و اقومهم بما شرعت من شرايعك
و در عمل كردن به آن چه از احكام و نيت مقرر فرموده اي از همه استوارتر باشم .
و اوقفهم عما حذرت من نهيك
از چيزهايى كه نهى فرموده اي خويشتندارترين باشم- البته كه خويشتندارى مراتبى است بعضى از دانشمندان گفته است كه خويشتندارى را چهار مرتبه است: مرتبه اول خوددارى از محرمات و چيزهايى كه ارتكاب آنها موجب فسق است و آدمى را از درجه ى عدالت ساقط مى كند و اين كمترين درجه است دوم خويشتندارى از چيزهاى شبهه ناك هر چند به حسب ظاهر شرع و فتواى فقها جايز باشد و اشاره به اين درجه است روايات وارده در مورد احتياط و جمعى از فقهاء به استناد همين روايات فتواب وجوب احتياط داده اند و روايات را در كتب اصول متعرضند از جمله آن كه فرمود: «الامور ثلاثه امر بين رشده فاتبعه و امر بين غيه فاجتنبه و شبهات بين ذلك فمن ترك الشبهات نجى من المحرمات» و در پاره اي از روايات است كه فرمود: «لكل ملك حمى و حمى الله المعاصى فمن رعى غنمه حول الحمى يوشك ان يقع فيها» از اين رو صلحا و افراد شايسته از امور شبهه ناك پرهيز مى كردند و پيرامون شبهات نمى گشتند مرتبه سوم مرتبه متقين است كه آن را ورع گويند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «لا يبلغ الرجل درجه المتقين حتى يترك ما لا باس به مخافه ما به باس» كسى به درجه متقين نمى رسد مگر آن كه از مباحات اجتناب كند كه مبادا دچار غير مباح شود اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «و انما هى نفسى اروضها بالتقوى لتاتى آمنه يوم الخوف الاكبر و تثبت على جوانب المزيق و لو شئت لاهتديت الطريق الى مصفى هذا العسل و لباب هذا القمح و نسائج هذا القز و لكن هيهات ان يغلبنى هواى و يقودنى جشعى الى تخيز الاطعمه و لعل بالحجاز او اليمامه من لا طمع له فى القرص و لا عهد له بالشبع» بسيارى از علماء و زهاد در اين راه پيرو اميرالمومنين عليه السلام بودند صاحب قصص العلما در حالات مقدس اردبيلى مى نويسد كه از بعضى مسموع شد كه مقدس در مدت چهل سال از او فعل مباح صادر نشد چه رسد به حرام و مكروه و گويد: سابقا گذشت كه مقدس اردبيلى در مدت چهل سال پاى خود را براى خوابيدن دراز نساخت و بعضى اين را نسبت به ميرداماد داده اند و شايد هر دو صواب باشد چنانكه در ترجمه ى ميرداماد مذكور گشت، پايان سخن فاضل تنكابنى. بار الها من تو را گواه مى گيرم و گواهى تنها تو كافى است و آسمان و زمينت را و هر چه از فرشتگانت را كه در زمين و آسمان جاى داده اي و ديگر خلق تو را گواه مى گيرم، بعضى از دانشمندان فرمايد: اگر گويى چون گواهى خداوند كافى است گواه گرفتن آسمان و زمين و فرشتگان براى چيست؟ گوييم كثرت گواهان در پيشگاه پروردگار مطلوب است گر چه خداى خود مى داند و جمله اول از نظر توحيد كامل است كه همه را فانى در ذات حق بيند و گواهى آسمان و زمين را گواهى حق داند نه چيزى جدا از او و سيد شارح فرمايد توحيد را چهار مرتبه است اول قشر مانند پوست سبز كرد و چنانكه به زبان اعتراف كند و به دل خداى را نشناسد چون ايمان منافقين و در دنيا آنان را سود دهد نه در عقبى. دوم ايمان قلبى بى معرفت پروردگار مانند ايمان عوام و مشبهه و مجس! مه و اهل تقليد گويد در آخرت نيز سودمند است اما آن نيز قشرى است مانند پوست چوبى گردو. سيم ايمان قلبى با معرفت حق به صفات او مطابق مذهب حق و تنزيه از تشبيه و تعطيل اما نه آنكه همه چيز را در او فانى بيند. چهارم ايمان آن كه همه چيز را فانى بيند و جز حق به ديگرى ننگرد و اين است مرتبه ى اخلاص و توحيد خالص از شائبه ، (پايان نقل از دانشمند مزبور).
