و ضعف الصبر
و پناه به تو مى برم از ناتوانى در صبر و شكيبايى آيه اي است در قرآن شريف كه از آن استفاده مى شود كه براى مقام والاى رهبرى (آن هم رهبرى به اذن خدا (1)) لازم است اولا يقين به ماموريت و هدف و پس از تحقق اين شرط شرط دومى بايد و آن صبر و استقامت در پيشبرد هدف است و آن آيه اين است: «و جعلنا منهم ائمه يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا باياتنا يوقنون»: ما از آنان پيشوايانى قرار داديم كه به دستور ما مردم را هدايت مى كردند براى آن كه آنان در راه حق صبر كردند و در آيات ما به مقام يقين رسيده بودند، ترتيب ميان دو شرط كه اشاره به آن شد از تغيير سياق آنها استفاده مى شود چنانچه بر اهل ادب پوشيده نيست.
اگر در اين آيه شريفه درست تامل شود براى اهميت و فضيلت اين دو كمال نفسانى همين يك آيه كافى است.
بحث درباره يقين و مراتب آن فعلا از مقصد ما خارج است و اين زمان بگذار تا وقت دگر و اما صبر پس چنانچه محقق طوسى فرمايد عبارت است از جلوگيرى نفس از جزع و بى تابى هنگامى كه واقعه مكروه و ناخوش آيند روى دهد و اثرش آن است كه نمى گذارد در باطن انسان اضطرابى رخ دهد و زبانش را به شكايت بگشايد و اعضا و جوارحش حركات نامناسب انجام دهد (الصبر حبس النفس عن الجزع عند المكروه هو يمنع الباطن عن الاضطراب و اللسان عن الشكايه و الاعضاء عن الحركات غير المعتاده) و عارف معروف خواجه عبدالله انصارى گويد: «الصبر حبس النفس على جزع كامن عن الشكوى»: صبر عبارت است از نگهدارى نفس از شكايت در مورد ناراحتى و بى تابى كه در دل به وجود مى آيد، محقق كاشانى شارح كتاب در بيان آن گويد كه مقصود از اظهار بى تابى و شكايت آن است كه با وجود ناراحتى در باطن زبان به شكايت نگشايد چه اگر ناراحتى درونى نداشته باشد صبر تحقق نمى يابد و حبس نفس معنا ندارد بلكه آن رضا خواهد بود نه صبر و مقصود از شكايت كه نبايد بكند شكايت به غير حق تعالى است كه شكايت به حق تعالى در باب صبر مطرح است چنانچه حضرت ايوب شكايت به پروردگارش كرد: «انى مسنى الشيطان بنصب و عذاب» و آن جناب اين سخن را وقتى گفت كه هيجده سال در دام بلا گرفتار بود و رنج و درد مى كشيد و دور و نزديك او را ترك گفته بودند با اين كه خداى تعالى او را به صير توصيف فرموده و او را ستوده است به اين كه وى صابر بود: «انا وجدناه صابرا نعم العبد انه اواب» و جناب يعقوب عرض كرد: «انما اشكوبثى و حزنى الى الله» من شكايت غم و اندوه خود را نزد خدا مى برم. پس اگر شكايت به خداى تعالى ناپسند بود از پيغمبر خدا صادر نمى شد. پايان سخن كاشانى.
نويسنده گويد: صبر يكى از عاليترين مقامات دين و شريفترين منازل سالكين است و در فضيلت آن همين بس كه فرمودند: «الصبر من الايمان به منزله الراس من الجسد» صبر جايگاهش از ايمان به منزله سر از بدن است همانگونه كه پيكر بى سر حياتى ندارد ايمان بدون صبر نيز اثرى ندارد.
