و فتح لنا من ابواب العلم بربوبيته و دلنا عليه من الاخلاص له فى توحيده و جنبنا من الالحاد و الشك فى امره
خدايى كه از درهاى علم به ربوبيتش به روى ما، گشود.
تحقيق عرفانى: ارباب دانش براى رب معانى متعدد و مختلفى گفته اند كه اطلاق اسم مبارك رب به موجب هر يك از آن معانى به نوعى است. از جمله ى معانى كه براى رب شده است عبارت است از: متعالى و ثابت و سيد و مالك و صاحب و غالب و قاهر و مربى و منعم و متمم، اگر رب به معناى متعالى و ثابت و سيد باشد از اسماء ذاتيه حضرت حق تعالى خواهد بود و اگر به معناى مالك و صاحب و غالب و قاهر باشد از اسماى صفتيه و اگر به معناى مربى و منعم و متمم باشد از اسماء افعاليه است و ميزان اين تقسيم چنانچه حضرت امام خمينى قدس سره اشاره فرموده اند، آن است كه: «هر چند همه ى اسماء الهى آن ذات مقدسند و همه به يك ذات واحد بسيط دلالت دارند، لكن به اعتبار ظهور ذات، اسماء ذات گويند و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند، يعنى هر اعتبار ظاهرتر گرديد اسم تابع آن است و از اين جهت، گاهى در بعضى اسماء دو يا سه اعتبار جمع شود و از اين جهت از اسماى ذاتيه و صفاتيه و افعاليه يا دو از اين سه شود و اسم مبارك رب چنانچه اشاره شد از اسمايى است كه اعتبارات سه گانه در او جمع است. بنابراين مقصود از ربوبيت در اين جمله از دعاى شريف اگر همه يا بعضى از سه معناى اول باشد استفاده توان كرد كه تجليات حضرت حق بر قلب مبارك امام سجاد (ع) تجليات ذاتيه بوده كه پس از فناى كلى و فناء از فنا حاصل مى شود و با اين نوع از تجليات ابواب علم به ذات به روى آن حضرت گشوده شده و اگر مقصود همه يا بعضى از چهار معناى دوم باشد ممكن است استفاده شود كه، مشاهدات آن حضرت مشاهدات اسماء صفاتيه بوده و اگر مقصود سه معناى اخير باشد كاشف از آن است كه حضرتش را معرفتى در مقام تجلى افعالى دست داده است و محتمل است كه همه معانى رب مقصود باشد و همه ى تجليات براى آن حضرت شده باشد كه به فرموده ى حضرت امام خمينى قدس سره: قلوب و اولياء نقشه ى تجليات حضرت حق است و تجليات بر حسب حالات مختلفه ى قلوب آنها است هر دمش با من دلسوخته لطفى دگر است فافهم و اغتنم. از آنچه در شرح جمله قبلى گفته شد استفاده مى شود كه توحيد را نيز سه مرتبه است بلكه بعضى از اهل عرفان مراتب توحيد را چهار گفته است:
1- توحيد آثار. بدان معنى كه تمام عالم اثر يك موثر است «و لا موثر فى الوجود الا الله، ازمه الامور طرا بيده و الكل مستمده من مدده» اسباب و موثرات عالم همه ظاهرى هستند و موثر حقيقى خداى تعالى است به گفته مولانا:
ديده مى خواهم سبب سوراخ كن
تا سبب را بر كند از بيخ و بن
ديده مى خواهم كه باشد شه شناس
تا شناسد شاه را در هر لباس
2- توحيد افعال بدان معنى كه، فاعلى جز او نيست و هر فعلى از هر فاعلى به او منتهى مى شود «قل كل من عند الله» و فرقش با اولى فرق مصدر با اسم مصدر است كه در اولى جهت تحقق منظور است و در دومى جهت صدور.
باد ما و بود ما از داد توست
هستى ما جمله از ايجاد توست
3- توحيد صفات، و مقصود از آن اين است كه تمام صفات وجوديه و كماليه در هر موجودى به آن ذات مقدس برمى گردد.
ما چو نائيم و نوا از ما ز توست
ما چو كوهيم و صدا در ما ز توست
ما چو شطرنجيم اندر برد و مات
برد و مات ما ز توست اي خوش صفات
و لذا است كه هيچ موجودى مستحق حمد نيست «و الحمدلله رب العالمين» و اللام للاختصاص
4- و آخرين درجه ى توحيد، توحيد ذات است و معناى آن اين است كه، حقيقت وجود به جز او به هيچ موجودى صادق نيست و هر چه نام موجود (يعنى ذات له الوجود) بر آن گذاشته شده است سايه ى وجود حقيقى و شئون او و جلوه ى او و پرتو نور او است.
ما عدمهائيم هستى ها نما
تو وجود مطلق و هستى ما
ما همه شيران ولى شير علم
حمله مان از باد باشد دمبدم
حمله مان پيدا و ناپيداست باد
جان فداى آن كه ناپيداست باد
نتيجه آن كه اگر كسى اثرى بطور استقلال براى موجودى قائل شد و يا صفت كمالى را بالاصاله براى موجودى معتقد شد و اگر كسى موجودات را مستقل در افعال دانست و معتقد به تفويض باطل شد يا براى ممكنات وجودى استقلالى نه استظلالى ديد در هر مرتبه گرفتار شرك در آن مرتبه است و اخلاص در توحيد وقتى حاصل مى شود كه از همه اين شركهاى چهارگانه رهايى يافته و به جز براى خداى يگانه براى احدى نه وجودى نه صفتى و نه فعل و اثرى قايل نباشد و راه وصول به جناب اقدس به جز راه اخلاص نيست «و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين حنفاء» و يكى از القاب ائمه معصومين (ع) «المخلصين فى توحيد الله» است، چنانچه در زيارت جامعه وارد است لذا امام سجاد (ع) سپاس مى گويد خدايى را كه به سبب اخلاص در توحيد، او را به جناب مقدسش رهبرى فرموده و غبار هر گونه شرك را از آيينه ضمير مقدسش زدوده است كه: قبله ى عشق يكى باشد و بس. چنان حمدى كه عمر خود را با آن در زمره ى كسانى از خلق خدا كه حمد او را مى كنند به پايان برسانيم و با آن از كسانى كه پيشتازان به سوى خوشنودى و بخشايش او هستند پيشى گيريم. جمله اول دعا شايد اشاره به اين باشد كه در قانون جذب و انجذاب كه امروز به صورت قانون كلى و جاذبه ى عمومى مطرح است، سنخيت ميان دو طرف از شرايط لازمه آن است و به حكم جليس المرء مثله و به اصطلاح عرفى:
كبوتر با كبوتر باز با باز
كند همجنس با همجنس پرواز
آن كه هوس مصاحبت نيكان و حامدان حق، را دارد او را لازم است كه خود را هم شكل و همرنگ آنان سازد تا از لذت انس با آنان نه لحظاتى معدود بل كه مادام العمر و بل كه در جهان ديگر نيز بهره مند باشد. «اولئك مع الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقا» چشم آلوده نظر از رخ جانان دور است و از جمله ى دوم دعا توان فهميد كه حمد خداى تعالى تازيانه ى سلوك است و اميد آن مى رود كه حامد در مسابقه ى رضوان و مغفرت الهى برنده ى مسابقه شناخته شود.
