پاسدارى از حدود و ثغور آن و جلوگيرى از نفوذ باطل و رواج يافتن آن است تا شياطين و دشمنان اسلام نتوانند رخنه در آن كنند و تبديل و تحريف در آن ايجاد نمايند و همانگونه كه در امر به معروف و نهى از منكر اشاره شد كه آن را مراتبى است پاسدارى اسلام و سركوب كردن باطل و ترويج حق را نيز مراتبى است از كمترين مرتبه آن كه دفاع با بيان و قلم است گرفته تا آخرين درجه آن كه شهادت در راه اسلام است و به گفته آن شاعر:
ترويج دين بهر چه زمان اقتضا كند
گاهى به كشته گشتن و گاهى به كشتن است
و ارشاد الضال و معاونه الضعيف و ادراك اللهيف
ارشاد ضال يعنى راهنمايى گمراهان، گمراهى به هر معنايى كه باشد راهنمايى نيز تناسب با آن معنا خواهد داشت از اين رو بعضى ضلالت را به معناى نداشتن وسيله جهت رسيدن به مطلوب معنى كرده اند و آيه شريفه ى «و وجدك ضالا فهدى» را بدين معنى تفسير كرده اند كه خداى تعالى در مقام امتنان به رسول گرامى اش مى فرمايد: تو وسايل رسيدن به هدف و مطلوب را كه نبوت و شريعت بود نداشتى و خداى تعالى با الطاف خاصه اي كه به تو داشت همه وسايل ظاهرى و معنوى رسيدن به مطلوب و هدف را براى تو فراهم فرمود چنانچه يكى ديگر از معانى گمراهى و به تعبير بهتر مصداق ديگرى از گمراهى پيمودن راهى است كه آدمى را به مقصود نرساند خواه راه ظاهرى و جاده معمولى باشد و خواه راه عقيده اي يا عملى، سعدى گويد:
ترسم نرسى به كعبه اي اعرابى
كاين ره كه تو مى روى به تركستان است
و شايد كلمه ى گمراه در فارسى و عربى بيشتر در معناى اخير استعمال شود و در آيات و روايات نيز به ارشاد اين گروه اهميت به سزايى داده شده است تا آن جا كه خداى تعالى فرمايد:
«و من احياها فكانما احيى الناس جميعا»: كسى كه يك نفر را از مرگ نجات بخشد همانند كسى است كه همه مردم را از مرگ رهايى بخشيده است با توجه به شمول لفظ حيات به زندگى معنوى و حيات ابدى و بلكه انطباق آن به اين به اولويت قطعيه در روايات شريفه نيز به همين معنى تفسير شده است چنانچه شيخ مفيد در امالى به سند خود از سماعه نقل مى كند كه گويد به امام صادق عليه السلام عرض كردم خداى عز و جل فرموده است هر كس كه يك نفر را بكشد چنان است كه همه مردم را كشته و هر كس يك نفر را زنده كند گويى همه مردم را زنده كرده است فرمود هر كس كه يك نفر را از گمراهى به هدايت برساند به حقيقت كه او را زنده كرده است و هر آن كس كه يك نفر را از هدايت به ضلالت بكشاند به خدا قسم كه حقيقتا او را كشته است «عن سماعه قال قلت لا بيعبد الله عليه السلام انزل الله عز و جل من قتل نفسا فكانما قتل الناس جميعا و من احياها فكانما احيا الناس جميعا قال 7 من اخرجها من ضلال الى هدى فقد احياها و من اخرجها من هدى الى ضلال فقد و الله اماتها».