علماء اخلاق فرموده اند همه اخلاق نيكو و هم چنين خويهاى زشت از سه چيز تكون مى يابد و به وجود مى آيد و آن سه چيز عبارت است از علم و حال و عمل. علم به منزله ى ريشه درخت است و حال به منزله ى شاخه هاى آن و عمل به منزله ميوه آن است پس علم مبدا حصول و روئيدن حال است و ميوه ى حال عبارت است از عمل و در حقيقت خويهاى خوب و زشت همان حال است و علم به منزله مقدمه آن و عمل به منزله نتيجه و ميوه ى آن است و اين قاعده در همه اخلاق چه خوب و چه زشت جارى است مثلا توبه عبارت است از علم و حال و عمل علم به خطرناك بودن معاصى و ضرر گناهان حال پشيمانى از آنچه كرده و عمل قيام به وظايف توبه و جبران مافات كه اصل اصيل اين سه همان حال است و علم مقدمه آن و جبران نتيجه آن است از اين رو در روايات همان اصل مهم را در نظر گرفته و فرموده اند (التوبه هى الندم) و آن دو ديگر را به جاى مقدمه و نتيجه گرفته اند. و تفصيل مطلب در محل خود ذكر شده صبر نيز از اين قاعده مستثنى نيست علمى لازم دارد و آن اين كه آدمى بداند كه خداى تعالى او را امتيازى بخشيده است كه در هيچ يك از مخلوقات آن امتياز نيست نه در حيوان و نه در ملائكه و آن امتياز عبارت است از صبر كه اين خصوصيت را هيچ يك از آن دو نوع مخلوق ندارند. اما حيوان ندارد به خاطر پستى قدر و مقامش و اما ملائكه ندارد به خاطر شرافت و كمالش و تفصيل اين اجمال آن كه حيوانات مسخر در دست شهوات و غرق در هواهاى حيوانى هستند و همه حركت و سكونشان را هيچ عاملى بجز شهوت نيست و قوه و نيرويى در وجودشان نيست كه با عامل شهوت معارضه كند و مانع از اعمال آن شود به قول مولانا:
او نداند جز كه اصطبل و علف
از شقاوت غافل است و از شغف
و چون چنين نيروى معارض ندارد پس صبر در وجودشان نيست و اما ملائكه پس آنان از عقل مجرد آفريده شده اند و اصلا شهوتى در وجودشان نيست آنان تنها براى شوق به حضرت ربوبى و ابتهاج به قرب آن حضرت آفريده شده اند و نيروى معارضى با اين شوق و عشق ندارند كه نامش را صبر بگذاريم آنان به تعبير قرآن كريم «عباد مكرمون لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون» مى باشند و چون نيروى معارض در وجودشان نيست ترقى مقام نيز ندارند «و ما منا الا له مقام معلوم» اميرالمومنين عليه السلام فرمايد: «منهم سجود لا يركعون و ركوع لا ينتصبون و صافون لا يتزايلون...» شايد اشاره به همين عدم استكمال باشد و اين آدميزاد است كه وجودش مجمع قواى متضاد است و هر يك از آنها آدمى را به سوى مقتضاى خودش مى كشد و آدمى در اين ميان گرفتار است و دو نيروى عقلى و حيوانى وجود انسان را ميدان جنگ خود ساخته اند:
تا كدامين غالب آيد در نبرد
زين دو گانه تا كدامين برد نرد
آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب
وين بشر با دو مخالف در عذاب
امام صادق عليه السلام در حديثى كه مجلسى در بحار و صدوق در خصالش نقل مى كند متعرض به دو خلقت عقل و جهل مى شوند و اين كه خداى تعالى به هر يك از اين دو سپاهيانى مقرر فرمود عقل را هفتاد و پنج سپاهى و جهل را نيز هفتاد و پنج سپاهى عطا فرمود تا در ميدان جنگ نابرابرى به وجود نيايد و حديث معروف است به حديث جنود عقل و جهل و يكى از رواياتى كه به قلم امام خمينى قدس سره شرح شده بود همين روايت بود و نويسنده آن را زيارت كرده بودم و اكنون نمى دانم در دست متصديان آثار امام هست يا آن كه در هجوم عوامل طاغوت به منزل ايشان از دست رفته است؟ والى الله المشتكى.
و به هر حال آنچه باعث پيروزى انسان در اين ميدان بر قواى جهل مى شود همانا صبر است به معناى عام كه شايد توضيحش گفته شود
وصل: در روايات آمده است كه «ان الصبر نصف الايمان»: به تحقيق كه صبر نيمى از ايمان است براى اين روايت دو توجيه مى توان نمود:
توجيه اول آنكه بگوييم ايمان عبارت است از مجموع اعتقادات قلبيه و اعمال ظاهريه قالبيه و در روايات نيز چنين اطلاقى وارد است چنانچه در كافى شريف از امام باقر و يا امام صادق عليهماالسلام روايت كرده كه فرمود: «الايمان اقرار و عمل و الاسلام اقرار بلا عمل»: ايمان عبارت است از اقرار و عمل و اسلام اقرار است بدون عمل و روايات ديگرى نيز به همين مضمون وارد شده است. بنابراين صحيح است كه بگوييم صبر نيمى از ايمان است زيرا اگر به حسب روايتى كه ذكر شد نيمى از ايمان اقرار باشد كه اعتقاد قلبى است و نيم ديگرش عمل، پيدا است كه عمل يا اطاعت است و يا معصيت و هر دو احتياج به صبر دارد يعنى صبر بر طاعت و صبر از معصيت و به عبارت ديگر گوييم كه ايمان را دو ركن است يكى از دو ركن عبارت است از يقين به معارف الهيه از شناخت مبدا و معاد و عوالمى كه بين مبدا و معاد است و ركن ديگر آن صبر است يعنى عمل كردن به مقتضاى يقين بر اين كه اطاعت خدا لازم است و سود بخش براى زندگى دنيا و آخرت و معصيت خدا خار راه طريق آخرت است و مانع از رسيدن به كرامتهاى الهى و چنانچه اشاره شد فعل طاعت و ترك معصيت هر دو نيازمند به صبر است و شايد به خاطر همين ارتباط ميان اين دو ركن است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در روايتى ميان اين دو جمع فرموده و فرموده است: «من اقل ما اوتيتم اليقين و عزيمه الصبر»: از كمترين چيزى كه به شما عنايت شده يقين است و ملكه ى صبر.
