بسم الله الرحمن الرحيم
و كان من دعائه عليه السلام فى الاشتياق الى طلب المغفره من الله جل جلاله از دعاهايى كه آن حضرت در اشتياق به درخواست آمرزش از خداى جل جلاله مى خواند اين دعا بود:
اللهم صل على محمد و آله و صيرنا الى محبوبك من التوبه و ازلنا عن مكروهك من الاصرار بار الها بر محمد و آل او درود بفرست و ما را به توبه كه محبوب تو است باز گردان.
تحقيق در معناى توبه و شرايط صحت و قبول آن و اهميت آن از نظر قرآن و روايات و ديگر جهاتش در دعاى سى و يكم كه به عنوان توبه است خواهد آمد ان شاء الله تعالى آنچه در اين جا اشاره به آن خالى از فايده نيست آن است كه جمله ى (صيرنى الى محبوبك من التوبه) را به دو گونه توجيه و تفسير توان كرد:
اول آن كه توبه را در مقابل ديگر اعمال ملاحظه كنيم و از آن جا كه آن عملى است محبوب الهى بازگشت به آن را از خداى تعالى بخواهيم كه در اين صورت ترجمه ى جمله چنين است: (بار الها ما را به توبه كه عملى است محبوب تو باز گردان)
و دوم آن كه كلمه ى (من) را كه براى تبعيض است نسبت به خود توبه لحاظ كنيم و در اين صورت ترجمه جمله چنين خواهد شد: (بار الها ما را به آن درجه از توبه كه آن درجه محبوب تو است باز گردان) زيرا توبه را مراتبى است و هر چند كمترين مرتبه آن نيز عملى است شايسته و جزء وظايف بندگى است ولى توبه اي كه خداى تعالى آن را مى پسندد و دوستش دارد و صاحب آن محبوب خداى تعالى است حد اعلاى آن است و توبه از ما سوا است كه شرحش را خواهيم گفت و شايد آيه ى شريفه ى: «ان الله يحب التوابين» اشاره به آن مرتبه باشد و نيز شايد اين نكته از آيه ى شريفه مذكوره هم استفاده بشود بدين معنى كه صيغه ى مبالغه: (تواب) نه به آن معنى باشد كه آدمى فراوان توبه كند و مصداق گفته شاعر باشد كه مى گويد:
نه شيخ مى دهم توبه و نه پير مغان مى
ز بسكه توبه نمودم ز بس كه توبه شكستم
بلكه به معناى آن باشد كه خداى تعالى كسانى را كه در حد اعلاى توبه اند دوست مى دارد و به عبارت ديگر مبالغه در كيف است نه در كم «و ازلنا عن مكروهك من الاصرار»: و ما را از اصرار بر هر چيزى كه ناخوش آيند تو است بر كنار بدار.
دو توجيهى كه در جمله ى قبل گفته شد اين جا نيز روا است بدين معنى كه (من) در من الاصرار بيانيه باشد و معنا چنين شود: اصرارى كه مكروه و ناخوش آيند تو است ما را از آن بركنار بدار و طبعا مقصود اصرار بر گناه است كه تفصيلش در دعاى سابق گذشت و يا آن كه (من) تبعيضيه باشد كه چنين استفاده شود نه هر اصرارى مكروه خداى تعالى است مانند گناهى كه متعقب به توبه و استغفار باشد بلكه اصرارى مكروه خداى تعالى است كه با غفلت متمادى و بدون توسط توبه انجام گيرد كه «لا صغيره مع الاصرار و لا اصرار مع الاستغفار» بار الها هرگاه بين دو كاهش قرار گرفتيم: (كاهش در دين و يا كاهش در دنيا) از آنچه ناپايدارتر است بكاه و توبه را در آنچه پايدارتر و پاينده تر است قرار بده.