فائده ادبى عرفانى: رضا به معنى خوشنودى است و آن حالت انبساطى است در نفس كه موجب مى شود شخص راضى نسبت به كسى كه از او خوشنود است عمل خيرى انجام دهد و يا دستورات او را اجرا كند و مسلم است كه ذات مقدس حق تعالى پاك و منزه است از اين كه، محل عوارض گردد لذا علماء فرموده اند: كه رضاى حق تعالى عبارت است از ثواب و پاداش دادن. چنانچه در روايتى نيز امام صادق (ع) فرمود: «رضاه ثوابه و سخطه عقابه»: خوشنودى خدا ثواب او است و خشم او عذاب او و گفته شده است كه رضا و خشم حق تعالى عبارت است از اراده ثواب و اراده ى عقاب. بعضى از محققين پس از آن كه براى رضاى حق تعالى، مراتب قاتل شده كه يك مرتبه آن رضاى ازلى است كه، عين ذات او است و به معناى صدور اشياء مطابق علم ازلى بر وجه اتم و افضل است و مرتبه ى ديگر به معناى ثواب است و عفو به معنى محو گناهان است گويد: با اين كه على القاعده مى بايست از مرتبه ى پايين تر به بالا ترقى شود چنانچه خداى تعالى مى فرمايد: «و سارعوا الى مغفره من ربكم و جنه عرضها السموات و الارض» كه ابتدا مغفرت گفته شده و سپس بهشت برين و از اين رو حكايت شده كه، شخصى بر غلامش غضب كرد غلام يكى از دوستان آقاى خود را به شفاعت نزد آقايش برد و او نيز شفاعت دوست را پذيرفت غلام با آن كه شفاعت شفيعش مورد پذيرش شده بود صورت خود را بر خاك گذاشته و در پيشگاه آقايش اشك مى ريخت شفيعش گفت: ديگر گريه از بهر چيست؟ آقايت تو را بخشيد آقا گفت: او مى خواهد كه من از او راضى بشوم كه هنوز نشده ام گريه براى اين است! با توجه به اين قاعده ى ادبى كه بايد از كمتر به بيشتر ترقى شود چرا حضرت سجاد (ع) در اين جمله از دعا نخست رضا را ذكر فرموده و سپس عفو را و طبق قاعده اي كه ذكر شد مى بايست به عكس مى شد در پاسخ گويد:
اولا: عرب را قاعده چنين است كه گاهى چيزى را با آن كه بايد بعدا گفته شود قبلا مى گويند تا اهميت آن را برسانند، شايد در اين جا نيز امام (ع) از نظر اهميت رضا ابتدائا آن را ذكر كرده است.
و يا نكته اش اين است كه عفو و بخشايش حضرت حق همچون بخشودن ديگران نيست كه، تنها گذشت از جرم و گناه باشد و همراه با خشنودى نباشد و به گفته ى سعدى (بخشيدم اگر چه مصلحت نديدم) بلكه عفو خداى تعالى همراه با رضا است زيرا با توجه به اين كه حضرتش كريم العفو است اگر عفوش شامل حال كسى شد نه تنها از گناهش در گذرد بلكه گناه او را تبديل به حسنه فرمايد. چنانچه در روايت است كه جبرئيل (ع) شنيد كه ابراهيم خليل خدا را به اين اسم مى خواند عرض كرد: «اتدرى يا ابراهيم ما كرم عفوه» اي ابراهيم آيا مى دانى كه خداوند چگونه در عفوش كريم است؟ فرمود: نه يا جبرئيل: «قال: ان عفا عن السيئه كتبها حسنه» فرمود خداى تعالى اگر گناهى را بخشيد همان را حسنه محسوب مى فرمايد و بدين معنى در آيه ى شريفه نيز اشاره شده است: «الا من تاب و آمن و عمل صالحا فاولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات و كان الله غفورا رحيما» و ممكن است كه بگوييم جمله ى مذكور در دعا از باب ترقى نيست بلكه از باب تتميم است بدين معنى كه اگر سبقت به رضا حاصل نشد، سبقت به عفو نصيبمان بشود و بدين معنى در دعا وارد است: «ان لم ترض عنى فاعف عنى» اگر از من راضى نشدى پس عفوم فرما:
بر در كعبه سائلى ديدم
كه همى گفت و مى گرستى خوش
من نگويم كه طاعتم بپذير
قلم عفو بر گناهم كش
حمدى كه چراغ راه تاريك برزخ باشد و قبر ما را روشن سازد و راه گشاى جاده قيامت باشد.