و توجيه دوم روايت «الصبر نصف الايمان» آن است كه بگوييم كه ايمان هر چند امر قلبى باشد و لكن اين حالت قلبى و امر نفسانى را آثارى است در خارج و آن اين كه دل با ايمان، حوادث عالم را ناشى از تصادف و حكم طبيعت بى شعور نمى داند بلكه همه را نتيجه تدبير و تقدير مبدئى عالم و حكيم و مهربان مى داند و ايمان دارد كه خداى تعالى به حكم غناى ذاتى و رحمت واسعه اش به جز خير و نيكى براى بنده اش نمى خواهد بنابراين آنچه براى بنده تقدير فرموده و در خارج تحقق مى يابد خالى از دو وجه نخواهد بود يا مطابق ميل بنده و به داخواه او است يا برخلاف ميل او و مورد كراهت او در عين حال كه هر دو بر طبق مصلحت تامه است و به خير و صلاح بنده است پس اگر پيش آمدها مطابق ميلش باشد كه جاى شكر است تا خداى تعالى نعمتش را بر او بيفزايد به حكم «لئن شكرتم لا زيدنكم» و اگر مطابق ميل او نباشد و برخلاف رضاى نفسى او باشد بايد صبر كند تا خداى تعالى جزاى صابرين و پاداش صبر به او عطا فرمايد پس با اين توجيه ايمان در مقام خارج و تحقق داراى دو قسم است قسمى موجب شكر است و قسمى موجب صبر پس صبر نيمى از ايمان است و به همين توجيه حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه فرموده است: «الايمان نصفان»: نصف صبر و نصف شكر.
تنبيه: صبر را اقسامى است و بهترينش عبارت است از صبر از خواسته هاى طبع حيوانى و شهوت پرستى چنانچه در بسيارى از روايات آمده است از جمله كافى شريف با سند خود از اصبغ بن نباته نقل مى كند كه اميرالمومنين عليه السلام فرمود: صبر بر دو گونه است: صبر در مصيبت كه بسيار خوب و زيباست و لكن بهتر از اين صبر كردن است از آنچه خداى تعالى آن را حرام فرموده و ذكرهم بر دو گونه است يكى آن كه انسان به هنگام مصيبت خداى را ياد كند و ليكن افضل از اين ذكر، ياد خدا است آن جا كه حرامى پيش مى آيد كه انسان به ياد خدا بيفتد و ياد خدا او را مانع از آلوده گى به آن گناه گردد «الصبر صبران صبر عند المصيبه حسن جميل و احسن من ذلك الصبر عند ما حرم الله عز و جل عليك و الذكر ذكران ذكر الله تعالى عند المصيبه و افضل من ذلك ذكر الله عند ما حرم عليك فيكون حاجزا»
تنبيه ديگر: صبر را از احكام خمسه تكليفيه چهار حكم است: وجوب. استحباب. كراهت. حرمت: صبر واجب عبارت است از صبر بر واجبات مانند روزه واجب و نماز واجب و امثال اينها و صبر از محرمات و چيزهايى در شرع اسلام از ارتكاب آنها جلوگيرى شده است. و صبر مستحب عبارت است از صبر از مكروهات و خوددارى از اين كه مكروهى از انسان سر بزند و صبر بر مستحبات و تحمل زحمت آنها. و اما صبر مكروه عبارت از صبر بر زحمت كارهايى كه در شرع مكروه است مانند صبر بر عزلت و گوشه گيرى كه از نظر جامعيت اسلام و جهان بينى آن كارى است ناپسند و مانند صبر كردن بر ترك خوردن گوشت چهل روز بنابر آنچه معروف است كه گوشت نخوردن تا چهل روز مكروه است و امثال اينها و اما صبر حرام عبارت است از صبر كردن بر اذيتى كه حرام است مانند اينكه آدمى صبر كند بر اذيت كسى كه مى خواهد بدون جهت دست او را ببرد و يا يكى از اعضاى او را ناقص كند و يا صبر كردن بر تجاوز نامشروع كسى نسبت به مال و يا ناموس انسان و در يك جمله احكام صبر تابع احكام مقدسه شرع است در موارد صبر و اما صبر مباح هر چند تصورش امكان پذير است لكن در خارج بعيد است كه عملى هيچ جهت مرجحه در فعل يا ترك نداشته باشد از اين رو علماى اخلاق صبر مباح ذكر نكرده اند.
نكته ها:
صبر بر طاعت را كه گفته شد سه مرحله است مرحله ى پيش از اطاعت و مرحله ى در حال اطاعت و مرحله ى بعد از اطاعت اما صبر در مرحله ى اولى كه پيش از طاعت است بدان معنا است كه سعى كند در تصحيح نيت و تحصيل اخلاص و نگذارد كه شائبه هاى ريا و آفاتى كه ممكن است براى عمل باشد به طاعت او راه يابد و اين مرحله از مراحل مشگل صبر است كه براى هر كسى ميسور نيست كه كاملا موفق شود زيرا مكايد نفس و شيطان بسيار است و خيلى دقت و هوشيارى لازم است تا آدمى در اين مرحله به دام شيطان و نفس نيفتد.