نويسنده گويد: ربط دادن سئوال و جواب مذكور به توحيد و حصر مراتب توحيد در مراتب چهارگانه ناميدن بعضى از مراتب آن به ايمان، خالى از نظر نيست و توان گفت كه جملات شريفه دعا مبنى بر سريان حيات در جميع موجودات است چنانچه جمعى از فلاسفه الهيين بر آن معتقدند و مفهوم وجود در نظرشان مساوى با علم و حيات است و موجودات هر يك به مقدار حظ و نصيبش از وجود از علم و حيات نيز بهره منداند و ظواهر آيات تسبيح كليه موجودات: «و ان من شى ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم» «و يسبح له ما فى السموات و الارض» و نظائر آنها نيز دليل بر شعور و حيات آنان است.
مولانا نيز مى فرمايد:
گر تو را از غيب چشمى باز شد
با تو ذرات جهان همراز شد
جمله ذرات پيدا و نهان
با تو مى گويند روزان و شبان
ما سميعيم و بصيريم و هشيم
با شما نامحرمان ما خامشيم
بنابراين گواه گرفتن آسمان و زمين و ساكنانشان از هر قبيل كه باشد نيازى به هيچ توجيه و مجازگويى ندارد و پاسخ اصل اشكال همان است كه فرمودند: كثرت گواهان مطلوب درگاه است.
فى يومى هذا و ساعتى هذه و ليلتى هذه و مستقرى هذا انى اشهد انك انت الله الذى لا اله الا انت
بار الها همه مخلوقات تو را گواه مى گيرم: امروزم و اين ساعتم و امشبم و اين جايگاهم همگى گواه باشند كه من شهادت مى دهم كه تويى آن ذات مقدس جامع جميع صفات كمال كه هيچ معبود به حقى بجز تو نيست، در ترجمه ى لا اله الا انت مى بايست كلمه الله ترجمه شود (به معبود به حق) چنانچه ما گفتيم و گرنه ترجمه آن به مطلق معبود بر خلاف واقع خواهد بود كه چه بسيار معبودهايى در دنيا به جز خداى تعالى عبادت شده اند از آفتاب و ماه و ستارگان و ديگر موجودات و خداى تعالى درباره ى آنان فرمود: «انكم و ما تعبدون من دون الله حصب جهنم» در اين جا اشكال معروفى در لسان ادباى عربيت است و آن اين كه از نظر ادبى خبر لا در جمله لا اله محذوف است و بايد كلمه اي را به جاى خبر به تقدير گرفت اشكال اين جا است كه آن كلمه چه مى تواند باشد؟
زيرا اگر (موجود) در تقدير بگيريم و بگوييم لا اله موجود الا الله نفى امكان از وجود معبود به حقى غير الله نمى كند و اگر (ممكن) در تقدير بگيريم يعنى بگوييم (لا اله ممكن الا الله) يعنى معبود به حقى به جز الله امكان وجود ندارد دلالت بر وجود الله نمى كند در حالى كه علما و ضرورت دين اين كلمه مباركه كلمه توحيد با جماع است.
جوابهايى از اين اشكال داده شده است و از لطيفترين و دقيقترين جوابها جوابى است كه سيد شارح قدس سره از بعضى محققين نقل مى كند و آن اين كه به هر تقدير يعنى: چه (ممكن) در تقدير بگيريم و چه (موجود) معبود به حق نمى شود مگر واجب الوجود و محال است كه واجب الوجود در عالم امكان باقى بماند پس اگر گفتيم لا اله موجود الا الله لازمه اش نفى امكان خدايى غير الله است و اگر گفتيم لا اله ممكن الا الله لازمه اش وجود الله است كه محال است واجب الوجود در مرتبه ى امكان باقى بماند. پايان
مترجم گويد: بيان محقق مزبور در توجيه كلمه ى توحيد مطلبى را بيادم آورد كه در ايام اقامت در نجف اشرف يكى از دوستان از مرحوم آيه الله العظمى حاج شيخ محمد حسين كمپانى كه از نوابغ عصر خود بود نقل مى كرد كه فرموده بود در حرم مطهر كاظمين عليهماالسلام به برهانى در توحيد فهيم شدم و آن اين كه: از ملحد و منكر خدا سئوال مى شود كه مفهوم واجب الوجود در خارج مصداق دارد يا نه ؟ اگر گفت: دارد كه خلاف مرتفع است و اگر گفت: ندارد سئوال مى شود: چرا؟ آيا عدم وجود مصداق براى اين مفهوم از ناحيه ى عدم وجود مقتضى است يا به خاطر وجود مانع است كه خالى از اين دو نتواند بود اگر از ناحيه ى عدم وجود مقتضى است واجب الوجود كه نيازى به مقتضى ندارد و الا خلف لازم آيد و اگر گفته شد به واسطه وجود مانع است گوئيم باز خلف لازم مى آيد زيرا واجب الوجود را هيچ مانعى نتواند از وجود او ممانعت كند بنابراين نفس تصور اين مفهوم مساوق با وجود آن است. فافهم و اغتنم.