كلمه (اسرع) كه افعل التفضيل است و به معناى سريعتر گاهى شود كه از معناى تفضيلى مجرد شود و مبالغه در خود ماده ى فعل را افاده كند و اين در جايى است كه نسبتى ميان مفضل و مفضل عليه نباشد و لكن چون متكلم مى خواهد بگويد كه اين ماده در شخص مورد نظر به حد وفور وجود دارد به صورت افعل التفضيل بيان مى كند و به توضيح بيشتر، صيغه ى افعل التفضيل غالبا بدان مفهوم است كه ماده ى فعل در هر دو طرف هست و لكن در يكى بيشتر از ديگرى است مثل آن كه گوييم فلانى اعلم از فلانى است. اين بدان معناست كه هر دو عالم اند و لكن يكى عالمتر از ديگرى است حال اگر آن ماده فعل در طرف ديگر اصلا وجود نداشته باشد در چنين حالت براى آنكه بيان كنيم كه ماده در يك طرف بدون مقايسه با ديگرى نيز فراوان است صيغه افعل التفضيل استعمال مى شود در كلمات فصحاء و بلغا نمونه ى اين گونه استعمال بسيار به چشم مى خورد: مثلا در داستان جنگ جمل هنگامى كه عمار ياسر پس از اتمام حجت با ياران عايشه از جبهه برگشت در حالى كه اصحاب جمل تيربارانش كرده بودند به خدمت امير عليه السلام رسيد و عرض كرد يا اميرالمومنين ديگر حالت منتظره اي نمانده و چاره اي جز جنگ نيست على عليه السلام از جاى برخاست و به اصحابش دستورات لازم براى جنگ و حتى به هنگام شكست و عقب نشينى را داد سپس در حالى كه آستين بالا زده و بر استر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم سوار بود (به نشانى آن كه قصد جنگ ندارد) بيرون آمد و صدا زد: يا زبير اخرج الى: زبير بيا نزد من فخرج شاكا فى سلاحه زبير در حالى كه تا دندان مسلح بود از سپاه دشمن بيرون آمد و به خدمت اميرالمومنين عليه السلام رسيد اميرالمومنين فرمود: «و يحك يا زبير ما الذى اخرجك؟» و اي بر تو اي زبير چرا به جنگ من آمدى؟ قال: دم عثمان، گفت: براى خونخواهى عثمان حضرت فرمود: «قتل الله اولينا بدم عثمان»: هر يك از ما كه خون عثمان بيشتر دامنگير او است خدا او را بكشد... داستان دنباله دارد شاهد در كلمه (اولينا) است زيرا به طور مسلم اميرالمومنين عليه السلام به هيچ وجه در كشتن عثمان شركت نفرمود تا خونى از او به گردن داشته باشد و با اين وصف از صيغه ى افعل التفضيل: (اولينا) استفاده فرموده است و از اين روشنتر روايتى است كه مرحوم طبرسى در كتاب احتجاج از شعبى نقل مى كند كه معاويه به مدينه آمد و در خطبه اش اميرالمومنين را ناسزا گفت امام حسن عليه السلام برخاست و خطبه اي خواند و فضائل اهل بيت را بيان كرد آنگاه فرمود: من فرزند على هستم و تو اي معاويه فرزند صخرى جد تو حرب است و جد من رسول خدا مادر تو هند است و مادر من فاطمه و جده ى من خديجه است و جده ى تو نثيله سپس فرمود: «فلعن الله الامنا حسبا و اقد منا كفرا و اخملنا ذكرا و اشدنا نفاقا» و همه اهل مجلس آمين گفتند و پيدا است كه ساحت مقدس حسن بن على از همه آنچه در هيئت افعل التفضيل بيان شده منزه و مبرا است غرض آن كه در پاره اي از موارد صيغه ى افعل التفضيل از معناى تفضيل بين دو نفر تجريد مى شود و اختصاص به مبالغه در يك طرف پيدا مى كند.
در اين جمله از دعا نيز چنين است بدان معنى كه دين فنا ندارد تا در مقايسه با دنيا بگوييم كه دنيا زودتر از دين فانى مى شود بلكه مقصود آن است كه دنيا خيلى زود فانى مى شود و اصلا بقا و ثباتى ندارد چنانچه اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «ما اسرع الساعات فى اليوم و اسرع الايام فى الشهر و اسرع الشهور فى السنه و اسرع السنين فى العمر» و به گفته شاعر:
به فصل لاله و گل خواستم كه مى نوشم
ز شيشه تا به قدح ريختم بهار گذشت
و توبه به معناى رجوع و بازگشت است و آن گاهى به بنده نسبت داده مى شود و گاهى به خداى تعالى، اگر مقصود در اين جمله بازگشت بنده به سوى خدا باشد يعنى بار الها توفيقى عنايت فرما كه از انحرافات دينى بازگشت كنم و به صراط مستقيم درآيم كه بقا و دوام دارد و احتياجم به استقامت در امر دين زيادتر است و اما انحراف دنيوى هر چند موجب زيان من در امر دنيا است و لكن در مقايسه با زيان در دين ارزشى ندارد.