دام سخت است مگر يار شود لطف خداى
ور نه انسان نبرد حرفه ز شيطان رجيم
و روايت معروف از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به همين نكته ناظر است كه فرمود: «انما الاعمال بالنيات و لكل امرى ما نوى» و خداى تعالى فرمود: «و ما امروا الا ليعبد و الله مخلصين له الدين» و شايد به همين لحاظ است كه خداى تعالى صبر را مقدم بر عمل داشته آن جا كه فرمايد: «الا الذين صبروا و عملو الصالحات» و اما صبر در مرحله دوم يعنى در حال عمل و اطاعت به اين است كه نگذارد سستى بر او راه يابد و حال نشاط خود را تا آخر عبادت محافظت كند و شايد به اين نكته اشاره باشد آيه شريفه: «نعم اجر العاملين الذين صبروا» يعنى صبر تا پايان عمل.
و اما صبر در مرحله سوم يعنى پس از فراغت از اطاعت بدين معنى است كه آدمى صبر از افشاء آن داشته باشد و اطاعت خود را به رخ ديگران نكشد و نيز با ديده ى عجب و خودپسندى به آن نگاه نكند و از موجبات حبط عمل خوددارى نمايد قال تعالى شانه «و لا تبطلوا اعمالكم»- و لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى» و همه اين نكات و ديگر نكات در كتاب عجب و ريا تاليف نويسنده به تفصيل بيان شده است علاقه مندان به كتاب مزبور كه به عربى و فارسى (هر دو) طبع و منتشر شده است مراجعه نمايند.
و قله القناعه
قناعت به معناى به سنده بودن و قانع كسى است كه به آنچه در دست او است بسنده باشد و قلت به معناى كم بود است و احيانا نبود چيزى را با مسامحه يا مبالغه قلت گويند مثلا كسى را كه خيرى از او سر نمى زند مى گويند قليل الخير.
بنابراين معناى جمله چنين است:
پروردگارا پناه به تو مى برم از قانع نبودن، و شايد نكته ى حسن استعمال در چنين موارد آن است كه بازگشت هر دو تعبير به يك معنا است زيرا آن را كه مى گوييم قانع نيست در حقيقت مقصود ما همان كم داشتن قناعت است زيرا يك مرتبه ى از قناعت را به حكم اجبار بايد داشت، آدمى كه نمى تواند به هر چه آرزوى آن را دارد دست بيابد به گفته ى شاعر:
ما كل ما يتمنى المرء يدركه
تجرى الرياح بما لا تشتهى السفن
پس همه از صفت قناعت خواه و ناخواه برخوردارند و آن كه مى گوييم قانع نيست يعنى قناعت به قدر كافى ندارد، قناعتى كه مانع از حرص ورزيدن باشد پس قلت قناعت و قانع نبودن به يك معنا است و درستتر همان است كه امام فرموده است و همين توجيه كه گفته شد نسبت به كار خير نيز هست يعنى وقتى به كسى كه قليل الخير است بى خير گفته مى شود صحيح است زيرا مرتبه اي از خير لا محاله در وجود هر كسى هست و محال است وجود فاقد خير باشد و اگر مى گوييم بى خير است يعنى كم خير است.