قائم بالقسط عدل فى الحكم روف بالعباد مالك الملك رحيم بالخلق
قسط با فتحه قاف به معناى ظلم و جور است و قسط با كسره ى قاف به معناى عدالت است همچنانكه (اقسط) با الف (باب افعال) نيز به معناى عدالت است و شايد به همين لحاظ يعنى از جهت اشتباه مصدر در صيغه ى فعل جمع قسط (با فتحه كاف) در قرآن كريم (قاسطون) آمده: «و اما القاسطون فكانوا لجهنم حطبا» و قسط (با كسره قاف) به معناى عدل جمعش قاسطون نيامده با آن كه مطابق قاعده بود تا اشتباه به قسط به معنى جور نشود بلكه جمع از باب افعال آمده و فرموده است: «ان الله يحب المقسطين» قسط و عدل اين دو كلمه چه در لغت و چه در ترجمه دو كلمه ى مترادف گرفته شده است و اگر چنين هم باشد در اين جمله شريفه از دعا: (قائم بالقسط عدل فى الحكم) ممكن است در هر يك از دو كلمه خصوصيتى در نظر گرفته شده باشد توضيح اين كه: براى عدل معانى متعددى ذكر شده است و يكى از معانى آن موزون بودن است عدل به اين معنى در لسان غالبا با لفظ تعادل و متعادل تعبير مى شود.
در مجموعه اي كه اجزاء و اعضاى مختلفى دارد و هدف خاصى از آن در نظر گرفته شده است براى تامين آن هدف وجود عدل به اين معنى ضرورت دارد دستگاه هاى الكتريكى مانند راديو و تلويزيون و غيره را در نظر بگيريد كه هر كدام براى منظور خاصى ساخته شده است اگر بخواهيم نتيجه مطلوب را بدهد بايد هر كدام از اجزاء به همان اندازه و نسبتى كه در نظر مخترع آن دستگاه است باشد و به عبارت ديگر بايستى تعادل فيزيكى داشته باشد كه با كم و زياد شدن آنها و با به هم خوردن اين تعادل نتيجه مطلوبه را نخواهد داد و هم چنين تعادل شيميائى كه فرمول خاصى در مركب شيميائى دارد و نسبت خاصى در تركيب آن در نظر گرفته شده است كه اگر آن فرمول رعايت نشود اثر مطلوب نخواهد داشت از اين نقطه نظر است كه فرموده اند عدل بدين معنا از شئون علم و حكمت است در ساختمان يك دستگاه فيزيكى و يا مركب شيميائى در همه ى اجزاء آن علم و حكمت متجلى است كه هر يك از اجزاء داراى چه اثر است و چه اندازه از آن لازم و ضرورى است عدل به اين معنا است كه در سراسر نظام هستى حكمفرماست «سبح اسم ربك الا على الذى خلق فسوى و الذى قدر فهدى» تقدير و اندازه گيرى در عالم خلقت يكى از بزرگترين آيات خداشناسى است و دانشمندان الهى و طبيعى را در اين زمينه سخنان بسيارى است كه اگر نوشته شود (مثنوى هفتاد من كاغذ شود) جهان خلقت بر اساس نظم و تعادل گذاشته شده است كه اگر تعادل در آن نبود بر پا نبود و دوام و ثبات نداشت و از اين رو در حديث است: «و بالعدل قامت السموات و الارض» آسمانها و زمين بر اساس عدل و هماهنگى بر پا است ستونهاى نامرئى كه در ساختمان آسمان بكار رفته شايد همين تعادل و توازن باشد: «بغير عمد ترونها» و در سوره ى مباركه ى الرحمن نيز فرمايد: «السماء رفعها و وضع الميزان» ظاهر آن است كه آيه شريفه از دو جمله مستقل غير مرتبط به هم تركيب نشده است بلكه مقصود آن است كه بر افراشتن آسمان از روى ميزان است و در ساختمان آن رعايت تعادل شده است قواى جاذبه و دافعه در ميليونها و ميلياردها كرات با عظمت آسمانى به قدرى دقيق است و متعادل كه در ميليونها و بلكه در ميلياردها سال هيچ يك از مدار خود خارج نمى شوند و
همه هستند سرگردان چو پر كار
پديد آرنده ى خود را طلبكار
عدل به اين معنى مقابلش ظلم به معناى متعارف نيست بلكه مقابل آن بى تناسبى است: اگر در ساختمانى اطاق پذيرايى فرضا در مساحتى به اندازه ى دو متر مربع ولى دستشويى در فضاى بيست مترى بنا شود چنين ساختمانى بر اساس عدل نيست بلكه مبنى بر بى تناسبى است و اگر از روى مجاز نه حقيقت گفته شود كه در بناى آن ظلم بكار رفته است مانعى ندارد.