و مجلسى رحمه الله از تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام نقل مى كند كه از امام باقر عليه السلام سئوال شد كه مومنى از دوستان ما كه اسير دست غاصبى شده و مى خواهد او را گمراه كند اين مومن را به وسيله زبان و قدرت بيان از دست آن غاصب نجات دادن افضل است يا رهانيدن اسيرى از دست روميان كافر؟ امام باقر عليه السلام فرمود بگو بدانم اگر كسى ببيند كه يكى از بهترين مومنين در آب غرق مى شود و همزمان با او گنجشكى نيز در حال غرق شدن است و اين نمى تواند هر دو را از غرق نجات دهد كه هر يك را نجات دهد ديگرى از دست رفته و غرق خواهد شد در چنين صورتى كدام يك از اين دو را نجات دادن بهتر است؟ عرض كرد: مردى را كه از بهترين مومنين است نجات دادن بهتر است حضرت فرمود: فاصله فضيلت يكى از آن دو كه پرسيدى بر ديگرى بيش از اين دو است همانا اين كه گفتى دين او را و بهشت پروردگارش را براى او تامين مى كند و او را از آتش الهى نجات مى دهد و اين مظلوم راهى بهشت مى شود «سئل الباقر محمد بن على عليه السلام انقاذ الاسير المومن من محبينا من يد الغاصب يريد ان يضله بفضل لسانه و بيانه افضل ام الاسير من ايدى اهل الروم؟ قال الباقر عليه السلام اخبرنى انت عمن راى رجلا من خيار المومنين يغرق و عصفوره تغرق لا يقدر على تخليصهما بايهما اشتغل فاته الاخر ايهما افضل ان يخلصه؟ قال الرجل من خيار المومنين قال عليه السلام فبعد ما سئلت فى الفضل اكثر من بعد ما بين هذين ان ذاك يوفر عليه دينه و جنان ربه و ينقذه من نيرانه و هذا المظلوم الى الجنان يصير» على عليه السلام فرمود: چون موسى به مقام كليميت با خدا رسيد عرض كرد بار الها جزاى كسى كه نفس كافرى را به اسلام دعوت كند چيست؟ فرمود: اي موسى اذن مى دهم كه او روز قيامت براى هر كس كه بخواهد شفات كند «لما كلم الله موسى بن عمران قال موسى الهى ما جزاء من دعا نفسا كافره الى الاسلام؟ قال يا موسى اذن الله فى الشفاعه يوم القيامه لمن يريد» و نيز على عليه السلام فرمود: رسول خدا كه مرا به يمن مى فرستاد فرمود: يا على به خدا سوگند ياد مى كنم كه اگر خداى عز و جل بدست تو يك نفر را هدايت كند براى تو بهتر است از آنچه آفتاب بر او مى تابد و غروب و مى كند «و ايم الله لئن يهدى الله عز و جل على يديك رجلا خير لك مما طلعت عليه الشمس و غربت...».
«و معاونه الضعيف و ادراك اللهيف»: و ناتوانى را يارى كنيم و ستم كشيده بيچاره اي را دريابيم، از بهترين عبادات در اسلام يارى نمودن ناتوان و همدردى با دردمندان است چنانچه امام صادق عليه السلام فرمود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «عونك الضعيف من افضل الصدقه»: از بهترين صدقات يكى آن است كه ناتوانى را يارى كنى و روايات بسيارى در اين زمينه است كه هر كس مومنى را يارى كند خداى تعالى 73 گرفتارى و ناراحتى او را برطرف مى كند يكى در دنيا و بقيه اش به هنگام آن گرفتارى بزرگ هنگامى كه مردم به گرفتارى خودشان سرگرمند و هر كس كه گرفتارى مومنى را برطرف كند خداى تعالى گرفتارى آخرت او را بر طرف مى فرمايد و چون از قبر بيرون مى آيد دلش خنك مى باشد و كسى كه او را از گرسنگى سير كند خداى تعالى از ميوه هاى بهشتى او را اطعام مى كند و كسى كه يك شربت آب به او بدهد خداى تعالى او را از شراب بهشتى سر به مهر سيرابش فرمايد و كسى كه گره از كار مومنى بگشايد خداى تعالى روز قيامت دل او را از غم و اندوه بگشايد: «من اعان مومنا نفس الله عنه ثلاثا و سبعين كربه واحده فى الدنيا و بقيتها عند كربه العظمى حيث يتشاغل الناس بانفسهم و من نفس عنه كربه نفس الله عنه كرب الاخره و خرج من قبره ثلج الفواد و من اطعمه من جوع اطعمه الله من ثمار الجنه و من سقاه شربه سقاه الله من الرحيق المختوم و من فرج عن مومن فرج الله قلبه يوم القيامه (سفينه)».