بعث يا اسم مكان است، يعنى جاى رستاخيز و يا مصدر ميمى است به معناى رستاخيز و به هر حال معناى جمله ى دعا روشن است و مقصود آن است كه هنگام خروج از قبر و عالم برزخ تا ورود به عرصه محشر را كه وحشتها و شدت ها دارد حمد تو دستگير من باشد و آن شدايد بر من آسان شود و آن جا كه شهيدان شاهد و شاهدان شهيد هستند جايگاه خوبى نصيبمان سازد. «برزخ» عبارت است: از فاصله ميان مرگ و رستاخيز چنانچه در آيه ى شريفه است: «و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون» پس از آن كه روح از بدن خارج شد تا فرارسيدن روز رستاخيز عالمى كه روح در آن عالم قرار دارد عالم برزخ است كه حد وسط ميان دنيا و آخرت است و بر حسب روايات و مشاهدات اصحاب قلوب و مكاشفات ارباب كشف روح انسانى پس از آن كه اين بدن عنصرى را ترك كرد در «عالم مثال» به اشباح مثاليه تعلق مى يابد كه آن بدنهاى مثالى شبيه همين بدنهاى عنصرى است و تا روز قيامت آن بدن مثالى مركب روح مى باشد اگر سعيد باشد با آن بدن متنعم است و اگر شقى باشد در همان بدن كه هست معذب است چنانچه ثقه الاسلام «كلينى» قدس سره از يونس بن ظبيان روايت مى كند، گويد: «كنت عند ابى عبد الله (ع) فقال (ع) ما يقول الناس فى ارواح المومنين فقلت يقولون تكون فى حواصل طيور خضر فى قنادل تحت العرش فقال ابو عبد الله (ع) سبحان الله المومن اكرم على الله من ان يجعل روحه فى حوصله طير يا يونس اذا كان ذلك اتاه محمد و على و فاطمه و الحسن و الحسين و الملائكه المقربون فاذا قبضه الله عز و جل صير تلك الروح فى قالب كقالبه فى الدنيا فياكلون و يشربون فاذا قدم عليهم القادم عرفوه بتلك الصوره التى كانت فى الدنيا» راوى كه يونس بن ظبيان است مى گويد نزد امام صادق (ع) بودم فرمود: مردم درباره ى ارواح مومنين چه مى گويند؟ عرض كردم، مى گويند، در چينه دان پرنده هاى سبز رنگى مى باشند در قنديلهايى كه در زير عرش آويزان است، امام صادق (ع) فرمود: سبحان الله، مومن نزد خداى تعالى گرامى تر از آن است كه روحش را در چينه دان پرنده ها قرار دهد اي يونس چون مرگ فرا رسيد محمد و على و فاطمه و حسن و حسين و فرشتگان مقرب خدا نزد او مى آيند و چون خداى عز و جل روح او را قبض كرد آن روح را در قالبى همچون قالبى كه در دنيا داشت قرار مى دهد پس مى خورند، مى آشامند و اگر كسى بر آنان وارد شد او را مى شناسند به همان صورتى كه در دنيا بود، و روايات ديگرى به همين مضمون با اندكى اختلاف در كافى و ديگر كتابهاى حديث وارد است: «و عن حبه العرنى قال خرجت مع اميرالمومنين الى الظهر فوقف بوادى السلام كانه مخاطب لا قوام فقمت لقيامه حتى اعييت ثم جلست حتى مللت ثم قمت حتى نالنى ما نالنى اولا ثم جلست حتى مللت ثم قمت و جمعت ردائى فقلت يا اميرالمومنين انى قد اشفقت عليك من طول القيام فراحه ساعه ثم طرحت الرداء ليجلس عليه فقال لى يا حبه ان هو الا محادثه مومن او موانسته قال قلت يا اميرالمومنين و انهم لكذلك قال نعم و لو كشف لك لرايتهم حلقا حلقا محبين يتحادثون فقلت اتجسام ام ارواح؟ فقال ارواح و ما من مومن يموت فى بقعه من بقاع الارض الا قيل لروحه الحقى بوادى السلام و انها لبقعه من جنه عدن» حبه ى عرنى گويد: به همراه اميرالمومنين (ع) به پشت كوفه بيرون شديم پس آن حضرت در وادى السلام ايستاد گويى با گروههايى صحبت مى كند من نيز بخاطر ايستادن آن حضرت ايستادم تا خسته شدم سپس نشستم تا از نشستن ملول شدم سپس برخاستم تا مانند دفعه اول خسته شدم، سپس نشستم تا ملول شدم سپس برخاستم و عباى خود را جمع كردم و عرض كردم يا اميرالمومنين من دلم به حال شما سوخت از بس ايستاديد ساعتى استراحت فرماييد، پس عبا را بر زمين پهن كردم تا حضرت بر آن نشيند پس حضرت به من فرمود: اي حبه آن نيست مگر صحبت كردن با مومنى و يا مانوس شدن با او، گويد: گفتم يا اميرالمومنين آنان نيز اين چنينند؟ فرمود: آرى و اگر پرده براى تو برداشته مى شد هر آينه مى ديدى آنان را كه حلقه حلقه دوستانه نشسته اند با همديگر صحبت مى كنند عرض كردم آنان پيكرها هستند يا تنها ارواحند؟ فرمود ارواحند و هيچ مومنى نيست كه در جايى از جاهاى روى زمين به ميرد مگر آنكه به روح او گفته مى شود ملحق بشو بوادى السلام و آن بقعه اي است از بهشت عدن. سخنى حكيمانه از حكيم اسلامى جناب «شيخ بهايى» قدس سره ايشان مى فرمايند: از آنچه در اين اخبار رسيده است كه بدنهايى كه در عالم «مثال» مورد تعلق ارواح نفوس است و جسم هم نيستند و در عين حال مى خورند و مى آشامند و حلقه حلقه گرد هم نشسته اند به همان صورتى كه در بدنهاى عنصرى بودند و با يكديگر صحبت مى كنند و لذت مى برند و گاهى در فضا ميان آسمان و زمين همديگر را ملاقات مى كنند تا آشنايى پيدا مى كنند و اين قبيل مطالب كه پاره اي از لوازم جسم بودن را از آنها نفى مى كند و پاره اي را اثبات، چنين استفاده مى شود كه آن قالب نه به لطافت مجردات اند و نه به تيره گى ماديات، بلكه از هر دو جهت بهره منداند و حد وسط ميان عالم ماده و عالم تجرد مى باشند و اين روايات مويد گفته ى آندسته از بزرگان حكما است كه، فرموده اند: در عالم وجود، عالمى است كه غير از اين عالم حسى است و كميت دارد و حد متوسط ميان عالم مجردات و عالم ماديات است نه به آن لطافت و نه به اين تيره گى، در آن عالم اجسام و اعراض را حركات و سكنات و صداها و طعم ها و ديگر چيزها است كه گويى همچون جوهر قائم به ذاتند و لكن به چيزى غير مادى تعلق دارند و اين عالم عالمى است بسيار وسيع و ساكنان آن عالم با يكديگر در لطافت و تيره گى و زيبايى صورت و زشتى منظر تفاوت فراوان دارند و بدنهاى مثالى ايشان، همه ى حواس ظاهريه و باطنيه را دارند، از لذايذ جسمى و روحى متنعم و از آلام و دردهاى نفسى و بدنى متالم و ناراحت مى شوند و علامه ى در شرح «حكمه الاشرق» فرموده: كه، انبيا و اولياء و خداپرستان قاتل به چنين عالمى، هستند و گر چه برهان عقلى بر وجود چنين عالمى، قائم نشده است لكن با ظواهر رواياتى كه از ائمه دين رسيده است تاييد شده و حكماى متاله به وسيله ى مجاهدات نفسانى آن را شناخته و در مكاشفاتى كه داشته اند مشاهده كرده اند و تو مى دانى كه، فلكيون روحانى: (دانشمندانى كه از آسمان روح اطلاعات علمى دارند) مقامشان از فلكيين جسمانى برتر و والاتر است پس همانگونه كه اگر فلك شناسى از امور پنهانى فلك چيزى براى تو بگويد او را در گفتارش تصديق مى كنى سزاوار است كه اين فلك شناسان آسمان روحيانيت را نيز در آنچه از امور پنهانى عالم قدس و جهان فرشتگان خبر مى دهند تصديق نمايى. پايان ترجمه ى كلام شيخ بهائى قدس سره.