معناى ديگر عدل آن است كه حكماى الهى فرموده اند: «اعطاء كل ذى حق حقه» هر چه به هر كس داده شود استحقاق او نسبت به آن چيز رعايت شود (به هر كس آنچه لايق بود دادند)
مولانا در اشعار خود فرمايد:
عدل چبود وضع اندر موضعش
ظلم چبود وضع در ناموضعش
عدل چبود آب ده اشجار را
ظلم چبود آب دادن خار را
موضع رخ شه نهى ويرانى است
موضع شه پيل هم نادانى است
عدل به اين معنى ملازم با تساوى نيست بلكه احيانا مساوات عين ظلم خواهد بود كه چه بسا حق كسى بيشتر از ديگرى باشد كه رعايت نكردن آن ظلم خواهد بود از اين رو در جريان قضاوت حضرت داود آنجا كه طرف دعوى ادعا كرد كه: «ان هذا اخى له تسع و تسعون نعجه ولى نعجه واحده فقال اكفلنيها و عزنى فى الخطاب»: اين برادر من نود و پنج راس ميش دارد و مرا فقط يك ميش است و برادرم آن يك ميش را هم نمى تواند در دست من ببيند و آن را از من به زور مى خواهد بگيرد داود عليه السلام گفت: «لقد ظلمك بسئوال نعجتك الى نعاجه»: البته كه به تو ظلم كرده است كه خواسته است يك ميش تو را به ميشهاى خود اضافه كند و بسيار معاشران و شريكان هستند كه در حق يكديگر ظلم و تعدى مى كنند مگر آنان كه اهل ايمان و عمل صالح هستند كه آنها بسيار كم اند «فظن داود انما فتناه» داود آنست كه ما او را سخت امتحان كرده ايم در آن حال «فاستغفر ربه و خر راكعا و اناب» پس از خداى تعالى عفو و آمرزش طلبيد سر استغفار حضرت داود و امتحان در همين بود كه داود به محض اين كه شنيد يكى از دو برادر با داشتن نود و نه ميش يك ميش برادر را نيز مطالبه مى كند تامل نكرده و سريع قضاوت كرد و حكم به ظالم بودن طرف مقابل نمود و توجه نكرد كه زياد داشتن دليل بر نداشتن حق مطالبه نسبت به حق خود نيست. با اين توضيحى كه داده شد احتمال مى رود كه قسط و عدل در دعاى شريف به فرض كه مترادف بوده و در لغت به يك معنا باشند در اين جمله از هر يك از آن دو معناى خاصى اراده شده است يعنى در جمله ى اول از قسط عدل به معناى اول يعنى تعادل مقصود است و در جمله دوم عدل به معناى دوم. و اينكه حكمهاى الهى و قضا و قدر او بر اساس عدل است و تقسيمات عادلانه است و هر كس به قدر استحقاق خود از عطاى الهى بهره مند است. روايتى شريف، روشنگر نكته اي در دعا اما نكته در دعا آنكه امام عليه السلام پس از شهادت به توحيد صفتى كه براى خداى تعالى ذكر مى كند قائم به قسط بودن حق تعالى است و اين توصيف اولا اشاره است به آن چه در آيه شريفه ذكر شده كه خداى تعالى پس از شهادت ذات مقدسش و فرشتگانش و دانشمندان به توحيد ذاتش خود را به همين صفت توصيف فرموده آنجا كه فرمايد: «شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكه و اولوا العلم قائما بالقسط» گوى دعاكننده عرض مى كند همانگونه كه تو به هنگام شهادت بر وحدانيت خود را به اين صفت توصيف فرموده اي من نيز به هنگام شهادت بر توحيد تو را به آن صفت توصيف مى كنم كه تو خود فرموده اي و اما روايت را شيخ جليل طبرسى در تفسيرش از غالب بن القطان نقل مى كند كه گويد در سفر تجارتى وارد كوفه شدم و در محلى نزديك به اعمش منزل كردم و به خاطر نزديكى خانه نزد او رفت و آمد داشتم شبى كه مى خواستم از كوفه به طرف روانه شوم اعمش را ديدم كه براى تهجد به پا خاست و ضمن