نكته ادبى: قنع را كه فعل ماضى از قناعت است اگر با كسره نون (عين الفعل) بخوانيم مانند تعب به معناى بسنده بودن است و اگر با فتحه نون خواند شود مانند منع به معناى سئوال است پس قانع را دو معنا است: يكى بسنده و ديگرى خواهنده وسائل، و از اين باب است آيه ى شريفه: «و اطعموا القانع و المعتر»: از گوشت قربانى به گداى سائل به كف بدهيد و هم به فقيرى كه گدايى نمى كند و هر دو معناى قانع در اين بيت شعر آمده كه مى گويد:
العبد حر ان قنع و الحر عبد ان قنع
فاقنع و لا تطمع فما شى ء يشين سوى الطمع
كه قنع اولى با كسر نون است و قنع دومى با فتح نون و در معناى لغوى قناعت بيانات مختلفى از دانشمندان شده است بعضى فرموده است: «القناعه هى الرضا بالقسمه» به قول حافظ:
رضا بداده بده و از جبين گره بگشا
كه بر من و تو در اختيار نگشوده است
و محقق طوسى قدس سره پس از آن كه قناعت را از شاخه هاى عفت دانسته و عفت عبارت است از اعتدال قوه ى شهويه، فرموده است قناعت عبارت است از آن كه آدمى در خوراك و پوشاك و ديگر نيازمنديهايش به هر چه كه نيازش را برطرف كند راضى باشد از هر جنس كه باشد مثلا در خوراك آنچه سيرش كند در لباس آنچه بدن او را بپوشاند و از سرما و گرما محفوظش كند اما كيفيت و نوع غذا و لباس مطرح نيست هر چه مى خواهد باشد و لو از پستترين شان و از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده كه فرمود: از جبرئيل پرسيدم كه تفسير قناعت چيست؟ گفت: «تقنع بما تصيب من الدنيا بالقليل و تشكر على اليسير»: به آنچه از دنيا به دستت مى رسد هر چند كم باشد قانع باشى و شكرگزار، امام باقر عليه السلام فرمود: «من قنع بما رزقه الله فهو اغنى الناس» و اين سخن حق است و تمام، زيرا غنانه به معناى ثروت است و مال بلكه به معناى بى نيازى است و از اين رو است كه خداى تعالى اغنى الاغنياء است زيرا به هيچ نيازمند نيست در غناى به معناى مال و ثروت است كه سعدى گويد: آنانكه كه غنى تراند محتاج تراند. و نيز گويد: در سيرت اردشير بابكان آمده است كه حكيم عرب را پرسيد كه روزى چه مايه طعام بايد خوردن گفت صد درم سنگ كفايت است، گفت: «هذا المقدار يحملك و مازاد على ذلك فانت حامله» يعنى اين قدر ترا بر پاى همى دارد و هر چه بر اين زيادت كنى تو حمال آنى.
خوردن براى زيستن و ذكر كردن است
تو معتقد كه زيستن از بهر خوردن است
و شكاسه الخلق
و پناه به تو مى برم از كج خلقى، كه زيانهاى فراوان دارد نسبت به دين و دنياى انسان، آدم كج خلق هم خود در عذاب است هم ديگران لذا امام صادق عليه السلام فرمود: «من ساء خلقه عذب نفسه»: كسى كه بدخو شد خود را به عذاب و شكنجه انداخته است. از سقراط حكيم نقل شده كه ديد كسى غلام خودش را مى زند و از شدت خشم مى لرزد پرسيد تو را چه شده است كه به اين حال افتاده اى؟ گفت: بدرفتارى اين غلام. سقراط گفت: «ان كان كل ما جنى عليك جنايه سلطته على نفسك تفعل بها ما ارى فما اسرع ما تذهب نفسك مبدده من هذا الفعل»: اگر بنا بشود در هر جنايتى كه از غلام سر مى زند تو خود را به اين حالت كه من در تو مى بينم بيندازى به زودى خود را تلف خواهى كرد، مامون، خليفه ى دانشمند عباسى گويد: اگر در هر بار كه يكى از غلامان كار زشتى انجام دهد ما خلق تنگى كنيم بيم آن مى رود كه غلامان ما خوش خلق شوند و ما خود گرفتار بدخلقى بشويم، از امام صادق عليه السلام روايت است كه فرمود: بد خلقى عمل را فاسد مى كند. و در روايتى به جاى (عمل) ايمان است كه بدخلقى فاسد مى كند ايمان را همانگونه كه سركه عسل را فاسد مى كند و نيز آن حضرت از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى فرمايد كه فرمود: «ابى الله لصاحب الخلق السى ء بالتوبه»: خداى تعالى نخواسته است كه آدم بدخلق موفق به توبه بشود عرض شد يا رسول الله توضيحش بدهيد فرمود: زيرا انسان بدخلق از گناهى توبه مى كند ولى به گناه بدتر دچار مى شود، شايد مقصود آن حضرت آن باشد كه چون منشا گناه در نفس موجود است توبه از گناه ثمر ندارد بلكه دوباره گرفتار مى شود كه توبه را بشكند و گناه پس از توبه قبحش بيشتر و عذابش شديدتر است زيرا علاوه بر خود گناه جرم شكستن توبه را نيز دارد و اثرش در نفس و ضعيف كردن اراده بيش از گناه اول است و شايد مانع از توبه كردن هم بشود به گفته شاعر:
نه شيخ مى دهدم توبه و نه پير مغان مى
ز بسكه توبه نمودم ز بسكه توبه شكستم
و الحاح الشهوه
الحاح به معناى اصرار و پى گيرى است و شهوت يعنى ميل نفس، بار الها پناه به تو مى برم از پى گيرى ميلهاى نفسانى. در ميان قواى نفسانى قويترين و ريشه دارترينشان شهوت است زيرا از نخستين لحظه اي كه انسان قدم به اين عالم مى گذارد شهوت به همراه دارد و پيش از همه ى قواى ديگر است كه به تدريج ظهور و بروز مى كنند و گذشته از اين، شهوت در انسان به جنبه ى حيوانيت او است نه به جنبه ى انسانيت و از اين رو است كه مى بينيم همه ى حيوانات در شهوت با انسان شريكند و چه بسا بسيارى از حيوانات در اين جهت از انسان پيشتر و بيشتر باشند و گر آدمى بخواهد از صف حيوانات ممتاز گردد و در رديف انسانها قرار گيرد مى بايست خود را از اسيرى و گرفتارى شهوت نجات دهد و اين نه به آن معنى است كه شهوت را در خود بكشد و از اين نيرو تهى گردد كه اگر چنين كرد علاوه بر آن كه پيكر جسمانى او كه مركب روح است و بايد سالم و با نشاط باشد مريض و ناتوان مى گردد و وظيفه خود را در طى طريق آخرت نمى تواند به خوبى انجام دهد بلكه بدان معنا است كه نفس را در پيروى از شهواتش تابع عقل كند و بدون امر او نفس نتواند از اين قوه استفاده كند الا وجود اصل قوه شهوت در انسان وسيله ى به سعادت رسيدن او و خوشبختى ابدى است زيرا وسيله سعادت همانا عبادات است و آن فرع حيات است و حيات وابسته به غذا خوردن است كه لازم وجود شهوت است علاوه بر آن كه شهوت باعث بقاء نسل انسان است پس شهوت را منافع فراوان است به شرط آن كه مطيع و منقاد عقل باشد شهوت در وجود آدمى همانند دشمنى است كه از جهتى بيم آسيب رساندنش مى رود و از جهتى اميد آن هست كه فائده اي داشته باشد و با اين كه دشمن است در عين حال انسان بى نياز از او نيست پس شرط عقل آن است كه از منافعش بهره مند شود و ليكن خاطر جمع از آسيب اش نباشد به قول متنبى كه در توصيف شهوت مى گويد:
و من نكد الدنيا على الحران يرى
عدوا له ما من صداقته بد
از گرفتاريهاى مردان آزاده آن است كه دشمنى دارند كه ناچار بايدشان با او دوست باشند بلكه بايد گفت كه عامه مردم كه عاشق بهشت و لذات آن از حور و قصور و فواكه و غيره مى باشند به خاطر همين شهوت است كه در نفس آنها است زيرا لذت معنوى و عقلى را همه كس نتواند درك كرد به قول عارف حكيم الهى قمشه اي قدس سره:
بهشت و كوثر و رخ حور عين
حلال زاهدان من و روى دوست
و حافظ گويد:
عشق تو سرنوشت من
مهر رخت سرشت من
خاك درت بهشت من
راحت من جفاى تو
و مولانا فرمايد:
هر كجا تو با منى من خوشدلم
و ربود در قعر چاهى منزلم
بهتر از هر دو جهان آنجا بود
كه مرا با تو سر و سودا بود
درك اينگونه از معارف نه درخور هر كسى است.
دانه ى هر مرغ اندازه ى وى است
طعمه ى هر مرغ انجيرى كى است؟
«و ما يلقاها الا الذين صبروا و ما يلقاها الا ذو حظ عظيم»
و ملكه الحميه
حميت كه مشتق از حمايت است به معناى طرفدارى است بزرگان گفته اند كه حميت بر دو نوع است يكى حميت به حق و ديگرى حميت باطل نوع اول يعنى طرفدارى به حق و جانبدارى از حق بايد در هر فرد مسلمانى باشد و يكى از مكارم اخلاق و محاسن اعمال است و هر چند شرافت ذاتى فرد بيشتر باشد اين صفت در او متجلى تر خواهد بود و ديگر حميت ناپسند و جانبدارى از باطل و سر فرود ناوردن در مقابل حق است كه نشات گرفته از كبر و خودپسندى و ديگر صفات زشت نفسانى است و گاهى آن را حميت جاهليت گويند. و جمله ى (و ملكه الحميه) را دو گونه معنا توان كرد:
1- مقصود آن باشد كه پناه مى برم به تو از اين كه من مالك حميت باشم و حميت در وجود من باشد كه البته اين معنا با توجه به آن كه گفتيم حميت بر دو گونه است محموده و غير محموده معناى تمامى نخواهد بود زيرا استعاذه هر دو نوع را شامل است در حالى كه يكى از دو نوع آن پسنديده است و استعاذه معنى ندارد.