يوم تجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون
روزى كه هر كس بى آنكه ستمى بر او رود پاداش آنچه را كه، بدست آورده خواهد ديد.
يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئا و لا هم ينصرون
مولى معانى متعددى دارد از قبيل: ولى امر و يار و خويش و صاحب و نعمت دهنده و همسايه و هم پيمان و تابع و آزادكننده و آزاد شده و بنده و مهمان و شريك و مالك و غيره و غرض از آيه شريفه آن است كه هيچ كس به درد هيچ كس به هيچوجه نمى خورد و يارى از ناحيه ى كسى نمى شود. تحقيق بيشترى را در معناى اين كلمه بيان خواهيم كرد انشاء الله. حمدى كه از ما تا اعلا عليين بالا رود آن جا كه كتابى است نوشته شده و مقربان حق به مشاهده ى آن مقام نائل شوند توضيح اين اجمال آن كه: بايد، دانست كه انسان مادامى كه زندانى عالم طبيعت است عالمى كه پست ترين و تنگ ترين عوالم است و در تزاحم و تضاد است نمى تواند حقايق عالم آخرت را آن چنان كه هست درك كند به جهت آن كه خداى تعالى كه حواس ظاهرى و باطنى به انسان عطا فرموده به موجب حكمت بالغه اش قوايى داده است كه متناسب با اين عالم است همچنانكه وقتى انسان در عالم رحم بود قوايى كه به او عنايت شده بود متناسب با عالم رحم بود و چون طفل از عالم رحم به عالم دنيا منتقل شود قواى او نيز تبديل يافته و كم كم رشد داشته و متناسب با اين عالم مى شود همچنين امروز كه قواى ما متناسب با عالم دنيا است هنگامى كه به عالم آخرت منتقل شديم قواى ما نيز تبديل يافته متناسب با آن عالم مى شود تا بتواند حقايق آن عالم را درك كند و شايد آيه شريفه: «فكشفنا عنك غطائك فبصرك اليوم حديد» اشاره به اين معنى باشد كه ما پرده از كار تو برداشتيم و چشم بصيرتت، امروز تيزبين است و حقايق را درك مى كند هر چند پيشرفت هاى علمى كه امروز نصيب بشر گرديده تا حدودى جاده امور اخروى را صاف كرده و مى توان گامهاى كوتاهى به آن سو برداشت و موضوعاتى از عالم آخرت را تا حدودى درك كرد.
مثلا: همين دستگاه ضبط صوت كه اكثرا ديده ايم و تمام سخن ها و حتى نفسى را كه، سخنگو مى كشد ضبط مى كند و هم چنين دستگاه فيلم بردارى كه از تمام حركات و اعمال ما فيلم تهيه مى كند و سالها محفوظ مى ماند و هر گاه به خواهيم صداى خودمان را بشنويم و يا اعمال و حركات خودمان را ببينيم فورا و عيانا مى شنويم و مى بينيم با توجه به اين كشف علمى و صنعتى براى ما كاملا معقول و قابل درك خواهد بود اگر ببينيم در قرآن شريف مى فرمايد: «اذ يتلقى المتلقيان عن اليمين و عن الشمال قعيد ما يلفظ من قول الا و لديه رقيب عتيد» هنگامى كه دو فرشته رقيب و عتيد از طرف راست و چپ به مراقبت او بنشسته اند سخنى (از خير و شر) به زبان نياورد مگر آن كه آن دو فرشته نزد او حضور دارند (و سخنان او را ضبط مى كنند) و هر وقت بخواهيم در عالم برزخ يا عرصه ى محشر و در دادگاه الهى همان نوار و فيلم ما را بر ما عرضه مى كنند و مى گويند تو خود كتاب اعمالت را بخوان نوار سخنرانى ات را گوش كن فيلم كارهاى خود را ببين و قضاوت كن. «اقرا كتابك كفى بنفسك اليوم عليك حسيبا» و نيز ما مى بينيم كه امروز دانشمندانى هستند كه از يك قطعه استخوانى كه بدست مى آيد مدت عمر و خصوصياتى از صاحب استخوان كه ميليونها سال پيش بوده بدست مى آورند و خلاصه ى سخن آن كه عالم با همه ى اجزايش در نظر صاحب نظران و تيزبينان كتابى است مدون و مرتب. چنانچه قدوه العارفين حضرت امام خمينى قدس سره مى فرمايد: «كه عالم وجود و اقليم كون از غيب و شهود كتاب است و آيات و كلام و كلمات و اين كتاب را ابوابى ترتيب داده شده و فصولى است مفصل و هر بابى از اين كتاب را كليدهايى است كه با آنها آن باب باز و آغاز مى شود و مهرهايى است كه با آنها كتاب ختم مى شود و هر بابى را فصولى و هر فصلى را آياتى و هر آيه را كلماتى و هر كلمه اي را حروفى و هر حرفى را زبرى و بينه اي است.