تهجدش آيه ى شهد الله انه لا اله الا هو را تا آخر خواند سپس گفت: «و انا اشهد بما شهد الله به و استودع الله هذه الشهاده و هى لى عند الله وديعه» يعنى من به همان كه خداى تعالى گواهى داده گواهى مى دهم و اين گواهى را در نزد خداوند به امانت مى سپارم و اين امانت من است نزد خدا، چندين بار اين جمله را تكرار كرد پيش خود گفتم لابد در اين باره چيزى شنيده است پس با او نماز خواندم و دعا كردم سپس گفتم آيه اي را شنيدم از تو كه مكرر مى خواندى گفت: «لا احد ثك بها الى سنه» تا يك سال حديث آن را به تو نخواهم گفت من يك سال ماندم پس از گذشت يك سال گفتم اي ابامحمد يك سال گذشت گفت: «حدثنى ابن وائل عن ابى عبد الله عليه السلام قال قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يجاء بصاحبها يوم القيامه فيقول الله ان لعبدى هذا عهدا عندى و انا احق ممن و فى بالعهد ادخلوا عبدى هذا الجنه»: ابن وائل حديث كرد مرا از امام صادق عليه السلام كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود كسى را كه اين آيه خوانده روز قيامت مى آورند پس خداى تعالى فرمايد اين بنده مرا نزد من عهدى است و من سزاوارترين كسى هستم كه به عهد وفا كنم اين بنده ى مرا به بهشت داخل كنيد.
نكته جالب ديگرى نيز كه در روايت است اهتمام مسلمانان به فراگرفتن احاديث است كه به خاطر شنيدن يك حديث يك سال به انتظار مانده و از مسافرت چشم پوشيده است و نظاير اين اهتمام در موارد ديگر نيز ثبت شده است. «روف بالعباد»: رافت در ما حالتى است نفسانى كه در فارسى تعبير از آن به دلسوزى مى شود و اين معنى از جهتى اخص از رحمت به معناى مهربانى است و به اصطلاح ادبى ميان رافت و رحمت (عموم و خصوص من وجه) است يعنى هر يك از اين دو از جهتى عام است و از جهتى خاص و ماده اجتماع نيز دارند كه هر دو معنى بر آن مورد منطبق است رافت بدون رحمت مانند دلسوزى جاهلانه پدر يا مادر در حق فرزند كه مانع از تاديب فرزند مى گردد و رحمت بدون رافت مانند عمل جراحى كه طبيب جراح نسبت به مريض اجرا مى كند و بدون كمترين دلسوزى و با كمال قساوت به حسب ظاهر عضو فاسد را با چاقوى جراحى مى برد و به دور مى اندازد و منشا اين عمل جراحى همانا رحمت و مهربانى نسبت به مريض است و از اين قبيل است اجراء حدود و قصاص در شرع اسلام چنانچه خداى تعالى درباره ى زناكاران مى فرمايد: «فاجلدوا كل واحد منهما ماه جلده و لا تاخذكم بهما رافه فى دين الله» يعنى دلسوزى به حال مجرم و زناكار مانع از اجراء حد الهى نشود كه اين خود عين رحمت است (توجه داريد كه نفرموده: «و لا تاخذكم بهما رحمه فى دين الله» و موجب ادامه ى حيات معنوى فرد و اجتماع است «و لكم فى القصاص حياه» بنابراين آنجا كه به خداى تعالى نام مبارك روف بالعباد گفته مى شود به معناى رحمت خالص و مهربانى فوق العاده و بدون رنج و درد مقصود است رنج و دردى كه احيانا در موارد رحمت وجود دارد «مالك الملك»: اصل ملك و سلطنت خداى تعالى راست و زمام همه قدرتها و سلطنت به دست اوست. «توتى الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء» بلكه مالك ملك وجود است و وجود و توابع وجود و لوازم وجود همه در دست قدرت او است و جز او كسى را نبايد و نشايد كه نامى از وجود و هستى برد.