صفوان جمال مى گويد: در محضر امام صادق عليه السلام بودم كه مردى از اهل مكه به خدمتش رسيد نامش ميمون بود شكايت داشت كه كرايه ندارد حضرت به من فرمود: برخيز و برادرت را يارى كن من برخاستم و خداى تعالى فراهم فرمود كه كرايه او تامين شد و بازگشتم امام صادق عليه السلام فرمود نسبت به نياز برادرت چه كردى؟ عرض كردم پدر و مادرم به قربانت خداى تعالى حاجتش را برآورد فرمود: همانا تو اگر برادر مسلمانت را يارى كنى مرا خوشتر آيد كه هفت طواف خانه خدا انجام بدهى «كافى عن صفوان الجمال قال كنت جالسا مع ابيعبد الله عليه السلام اذ دخل عليه رجل من اهل مكه يقال له ميمون فشكى اليه تعذر الكراء عليه فقال له قم فاعن اخاك فقمت معه فيسر الله كراه فرجعت الى مجلسى فقال ابو عبد الله عليه السلام ما صنعت فى حاجه اخيك؟ قلت قضاها الله بابى انت و امى فقال: اما انك ان تعين اخاك المسلم احب الى من طواف اسبوع متبدء... الحديث) و امام صادق عليه السلام فرمود هر يك از رفقاى ما كه يكى از برادرانش از او كمك خواهى كند نسبت به حاجتى و او همه آنچه را كه در توان دارد انجام ندهد به تحقيق كه به خدا و رسولش و به مومنين خيانت كرده است ابوبصير گويد: به حضرتش عرض كردم مقصود شما از مومنين چيست؟ فرمود از اميرالمومنين گرفته تا آخرينشان «عن الصادق عليه السلام قال ايما رجل من اصحابنا استعان به رجل من اخوانه فى حاجه فلم يبالغ فيها بكل جهده فقد خان الله و رسوله و المومنين قال ابوبصير قلت لا بيعبد الله عليه السلام ما تعنى بقولك و المومنين؟ قال من لدن اميرالمومنين؟ الى آخرهم» ظاهرا مقصود آن حضرت ائمه عليهم السلام بوده است و بالجمله روايات در اين مقام بيش از آن است كه در اين رساله گفته شود و اينك آخرين حديث: «عن اميرالمومنين عليه السلام من كفارات الذنوب العظام اغاثه الملهوف و التنفيس عن المكروب و ان لله تحت عرشه ظلا لا يسكنه الا من اسدى لاخيه معروفا او نفس عنه كربه او ادخل على قلبه سرورا»: از جمله كارهايى كه براى گناهان بزرگ كفاره است دادرسى ستمديده و گره گشايى از كار درمانده اي است و همانا خداى را در زير عرش اش سايه اي است كه در آن سايه نمى نشيند مگر كسى كه كار نيكى براى برادرش انجام دهد يا گرهى از كار او بگشايد و يا شادى و سرورى بر دل او وارد كند. بار الها بر محمد و اولادش درود بفرست و اين روز را فرخنده ترين روز در عمر ما و بهترين همنشين كه تاكنون داشته ايم و بهترين وقتى كه گذرانده ايم قرار بده. مضمون دعا شايد اشاره باشد به آن كه در طريق سلوك و ترقيات روحى و در مقام عبادت و اطاعت از روزهاى پيشين بهتر باشيم كه اگر مانند روزهاى گذشته باشيم در بازار تجارت آخرت مغبون خواهيم بود چنانچه در روايت است: «من استوى يوماه فهو مغبون» و اين غبن در معامله روز قيامت ظاهر مى شود كه يكى از نامهاى آن روز يوم التغابن است: «يوم يجمعكم ليوم الجمع ذلك يوم التغابن» و ما را از بين كسانى كه روز و شب بر آنها گذشته راضيترين فرد قرار بده اگر راضيترين بودن از مصدر به معناى اسم مفعول مشتق باشد يعنى پسنديده ترين فرد در خدمت تو باشم و تو از من راضى باشى و اگر در مصدر به معناى اسم فاعل مشتق باشد يعنى من راضيترين فرد باشم و به مقام تسليم و رضا نايل آيم كه يكى از بالاترين مقامات اولياء كمال است چنانچه امام حسين عليه السلام فرمود: «رضا الله رضانا اهل البيت نصبر على بلائه فيوفينا اجور الصابرين» عارف اكباتان نيز فرمايد:
يكى درد و يكى درمان پسندد
يكى وصل و يكى هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد
مولانا فرمايد:
قوم ديگر مى شناسم ز اوليا
كه دهانشان بسته باشد از دعا
سنگ اندر راهشان گوهر بود
زهر در حلقومشان شكر بود
و اشكرهم لما اوليت من نعمك
و از همه خلق سپاسگزارتر به نعمتهايت باشم.
بحث درباره شكر در جاى مناسب خودش خواهد آمد انشاء الله و لكن اين جا به مناسبت اين جمله از دعا به فرموده يكى از عرفا اشاره مى شود كه وقتى از او سئوال شد سپاسگزارترين كيست؟ فرمود: چهار طائفه اند كه از همه مردم سپاسگزارترند و نه تنها سپاسگزارترين بلكه سعادتمندترين مردم نيز آنانند: كسى كه از گناه پاك باشد و ليكن خود را در شمار گناهكاران بداند و كسى كه بكم راضى باشد و لكن خود را از جمله راغبين و زياده طلبان بداند و كسى كه همه روزگار خود را با ياد خدا سپرى كرده باشد و لكن خود را از غافلين بشمارد و كسى كه خود را همواره وادار به عمل كند و ليكن خود را جزء كم كارها بداند چنين كس اشكر و افضل مومنين است.