سپس در مقام تفصيل اين اجمال و تطبيق كتاب تكوين و ابواب و فصول و آيات و كلمات آن بر عوالم كليه و جزييه با تطبيقى بديع و بى سابقه متعرض است و لكن استفاده از اين كتاب نه در حد هر كس مى باشد هم چنانكه كتابهاى تدوين شده در دسترس ما نيز چنين است و همه كس اهل استفاده از آنها نيست. استفاده از كتاب تكوين منحصرا در اختيار كسانى است كه چشم بصيرتشان باز و از زندان طبيعت رهايى يافته دلشان با نور الهى منور باشد و حضرت امام «خمينى» را در اين مقام كلام لطيفى است طالبين به كتاب نفيس «شرح دعاى سحر» تاليف معظم له و ترجمه ى اين ناچيز مراجعه نمايند. و از جمله ى اين كتابهاى تكوين كه، با دست قدرت و حكمت تدوين شده است شعور باطنى انسان است كه كتابى است عجيب و آدمى هر چه را ببيند يا بشنود در آن كتاب ثبت مى شود و هر وقت بخواهد فورا با يك توجه آن را ارائه مى دهد و چه بسا صفحاتى از اين كتاب خود بخود و بدون توجه در مقابل چشم باطنى انسان گشوده مى شود و انسان در آن مى خواند چيزهايى را كه به كلى فراموش كرده بود. مثلا: گاهى در خواب مى بيند چيزى را كه همين قدر مى داند كه آن چيز را ديده و يا شنيده اما كى؟ و كجا؟ يادش نيست بنابراين نفس آدمى و روح انسانى و حواس آن كتاب عجيبى است كه تمام صفحات آن پر از خاطره است در اشعار منسوب به اميرالمومنين عليه السلام است:
و انت الكتاب المبين الذى
باحرفه يظهر المضمر
بنابراين وقتى ما، كلمه ى كتاب مى شنويم ضرورتى ندارد كه به ذهن ما بيايد كه آن كتاب دفترى است و صفحات كاغذى مثلا دارد. و بر آن به زبان فارسى يا عربى گفتارها و كردارهاى ما ثبت و ضبط شده است و هم چنين است آنچه در قرآن و احاديث درباره ى كتاب اعمال و قرائت كتاب و تطائر كتب و امثال آنها وارد است نبايد محصور شود در معانى محدوده ى مشخصه كه نزد ما معروف است خصوصا با توجه به اين كه باب كنايه و استفاده و مجاز در همه ى زبانها و بخصوص در لسان عرب، بابى وسيع است و نوعى از بلاغت محسوب مى شود تا آن جا كه گفته اند: «الكنايه ابلغ من التصريح» و قرآن و احاديث از اين قواعد عمومى مستثنى نيستند و بلكه با زبان مردم و لسان قوم سخن گفته اند: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه» مثلا ممكن است كتاب بدست راست دادن چنانچه بعضى از محققين فرموده است كنايه باشد از نيرو و خير و سعادت و دست چپ كنايه از ضعف و ضرر و مشامت و الفاظ يمن و ميمنت و امثال اينها با يمين (دست راست) از يك ريشه اند و همچنين (شوم) كه ضد يمن است شامبه: اخذ به ذات الشمال يعنى از دست چپ رفت و اما اينكه دست چپ را يسار مى گويند از باب تفال است و مويد همان معناى شومى و نامباركى و ضعف و ضرر و امثال اينها است بدين معنى كه چون شمال خود معناى بدى داشته نامش را به نامى كه محتواى خوبى داشته باشد تبديل كرده اند از باب تفال يعنى فال نيك زدن و اسماء تفاليه در لسان عرب فراوان است يعنى، الفاظى را در غير معانى اصلى خود حتى در ضد آنها بطور تفال بكار مى برند و با اين استعمال تفال و فال نيك مى زنند (در مقابل، فال بد را تطير مى گويند) چون در ميان عرب اصل فال زدن بسيار مرسوم و متداول بوده است و به آن معتقد بوده اند. كنيه كه اين همه شيوع دارد از همين باب است كه هر نوزادى را علاوه بر اسم مخصوص نامى تفالى داشته كه در پسر بالفظ (اب): پدر و در دختر بالفظ (ام): مادر آغاز مى شده است مانند: ابوالحسن يا ام كلثوم و با گذاشتن اين نام فال نيك مى زدند كه اين فرزند بزرگ شده و پس از ازدواج پسرى به نام حسن داشته باشد و يا اين دختر پس از ازدواج دخترى به نام كلثوم بياورد. بيابان را كه معمولا جاى گم شدن و هلاكت بوده مفازه مى گفتند يعنى جاى فوز و نجات و مارگزيده را كه معمولا كارش به مرگ مى كشد سليم مى گويند و باران را رجع مى گويند كه رجوع كرده و مجددا باران خواهد آمد.