همه هر چه هستند از آن كمتراند
كه با هستيش نام هستى برند
مولانا فرمايد:
همه شيران ولى شير علم
حمله مان از باد باشد دمبدم
حمله مان پيدا و ناپيداست باد
جان فداى آن كه ناپيدا است باد
از بعضى اهل معرفت نقل شده كه گفته است به هنگامى كه بنده بدان مقام رسيد كه حقيقت ملك را براى خدا ديد و او را مالك همه چيز دانست از هر گونه ادعايى خالى گشته و حول و قوه اي براى خود نبيند و كار را يكباره به مالك امر واگذار كند و در هر گرفتارى خلاص خود را از او بخواهد نه چيزى را به خود بداند و نه از آن خود و نه از خود (فلا يقول بى و لا يقول لى و لا يقول منى) و از اين رو بعضى از اهل دل گفته است التوحيد اسقاط اليائات و شايد شبسترى نيز همين را گويد:
نشانى داده اندت از خرابات
كه التوحيد اسقاط الاضافات
رحيم بالخلق
رحمت چنانچه اشاره شد به معنى مهربانى است علماى ادب گفته اند كه رحمن و رحيم هر دو براى مبالغه در رحمت و مهربانى است و بعضيها گفته اند كه رحمت رحمانيه شامل همه ى موجودات است و اما رحمت رحيميه مخصوص مومنين است و از بعضى ادعيه نيز شاهد آورده اند كه آمده است: «يا رحمن الدنيا و رحيم الاخره» گرچه «يا رحمن الدنيا و الاخره و رحيمهما» نيز وارد است و شايد اين فرق از آن جهت باشد كه هيئت (فعلان) به گفته بعضى فقط دلالت بر مبالغه و زيادى دارد و نظرى به بقاء و ثبات ندارد چه در امور مادى و چه در امور معنوى مانند شبعان و ريان و عطشان و جوعان و امثال ذلك و در معنويات مانند غضبان و لهفان و اما هيئت (فعيل) علاوه بر مبالغه و زيادى، دلالت بر ثبات و دوام نيز دارد و فرق ميان (فعل و فعيل) مانند خشن و شريف با اين كه هر دو براى مبالغه است در همين است كه اولى تنها مبالغه را مى فهماند ولى دومى علاوه بر آن ثبات و دوام را نيز و شايد به همين جهت گفته شده است كه رحمت رحيميه مخصوص مومنين است در آخرت به جهت ثبات و دوامى كه در نعمتهاى اخروى است و شايد به همين لحاظ عرفاى عظام فرموده اند كه هدايت هاديان طريق توحيد و انزال كتب و ارسال رسل جلوه رحمت رحيميه حق تعالى است زيرا همه اينها از نعمتهاى باقيه ى الهيه است حضرت امام خمينى قدس سره قوانين الهيه را كه به دست انبياء و اولياء الهى تاسيس و انفاذ و كشف و اجرا مى شود حتى اجراى قصاص و حدود و تعزيرات و امثال آن را نيز از اين باب مى دانند كه همه اينها براى تربيت افراد جنايتكار و رساندن آنان به سعادت تاسيس و تقنين شده و در كمال نسبى آنان دخالت كامل دارند و مى فرمايند حتى كسانى كه نور ايمان و سعادت ندارند انبياء و اولياء الهى كه مامور هدايت خلق اند و مظاهر رحمت رحيميه اند آنها را با جهاد و امثال آن به قتل مى رسانند مثل يهود بنى قريظه كه براى خود آنها نيز اين قتل صلاح و اصلاح بود و مى توان گفت از رحمت كامله نبى ختمى قتل آنها است زيرا با بودن آنها در اين عالم در هر روزى براى خود عذابهاى گوناگون تهيه مى كردند كه تمام حيات اين جا به يك روز عذاب و سختيهاى آنجا مقابله نكند و اين مطلب براى كسانى كه ميزان عذاب و عقاب آخرت و اسباب و مسببات آنجا را مى دانند پر واضح است پس شمشيرى كه به گردن يهود بنى قريظه و امثال آنها زده مى شد به افق رحمت نزديكتر بوده و هست تا افق غضب و سخط و باب امر به معروف و نهى از منكر از وجهه رحمت رحيميه است... (تا آخر آنچه فرموده اند قدس الله نفسه) نويسنده گويد: لطيفه ى ربانيه كه حضرت امام خمينى بدان اشاره فرمودند از دعاى حضرت نوح پيغمبر بزرگوار و نستوه الهى عليه السلام به خوبى استفاده مى شود آنجا كه عرض مى كند: «رب لا تذر على الارض من الكافرين ديارا انك ان تذرهم يضلوا