2- بگوييم كه استعاذه از آن است كه حميت مالك من شود نه من مالك آن و اين بدان معنا است كه اختيار از دست من گرفته و هر جا كه مورد حميت باشد صاحب آن را مجال آن نخواهد بود كه تفكر كند و حق را از باطل تميز دهد بلكه به حكم حميت حاكم بر وجودش جانبدارى كند كه اين همان بر حميت جاهليه منطبق خواهد بود و سزاوار است كه از چنين حميت به خداى تعالى پناه برده شود زيرا چنانچه اشاره شد ناشى از كبر و عجب و طغيان نفس است و خضوع در مقابل حق را عار شمارد و فرعونيت نفس تجلى مى كند و كار اين حميت ممكن است كم كم به آن جا بكشد كه طوق عبوديت و بندگى را به كلى از گردن خود بردارد و اصلا زير بار عبوديت نرود از اين رو در حديث از امام صادق عليه السلام است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: كسى كه در دلش به قدر يك دانه خردل از عصبيت باشد خداى تعالى او را در روز قيامت با اعراب دوران جاهليت محشور كند: «من كان فى قلبه حبه من خردل من عصبيه بعثه الله يوم القيامه مع اعراب الجاهليه» و نيز امام صادق عليه السلام فرمود: فرشتگان مى پنداشتند كه ابليس از آنان است لكن در علم خداى تعالى بود كه ابليس از فرشتگان نيست پس آنچه در باطن ذاتش بود با حميت و غضب آشكار نمود و گفت: مرا از آتش آفريدى و آدم را از خاك: «ان الملائكه كانوا يحسبون ان ابليس منهم و كان فى علم الله انه ليس منهم فاستخرج ما فى نفسه بالحميه و الغضب فقال خلقتنى من نار و خلقته من طين». و پناه مى برم به تو از پيروى هوا، آنچه كه نفس اماره ى انسان مى طلبد از لذتهاى دنيوى هواى نفسش گويند، پيروى اين گونه خواسته هاى نفس اگر از حدود شرع تجاوز نكند حرام نيست و لكن براى قلب حجاب است و ظلمت در نفس ايجاد مى كند چنانچه مخالفت آنها دل را نورانى و آئينه قلب را صفا و جلا مى دهد و آماده قبول تجليات حق مى كند و اگر از حدود شرع تجاوز كرد حرام است و گناه و آيات و روايات كمرشكنى در اين گونه پيروى از هواى نفس رسيده است تا آن جا كه قرآن شريف اين پيروى را عبادت در برابر نفس و هواى نفس را معبود دانسته كه مى فرمايد: «افرايت من اتخذ الهه هواه» و فرمود: «و لا تتبع الهوى فيضلك عن سبيل الله»: جاذبه ى هواى نفس براى گمراه كردن آدمى آنچنان قوى است كه فرمود: «اعظم معبود عبد فى الارض الهوى» خداى تعالى نيز در سوره ى جاثيه فرمايد: «افرايت من اتخذ الهه هواه و اضله الله على علم و ختم على سمعه و قلبه و جعل على بصره غشاوه فمن يهديه من بعد الله افلا تذكرون»: آيا ديده اي كسى را كه هواى خود را معبود خود قرار دهد خدا هم او را با علم گمراه گرداند و بر گوش و دلش مهر نهد و بر ديده اش پرده آويزد (تا ديده ى عبرت بين و گوش پند شنو و دل حقيقت جو و حقيقت فهم برايش نماند) نظير همين آيه در سوره ى فرقان نيز هست و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: سه چيز است كه انسان را به هلاكت مى كشد و يكى از آن سه، هواى پيروى شده است و اميرالمومنين على عليه السلام فرمود: «ان اخوف ما اخاف عليكم اثنان اتباع الهوى و طول الامل اما اتباع الهوى فيصد عن الحق و اما طول الامل فينسى الاخره»: از دو چيز بيش از هر چيز بر شما مى ترسم يكى پيروى از هواى نفس و ديگرى درازى آرزو اما پيروى هوى پس جلوگيرى از حق مى كند و اما درازى آرزو پس آخرت را از ياد مى برد، امام باقر عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت مى كند كه خداى تعالى فرمود: «و عزتى و جلالى و عظمتى و كبريائى و قدرى و علوى و ارتفاع مكانى لا يوثر عبد هواه على هواى الا شتت عليه امره و لبست عليه دنياه و شغلت قلبه بها و لم اوته منها الا ما قدرت له و عزتى و جلالى و عظمتى و نورى و علوى و ارتفاع مكانى لا يوثر عبد هواى على هواه الا استحفظته ملائكتى و كفلت السموات و الارضين رزقه و كنت له من وراء تجاره كل تاجر فاتته الدنيا و هى راغمه»: قسم به عزت و جلال و كبريا، و علو و ارتفاع مكانتم كه اختيار نكند بنده اي هواى خود را بر هواى من (خواسته ى خود را بر خواسته ى من) مگر آن كه به تفرقه اندازم كار او را و در هم كنم دنيايش را و مشغول فرمايم به دنيا دلش را و ندهم به او از آن مگر آنچه مقدر فرموده ام براى او و به عزت و جلال و عظمت و نور و بزرگى و رفعت مكانتم قسم است كه اختيار نكند بنده اي خواست مرا بر خواست خود مگر آنكه فرشتگانم را به حفظ او وامى دارم و آسمانها و زمينها را كفيل روزى او كنم و مى باشم من از براى او به دنبال تجارت هر تاجر (من براى او تجارت كنم و روزى او را برسانم) و بيايد او را دنيا در حالى كه منقاد و ذليل باشد. امام خمينى قدس سره فرمايد: اين حديث شريف از محكمات احاديث است كه مضمونش شهادت دهد كه از سرچشمه ى زلال علم خداى تبارك و تعالى است گو كه به حسب سند مرمى به ضعف باشد امام خمينى قدس سره پس از بيان چند روايت ديگر در باب هواى نفس فرمايد: (اى عزيز بدانكه خواهش و تمناى نفس منتهى نمى شود به جايى و به آخر نرسد انتهاى آن اگر انسان يك قدم دنبال آن بردارد مجبور شود پس از آن چند قدم بردارد و اگر با يكى از هواهاى آن همراهى كند ناچار شود با چندين تمناى آن همراهى كند اگر يك در به روى خواهش نفس باز كنى لابدى كه درهاى بسيارى بروى آن باز كنى يك وقت به واسطه ى يك متابعت نفس به چندين مفاسد و از آن به هزاران مهالك مبتلا شوى تا آن كه خداى نخواسته در دم آخر جميع راه حق را بر تو منسد كند چنانچه خداى تعالى در نص كتاب كريم از آن خبر داده است...).