بعضى از محققين معاصر مى گويند: به عقيده ى اين جانب، در قرآن و حديث طبق معمول اين زبان يك چنين استعمالى منتها موافق هدف خود دين وجود دارد به اين معنى كه براى اشخاص و اشياء و معانى اسماء و اوصافى مخصوص غير از آنها كه بر حسب لغت و عرف داشته اند آورده مى شود تا به مسلمين بفهمانند كه از امت اسلامى چنين انتظار توقعى هست پس خود اين گونه نامها و اوصاف به آنها مى آموزد كه اعمال و رفتارشان طورى باشد كه از آنها انتظار مى رود. مثلا: ثروت را در قرآن خير مى نامد (و انه لحب الخير لشديد) يعنى آدمى عشق شديد به مال دارد با اين كه آيه در مقام مذمت دوستى مال است باز هم آن را خير مى نامد و با اين نام به مسلمين توانگر حالى مى كند كه ثروت بايد منشا خير باشد نه مايه ى شر! اميرالمومنين (ع) در نامه ى مالك وقتى طبقات مردم را نام مى برد مى فرمايد: «فمنها جنود الله و منها قضاه العدل و منها عمال الانصاف و الرفق» و با اين تعبير مى فهماند كه در جامعه ى اسلامى قشون بايد لشكريان خدا و قضات بايستى دادگر و حكام، اهل انصاف و مدارا باشند و گرنه قاعده ى شمردن طبقات اين است كه بگويد بعضى از آنها لشكرى و بعضى حكامند، به نظر من اصطلاح (امر به معروف و نهى از منكر) نيز از همين قبيل است يعنى با اين نامگذارى مى آموزند كه كار خير در ميان مسلمين بايد شناخته و رائج و شر و فساد ناشناس و بيگانه باشد در آيات مورد بحث نيز از بدى و به دكارى بدشوارتر (عسرى) و از عمل صالح و كار خير به آسانتر (يسرى) تعبير كردن براى تعليم اين نكته است كه خيرات و حسنات بايد، در نظر مسلمان آسان ترين كارها و شرور و معاصى دشوارترين و سخت ترين اعمال باشد و از آن ها چنين توقع مى رود. پايان سخن محقق مزبور رحمت و رضوان خدا بر او باد. و مويد معنايى كه درباره ى يمين و شمال گفته شد نامگذارى دو كشور، يمن و شام است به اين دو نام كه گفته اند چون يمن در طرف راست كعبه و شام در سمت چپ آن قرار دارد به آنها يمن و شام گفته شده است و به همين لحاظ اهل بهشت را اصحاب يمين و اصحاب الميمنه گويند و دوزخيان را اصحاب شمال و اصحاب المشئمه خوانند. پس احتمال مى رود كه: «من اوتى كتابه بيمينه» كنايه از راحت و سرور و سعادت و قوت باشد «و من اوتى كتابه بشماله» كنايه از بدبختى و بيچارگى و بنابراين بعيد نيست كه، مقصود از كتاب ابرار و كتاب فجار همان نفوس و ارواحشان باشد كه يا در عليين است و يا در سجين و كلمه مرقوم اشاره به نشانى هايى باشد كه در نفوس و ارواح پيدا مى شود چنانچه مجمع البيان مرقوم را به علامت تفسير كرده است و گفته:
«كانه اعلم بعلامه يعرف بها» (گوئى علامت گزارى شده تا شناخته شود).
و مويد اين معنا كه مراد از كتاب: نفوس و ارواح باشد رواياتى است كه در باب طينت وارد شده و آيات كتاب را بر آن تطبيق فرموده اند از جمله روايتى است كه در «كافى» شريف از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه، فرمود: «ان الله خلقنا من اعلى عليين و خلق قلوب شيعتنا مما خلقنا منه و خلق ابدانهم من دون ذلك و قلوبهم تهوى الينا لانها خلقت مما خلقنا ثم تلاهذه الايه»: «كلا ان كتاب الابرار لفى علين و ما ادراك ما عليون كتاب مرقوم يشهده المقربون»: خداى تعالى ما را از بالاترين مقام عليين آفريد و دلهاى شيعيان ما را از همان طينتى كه ما را آفريده بود آفريد و بدنهايشان را از طينتى پائين تر و اين كه دلهاى شيعيان ما هواى ما را دارد به همين جهت است كه آنها از همان آفريده شده اند كه ما آفريده شده ايم سپس حضرت، اين آيه را تلاوت فرمود: «كلا ان كتاب الابرار...» و فرمود: «خلق عدونا من سجين و خلق قلوب شيعتهم مما خلقهم منه و ابدانهم من دون ذلك قلوبهم تهوى اليهم لانها خلقت مما خلقوا ثم تلا هذه الايه: كلا ان كتاب الفجار لفى سجين و ما ادراك ما سجين كتاب مرقوم ويل يومئذ للمكذبين»: و دشمنان ما از طينت سجين آفريده شده اند و دلهاى شيعيانشان از همان و بدنهاى آنان از طينتى پست تر از سجين و اين كه دلهاشان در هواى آنان است. به همين جهت است كه آفرينش آنان از يك چيز است، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «كلا ان كتاب الفجار لفى سجين» تا آخر آيه. محدث «بحرانى» فرمايد: روايت شده كه، «عبد الله بن عباس» به نزد كعب الاحبار آمد و او را گفت معنى آيه ى شريفه: «كلا ان كتاب الفجار لفى سجين» چيست؟ گفت: «انه روح الفاجر يصعد بها الى السماء فتابى السماء ان تقبلها فيهبط بها الى الارض فتابى الارض ان تقبلها فتنزل الى سبع ارضين حتى ينتهى بها الى سجين و هو موضع جنود ابليس فعليهم لعنه الله و الناس اجمعين»: كتاب فجار عبارت: از روح شخص فاجر است كه آن را به آسمان بالا مى برند ولى آسمان از پذيرفتن آن خوددارى مى كند بر زمينش فرود مى آورند زمين اش نمى پذيرد، پس تا طبقه ى هفتم زمين فرودش مى آورند تا به سجين مى رسد كه جايگاه شيطان و لشكر شيطان است لعنت خدا و همه ى مردم بر آنان باد. محدث و فيلسوف ربانى «فيض كاشانى» قدس سره پس از آن كه روايت اولى را ذكر مى كند مى فرمايد، من مى گويم: كارهايى كه بطور مكرر از آدمى سر مى زند و عقيده هايى كه در نفوس رسوخ پيدا كرده همچون نقشهاى نوشته شده بر صفحات است، پس هر آن كس كه معلوماتش امور قدسى و اخلاقش