عبادك و لا يلدوا الافاجرا كفارا». و گواهى دهم بر اين كه محمد بنده ى تو است و فرستاده تو است جمع ميان دو صفت بندگى و رسالت شايد از آن جهت باشد كه كلام از افراط و تفريط خالى باشد كه انكار رسالت جانب تفريط است و انكار عبوديت جانب افراط چنانچه درباره ى عيسى عليه السلام چنين معتقد شدند و خدايا پسر خدايش گفتند و در مقابل اين گروه جمعى از يهود حتى در نسبش شبهه ايجاد كردند و قرآن كريم از هر دو جهت دفاع كرد «و لكن اكثر الناس لا يشكرون» و تقدم عبوديت بر رسالت يا بر حسب ذوق عوام از باب ترقى از ادنى به اعلى است و يا بر حسب مشرب احلاى عرفان است كه مقامى بالاتر و شريفتر از عبوديت براى بشر نيست و شرافت بندگى است كه مقدمه و بل كه سبب رسيدن به هر شرافت و مقام است همانگونه كه خداى تعالى در مقام بيان سير معنوى و معراج ملكوتى، حبيب خودش را به اين صفت معرفى فرمود: «سبحان الذى اسرى بعبده ليلا...» و در تشهد نماز نيز كه مى گوئيم: «اشهد ان محمدا عبده و رسوله» على عليه السلام عرض مى كند: «الهى كفى بى عزا ان اكون لك عبدا»
خسروى عالمم به چشم نيايد
گر تو اشارت كنى كه چاكرم اين است
حافظ نيز فرمايد:
اميد خواجگيم بود بندگى تو كردم
هواى سلطنتم بود خدمت تو گزيدم
و اين كه غالبا شهادت به رسالت پس از شهادت به وحدانيت آمده است مانند اذان و اقامه و تشهد و ديگر اوراد وارده از ائمه عليهم السلام بعضى فرموده اند به خاطر آن است كه كلمه ى توحيد بدون اخلاص نتيجه اي در بر ندارد و اخلاص جز به سلوك مراتب آن و طى درجاتش حاصل نشود و سلوك مراتب و طى درجات ميسر نگردد مگر به شناخت كيفيت سلوك و اين شناخت را راهى جز بيان پيغمبر نيست. بيانات رسول خدا است كه كيفيت سلوك الى الله را براى ما تشريح و تعيين مى كند پس شهادت به رسالت و اقرار به صدق پيغمبر اكرم پس از كلمه ى اخلاص بالاترين و شريفترين كلمه است زيرا شهادت به رسالت لازمه ى شهادت به توحيد است و اين دو قرين هم اند كه هرگز از يكديگر جدا شدنى نيستند
و خيرتك من خلقك حملته رسالتك فاداها و امرته بالنصح لامته فنصح لها
و شهادت مى دهم كه محمد برگزيده ى تست از ميان آفريدگانت بار رسالت را بر دوشش نهادى از عهده اش برآمد و دستورش فرمودى كه نصيحت گوى امتش باشد پس او امت را نصيحت و خيرانديشى كرد و در اداى رسالت آنچنان پاى برجا بود كه بزرگان قريش به ابوطالب عموى آن حضرت اتمام حجت كردند كه پسر برادرت را از اين دعوى بازدار و گرنه با تو وارد در جنگ خواهيم شد نويد دادند كه هرگاه محمد صلى الله عليه و آله و سلم پيشنهاد ما را بپذيرد از همه امكاناتى كه ما داريم بهره مند خواهد شد و آنچه را كه بخواهد در اختيارش قرار خواهيم داد ابوطالب پيشنهاد بزرگان مكه را با پيغمبر در ميان گذاشت اشك از ديدگان پيغمبر جارى شد و فرمود و الله اگر آفتاب را در دست راست و ماه را در دست چپم بگذارند محال است كه دست از دعوت خود بردارم.
ما در خلوت به روى غير ببستيم
از همه باز آمديم و با تو نشستيم
آنچه نه پيوند يار بود گسستيم
و آنچه نه پيمان دوست بود شكستيم
مردم هشيار از اين معامله دوراند
شايد اگر عيب ما كنند كه مستيم
درباره ى خير انديشى و نصيحت امتش در مدت بيست و سه سال به تعبير يكى از دانشمندان معاصر چهار كار كرد كه هر يك از آنها بطور عادى دويست و سيصد سال وقت لازم دارد تا صورت خارجى پا بر جايى پيدا كند:
اول آن كه تاسيس دين جديدى كرد يعنى دين الهى را چنانكه در فطرت بشر است بر خلاف اديان رايج زمان خود بيان كرد و مردم را به دين خود مومن ساخت به طورى كه اكنون نفوذ روحانى آن همچنان در دلهاى صدها ميليون پيروانش مسلط است...