و در كافى شريف از امام صادق عليه السلام روايت كند كه فرمود: «احذروا اهوائكم كما تحذرون اعدائكم فليس شى ء اعدى للرجال من اتباع اهوائهم و حصايد السنتهم»: از هواهاى نفس خود بترسيد آنسان كه از دشمنان خود مى ترسيد كه هيچ دشمنى گزندش به اندازه ى پيروى هوا و سخنان بى جا نيست.
از آيات شريفه و اخبار و احاديث استفاده مى شود كه هواى نفس باعث تيره گى جان گشته و آدمى را از درك حقيقت مانع مى گردد و روح آلوده مى شود تا حدى كه از حقيقت انسانيت منسلخ گشته از حيوان پستتر مى شود.
نقطه ى انحراف آدمى هواپرستى است هواى نفس آدمى را از كمال شخصى باز مى دارد . سنائى گويد:
اي هواهاى تو خدا انگيز
وى خدايان تو خدا آزار
ره رها كرده اي از آنى گم
عز ندانسته اي از آنى خوار
ده بود آن نه دل كه اندروى
گاو خر باشد و ضياع و عقار
كى درآيد فرشته تا نكنى
سگ ز در دور و صورت از ديوار
افسرى كان نه دين نهد بر سر
خواه اش افسر شمار و خواه افسار
سائق و قائد صراط الله
به ز قرآن مدان و به ز اخبار
بعضى از علما فرموده كه آدمى را نسبت به هواهاى نفس سه حالت است يكى آنكه مغلوب هواى نفس است و سلطان وجودش هواهاست و به اين مرتبه اشاره است آيه شريفه: «ارايت من اتخذ الهه هواه افانت تكون عليه وكيلا».
دوم آنكه با نفس در حالت جنگ و نزاع است گاهى بر نفس غالب و چيره مى شود و گاهى نفس بر او غالب و پيروز مى گردد چنين كس در حال مجاهده با نفس است و آيات و روايات جهاد شامل چنين كس است چنانچه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت است كه سئوال شد از آن حضرت: كدام جهاد افضل است؟ فرمود جهاد با هواهاى نفس «سئل صلى الله عليه و آله و سلم اي الجواد افضل؟ فقال جهادك هواك» و فرمود: «جاهدوا اهوائكم كما تجاهدون اعدائكم» و روايت معروف از آن حضرت كه در آن جهاد با نفس را جهاد اكبر ناميده و فرموده: «مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقى عليهم الجهاد الاكبر» مولانا اشعار معروفى در بيان اين حديث دارد فرمايد:
اي شهان كشتيم ما خصم برون
ماند خصمى زان بتر در اندرون
كشتن اين كار عقل و هوش نيست
شير باطن سخره ى خرگوش نيست
دوزخ است اين نفس و دوزخ اژدهاست
كو به درياها نگردد كم و كاست
هفت دريا را در آشامد هنوز
كم نگردد سوزش آن خلق سوز
تا آن كه گويد:
چونكه واگشتم ز پيكار برون
روى آوردم به پيكار درون
قد رجعنا من جهاد الاصغريم
با نبى اندر جهاد اكبريم
قوت از حق خواهم و توفيق لاف
تا به سوزن بركنم اين كوه قاف
سهل شيرى دان كه صفها بشكند
شير آن باشد كه خود را بشكند
تا شود شير خدا از عون او
وارهد از نفس و از فرعون او
سوم آن كه بر نفس و هواهايش پيروز شود و اثرى از آن در تمام وجودش باقى نماند مانند انبياء و اولياء كه نفس اماره شان مطيع و منقاد قوه ى عاقله آنها است و شايد به همين معنا اشاره مى فرمايد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه: «ما من احد الا و له شيطان فقيل يا رسول الله و لا انت فقال صلى الله عليه و آله و سلم و لا انا الا ان الله تعالى اعاننى على شيطانى حتى ملكته»: هيچ فردى نيست مگر آن كه براى او شيطان مخصوصى است عرض شد يا رسول الله شما نيز مستثنى نيستيد؟ فرمود: من هم مستثنى نيستم چيزى كه هست خداى تعالى مرا كمك كرد و شيطانم را مالك شدم.