پاك و اعمالش شايسته باشد نامه ى او از سمت راستش مى آيد، يعنى از سمت قويتر و جانب روحانيت كه همان جهت عليين است براى آن كه كتابش از جنس الواح عاليه و صحيفه هاى گرانمايه والا مقام پاكيزه است كه در دست سفيرانى بزرگوار و نيكوكار است و مقربين درگاه الهى حاضر و گواه بر آن مى باشند و آن كس كه معلوماتش منحصرا از سنخ جرم و گناه باشد و اخلاقش زشت و كردارش ناپسند و خبيث باشد نامه ى عملش از جانب چپ مى آيد يعنى از سمتى كه ناتوان است و جسمانى است كه همان جهت سجينى باشد براى اين كه كتابش از جنس ورقهاى سفلى و صحيفه هاى ناپاك است كه بايد به آتش كشيده شود و به همين جهت عذاب او با آتش است و حقيقت جز اين نيست كه بازگشت ارواح به همان است كه از آن آفريده شده اند، چنانچه خداى تعالى فرمايد: «كما بداكم تعودون» همانگونه كه شما را در آغاز آفريده، بازگشت مى كنيد پس هر كس كه از عليين آفريده شده باشد كتاب او در عليين و آنچه از سجين آفريده شده كتاب او در سجين خواهد بود. (پايان ترجمه ى كلام «فيض» قدس سره) و احتمال مى رود كه آيات مرتبط به عالم برزخ باشد چنانچه از روايت دوم استفاده مى شد. حمدى كه ديده هاى ما با آن روشن شود هنگامى كه ديده ها خيره مى ماند و چهره هاى ما سفيد (شاداب) گردد هنگامى كه رنگ چهره ها سياه و تيره مى شود. خيره ماندن ديده ها از خصوصيات روز قيامت است، چنانچه فرمايد: «فاذا برق البصر و خسف القمر و جمع الشمس و القمر يقول الانسان يومئذ اين المفر» و سفيد شدن رو اشاره است به خصوصيات ديگر روز قيامت كه فرمايد: «يوم تبيض وجوه و تسود وجوه» روزيكه چهره هائى سفيد مى شود و چهره هائى سياه مى شود، سفيد بودن چهره ممكن است كنايه از رسيدن به مقصود و ظهور آثار خوشحالى باشد چنانچه مى فرمايد: «وجوه يومئذ مسفره ضاحكه مستبشره» كه در اصطلاح و عرف ما نيز از آن تعبير به روسفيدى مى شود چنانچه از مقابل آن تعبير به رو سياهى مى شود كه كنايه از ظهور آثار حزن و اندوه و ياس در صورت است، چنانچه فرمايد: «وجوه يومئذ باسره» و «وجوه يومئذ عليها غبره ترهقها قتره» و ممكن است بر معناى حقيقى شان حمل شود به اين نحو كه نورانيت اعمال و صفات و عقايد شخص در دنيا موجب آن شود كه صورت ملكوتى و آخرتى آن، نورى باشد كه، در چهره هاى آنها بدرخشد و «نور هم يسعى بين ايديهم» گردد و در مقابل ظلمت كردارها و يا ملكات و عقايدشان در عالم آخرت كه عالم ظهور حقايق است به صورت سياهى در صورت جلوه كند
جمعى از علماء و محدثين از «حسين بن ابى جرب» نقل كرده اند كه، گويد: رفتم به عيادت سيد «حميرى» (شاعر و مداح معروف اهل بيت عليه السلام) در همان مرضى كه با آن از دنيا رفت ديدم در حال نزع و جان كندن است و گروهى از همسايگانش كه عثمانى مذهب بودند اطرافش را گرفته بودند و سيد كه از جمال منظر بهره ى وافرى داشت و زيباروى و گشاده پيشانى و گردن فراز بود ديدم كه در صورت سيد نقطه ى سياهى پديد آمد، مانند: نقطه ى مركب و رو به افزايش گذاشت آن به آن بيشتر و سياهتر مى شد تا آنكه تمام صورت سيد را سياهى پوشاند جمعى از شيعه كه در كنار بسترش بودند سخت غمناك شدند و ناصبى ها كه جمع بودند شادان و خندان و شروع به شماتت و سرزنش نمودند!؟ خواننده عزيز توجه داشته باشد كه، سيد در ابتداى امر كيسانى مذهب بود و معتقد به امامت محمد بن حنفيه بود (كه خودش مى گويد: «قد ضللت فى ذلك زمانا فمن الله على بالصادق جعفر بن محمد و انقذنى به من النار» روزگارى گمراه بودم تا آن كه خداى تعالى بر من منت نهاد و امام جعفر بن محمد عليه السلام را شناختم و خداى تعالى مرا به واسطه ى آن حضرت از آتش نجات داد) لحظاتى نگذشت كه در همان نقطه ى اولى كه سياه شده بود نورى پديد آمد (و در روايت كشى است كه سيد در آن حال گفت: «هكذا يفعل باوليائكم يا اميرالمومنين؟» خطاب به اميرالمومنين عليه السلام عرض كرد آيا با دوستان شما اين چنين رفتار مى شود؟) و آن نقطه ى نور در افزايش بود و هر چه بزرگتر مى شد درخشنده تر بود تا آن كه تمام صورت آنچنان نورانى شد كه، به نقل كشى: «كانه القمر ليله البدر» همچون ماه شب چهارده مى درخشيد، و لبهاى سيد به نشانى سرور خندان شد و اين اشعار را سرود:
كذب الزاعمون ان عليا
لن ينجى محبه من هنات
قد و ربى دخلت جنه عدن
و عفانى الاله عن سيئاتى
فابشروا اليوم اولياء على
و تولوا عليا حتى الممات بالصفات
ثم من بعد تولوا بنيه
واحدا بعد واحد
آن كس كه گمان كرد على دادرسش نيست
گر عشق على داشت گمانش به خطا بود
سوگند به دادار كه گشتيم بهشتى
بخشيد خدا هر چه ز ما جرم و جفا بود
امروز همين مژده بود در حق آن دوست
كو را به على در همه ى عمر وفا بود
پس دوست به داريد يكايك ز تبارش
هر كو بصفت همچو على نور خدا بود
و چون اشعار را به پايان رساند، گفت: «اشهد ان لا اله الا الله حقا حقا اشهد ان محمدا رسول الله حقا حقا اشهد ان عليا اميرالمومنين حقا حقا اشهد ان لا اله الا الله» كه ديده گانش فرو بسته شد گويى روحش شمعى بود كه خاموش شد يا سنگ ريزه اي كه افتاد اين خبر در ميان مردم منتشر شد و به خدا قسم دوست و دشمن، موافق و مفارق در تشييع جنازه ى او شركت كردند.
آنچنان حمدى كه، سبب شود ما از آتش دردناك خدايى آزاد شويم و در پناه كرمش قرار گيريم.