دوم آن كه از قبيله هاى مختلف عرب كه دشمن و خونخواه يكديگر بودند و هيچگاه آتش جنگهاى داخلى در ميان آنها خاموش نمى شد يك ملت به وجود آورد كه در وحدت مانند يك تن بود و اصول اخوت و مساوات و حريت و وحدت كلمه به معناهاى حقيقى خود در ميان آنها حكمفرما بود. مولانا گويد:
دو قبيله كه اوس و خزرج نام داشت
يك ز ديگر جان خون آشام داشت
كينه هاى كهنه شان از مصطفى
محو شد در نور اسلام و صفا
اولا اخوان شدند آن دشمنان
همچو اعداد عنب در بوستان
وز دم المومنون اخوه به پند
درشكستند و تن واحد شدند
آفرين بر عشق پاك اوستاد
صد هزاران ذره را داد اتحاد
همچو خاك مفترق در رهگذر
يك سبوشان كرد دست كوزه گر
سوم آنكه در ميان همين قبايل متفرقه كه هر يك براى خود رئيس داشتند و بخ خودسرى عادت كرده بودند و هيچگاه سابقه دولت و حكومت مركزى نداشتند دولتى تاسيس كرد به طورى كه بعد از يك قرن يگانه دولت عالم و امپراطورى مطلق جهان شد.
چهارم آن كه در مدت بيست و سه سال يك تنه قانونى وضع كرد كه تمام مصالح و حوائج ملتش را در برداشت و دارد و حقوق همه به طور كامل و عادلانه در آن رعايت شده است.
چه زيبا گويد مولانا:
خواند مزمل نبى را زين سبب
كه برون آى از گليم اي بوالهرب
سرمكش اندر گليم و رخ مپوش
كه جهان جسمى است سرگردان تو هوش
باش كشتيبان در اين بحر صفا
كه تو نوح ثانئى اي مصطفى
خيز و در دم تو به صور سهمناك
تا هزاران مرده بر رويد ز خاك
چو تو اسرافيل وقتى راست خيز
رستخيزى ساز از اين رستخيز
هر كه گويد كو قيامت اي صنم
خويش بنما كه قيامت نك منم
بار الها (چون پيغمبر تو در اداى رسالت كوتاهى نكرد و وظيفه اش را به نحو احسن انجام داد) پس تو نيز بيشترين درودى را كه بر كسى از آفريدگانت فرستادى بر محمد و آل او بفرست
و آته عنا افضل ما آتيت احدا من عبادك
ايتاء و اعطاء به يك معنى است. و به جاى ما به آن حضرت عطا فرما بهترين عطيه اي كه به هر يك از بندگانت عطا فرموده اى.
و اجزه عنا افضل و اكرم ما جزيت احدا من انبيائك عن امته
و پاداش بده او را از عوض ما والاترين و شايسته ترين پاداشى كه به هر يك از پيامبرانت از سوى امتش مرحمت فرموده اى. «انك انت المنان بالجسيم الغافر للعظيم»: همانا تويى كه به اعطاى بزرگ بندگانت را ممنون احسانت مى فرمايى و گناه بزرگ را مى آمرزى گويى در پايان دعا علت خواسته ذكر شده يعنى بار الها هر چند خواسته هاى ما بزرگ باشد در پيشگاه تو اجابت آنها بى سابقه نيست بلكه همواره فضل و احسانت اين چنين است و اگر مانع از استجابت اين خواسته ها گناهان بزرگ ما است تو آمرزنده ى گناهان بزرگى. اعاده ى صلوات و درود به خاطر اهتمام به شان درود بر محمد و ختم دعا با درود و اضافه آل بر محمد است اگر درودهاى پيشين اختصاص بر آن حضرت داشته تا به تعبير روايات (صلوه بترى) نباشد چنانچه ثقه الاسلام كلينى قدس سره در كافى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: پدرم شنيد كه شخصى پرده ى كعبه را گرفته و مى گويد: اللهم صل على محمد پدرم به او فرمود: لا تبترها يعنى دنباله اش را حذف نكن سپس خود امام صادق اين كلمه را تفسير فرمودند (اى تظلمنا حقنا) يعنى در حق ما ظلم روا مدار «قل اللهم صل على محمد و اهل بيته» درود بر محمد و اهل بيت او كه پاكان و پاكيزگان و برگزيدگان و نجيب تران بودند