عرب را عادت بر اين بود كه يكديگر را تهديد مى كردند و به اصطلاح ما، براى همديگر خط و نشان مى كشيدند از اين رو هر گاه يكى از آنها مى خواست سفر كند براى اين كه تامين از دشمن اش داشته باشد، از رئيس قبيله اي براى خود امان مى گرفت اگر امانش را رئيس قبيله به عهده مى گرفت تا در محدوده ى آن قبيله بود كسى حق تعرض به او نداشت و مى گفتند فلانى در جوار و پناه فلان رئيس قبيله است و چون از محدوده ى آن قبيله بيرون مى رفت و داخل محدوده ى قبيله ى ديگر مى شد همين امان را با بزرگ آن قبيله تجديد مى كرد جمله ى شريفه دعا از اين عادت مرسوم عرب اقتباس شده و براى آن كه از زيان آتش دوزخ در امان باشد آرزوى ورود در امان و جوار الهى را دارد و ممكن است مقصود قرب الهى باشد و از باب تشبيه به قرب مكانى جوار گفته شده كه به معناى همسايه است: حمدى كه آنچنان ما را به خدا نزديك كند كه جا را براى فرشتگان مقرب الهى تنگ كنيم و در جمع پيامبران مرسل درآييم اين جمله نيز از باب تشبيه مكانى است. همانگونه كه اگر جماعتى بخواهند نزديك شخصيتى بنشينند چون جايگاه محدود است و تقاضا بسيار طبعا مزاحم يكديگرند و هر كدام جاى را براى همنشين خود تنگ خواهد كرد و البته در قرب معنوى مزاحمتى نيست و ليكن اينگونه تعبيرات و تشبيهات معنويات و مجردات به ماديات و جسمانيات نه تنها در لسان عرب بلكه در همه ى زبانها از محسنات كلام شمرده مى شود سعدى گويد:
گاهى ز صنع ما شطه بر روى خوب روز
گلگونه ى شفق كند و ترمه ى دجى
گاهى سموم قهر تو همدست با خزان
گاهى نسيم لطف تو همراز با صبا
و ملائكه مقربين گروهى از فرشتگانند كه مستغرق در مشاهده ى حق و دائما در تسبيح و تقديس مى باشند و به جز خدا و ياد او به هيچ توجه ندارند قال تعالى: «يسبحون الليل و النهار لا يفترون».
شب و روز در بحر سودا و سوز
ندانند ز آشفتگى شب ز روز
و ما انشاء الله در شرح دعاى سوم ذكرى از اصناف ملائكه خواهيم داشت.
و در فرق ميان رسول و نبى دانشمندان را آراء مختلفى است ضمن اين كه همگى متفقند در اين كه نبى اعم از رسول است و اختلافاتشان در جهت اعم بودن است. بعضى گفته اند: كه، نبى اعم از رسول است از آن جهت كه رسول پيامبرى است كه كتاب آسمانى داشته باشد و اما نبى شرطش كتاب داشتن نيست بلكه همين قدر كه، مقام نبوت و پيام آورى از خدا به او عطا شده باشد او را نبى گويند، خواه صاحب كتاب باشد يا نباشد ولى اين سخن به نظر، ناتمام است زيرا جمعى از پيامبران الهى در قرآن مجيد صريحا از مرسلين شمرده شده اند مانند: لوط و الياس و يونس و ديگران كه ظاهرا صاحب كتاب مستقل نبوده اند، بعضى گفته اند: كه، رسول كسى است كه آيين تازه اي آورده باشد و نبى اعم است از آنكه با دين جديدى مبعوث شده باشد يا به منظور تاييد از دين پيغمبر سابق بر او باشد مانند: انبياء بنى اسرائيل كه ميان موسى و عيسى بودند و شايد به اين لحاظ در پاره اي از روايات عدد انبياء را به يك صد و بيست و چهار هزار و شمار مرسلين را سيصد و سيزده نفر تعيين كرده اند. ولى از امام باقر و حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه، فرموده اند: رسول كسى است كه فرشته براى او ظاهر مى شود و با فرشته سخن مى گويد و نبى آنكه فرشته را به خواب مى بيند و چه بسا نبوت و رسالت در يك نفر جمع شود (يعنى هم در عالم ظاهر و هم در عالم خواب فرشته را مى بيند) و از «زراره» روايت شده كه گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم تفسير آيه ى شريفه «و كان رسولا نبيا» را كه رسول چيست و نبى چه؟ فرمود: «النبى الذى يرى فى منامه و يسمع الصوت و لا يعاين الملك و الرسول الذى يسمع الصوت و يرى فى المنام و يعاين الملك»: نبى كسى است كه، به خواب مى بيند و صدا مى شنود ولى خود فرشته را نمى بيند و رسول آن كه صدا مى شنود و در خواب و بيدارى فرشته را مى بيند و محتمل است اين روايت معنايى غير آنچه در معناى نبى و رسول گفتيم داشته باشد و آن اين كه نبى اصلا فرشته را نبيند نه به خواب و نه به بيدارى، بلكه فقط دستور را از فرشته به واسطه ى صدا بگيرد. نكته ى قابل توجه اين كه آنچه در معناى رسول و نبى گفته شد، نه به آن معنا است كه به جز آن دو كسى فرشته را به خواب و بيدارى نمى بيند و صداى او را نمى شنود و اين از مختصات نبى و رسول است، بلكه روايات خصوصيت اين دو مبعوث الهى را، بيان مى كند و به عبارت ديگر، اين خصوصيت دليل نبوتشان نيست كه همچون معجزه ى همراه با تحدى در ديگرى نباشد، بلكه خصوصيتى است همراه با نبى و رسول و به مثال عرفى معروف هر گردو گرد است نه هر گرد گردو است كه چه بسا افراد مهذب روحانى ملكوتى كه نه پيامبرند و نه رسول و ليكن همدم و همنشين فرشتگان اند در خواب و حتى در بيدارى و آيه ى شريفه: «ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه» نيز اشاره اي بدين مطلب دارد و ارتباط ائمه معصومين عليه السلام با ملائكه از نظر روايات غير قابل انكار است با اينكه آن حضرات داراى مقام رسالت و نبوت نبودند و هم چنين رابطه ى حضرت مريم و فاطمه زهرا عليهما السلام با فرشته.