و اگر مقصود بازگشت خداى تعالى به سوى بنده باشد كه علت اصلى توبه ى بنده است و مفاد آيه ى شريفه ى: «ثم تاب عليهم ليتوبوا» است و بدون آن بازگشت بنده را اثرى نيست و
تا كه از جانب معشوق نباشد كششى
كوشش عاشق بيچاره به جايى نرسد
و در دعاى توبه امام سجاد است: «اللهم و انه لا وفاء لى بالتوبه الا بعصمتك» و شرحش خواهد آمد.
كششى تا به وصالت برسم
كه در اين راه جز اين مركب نيست
پس معناى جمله آن است كه بار الها اگر اراده فرموده اي در يكى از دو امر از من دستگيرى فرمايى: امر دين يا امر دنيا. پس نعمت دستگيرى در امر دينم ارزانى فرما كه هم در دنيا به آن محتاجم و هم در آخرت، برخلاف امر دنيايى كه نيازمندى ام به آن فقط در اين چند روزه عمر است و آن هم به هر نحو كه باشد مى گذرد.
سيد شارح قدس سره را در مقام بيانى ديگر است و خلاصه اش اين كه: چون در هر گناهى اثرى است خواه خسران در دنيا و خواه خسران در آخرت چنانچه به خسران در دنيا اشاره است آيه ى شريفه: «ما اصابكم من مصيبته فبما كسبت ايديكم» البته اگر مقصود از مصيبت تنها مصيبت دنيايى باشد چنانچه سيد استفاده كرده است نه اعم از مصيبت دنيايى و آخرتى و از اميرالمومنين عليه السلام نيز روايت شده كه فرموده است: به خدا قسم از هيچ قوم فراوانى نعمتى زايل نمى شود مگر به واسطه گناهانى كه آنان مرتكب مى شوند و به خسران در دين به واسطه گناه اشاره است روايتى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مروى است كه فرموده است همانا بنده گناهى مى كند كه به خاطر آن گناه علمى كه فرا گرفته بود از يادش مى رود و بنده گناه مى كند و به خاطر آن از سحرخيزى محروم مى شود. و از امام صادق عليه السلام روايت است كه فرمود: «ان الرجل ليذنب الذنب فيحرم صلوه الليل» بنابراين معناى دعا اين است كه هر گاه از ما گناهى سر زد كه اثرش يا زيان دينى است و يا زيان دنيوى تو خدايا آن زيان را در دنياى ناپايدار قرار بده نه در دين كه مرتبط با آخرت پايدار و جاويدان است. و توجيهات ديگرى نيز نقل مى كند با اعتراف بر اين كه هيچ كدام خالى از تكلف نيست.
و نكته ى ادبى از بعضى نقل شده كه كلمه ى (او) در جمله ى (دين او دنيا) اشاره به آن است كه ميان رغبت به دين و رغبت به دنيا جمع نشود چنانچه اميرالمومنين عليه السلام مثال زده دنيا و آخرت را به دو همسر كه خشنود ساختن هر يك موجب ناخشنودى ديگرى خواهد بود و همچون دو كفه ترازو كه سنگينى و پائين آمدن يكى از دو كفه موجب سبكى و بالا رفتن كفه ديگر است و همچون مشرق و مغرب كه نزديك شدن به هر يك از دو سو موجب دورى از سوى ديگر است.
نويسنده گويد: ترديد ميان دين و دنيا تنها در مورد دعا فرض شده است نه آنكه كليت داشته باشد، و به اصطلاح منطقى ميان دنيا و آخرت عموم و خصوص من وجه است بعضى از امور موجب نقص در دنيا فقط است نه در آخرت و بعضى به عكس آن و بعضى موجب نقص در هر دو و خسر الدنيا و الاخره است و مثالهايى كه از اميرالمومنين عليه السلام نقل شده به فرض صحت نقل آنها نيز از قبيل موجبه ى جزئيه است يعنى احيانا يا غالبا چنين است وگرنه بسيارى نيز بودند كه خداى تعالى خير دنيا و آخرت به آنان عطا فرموده چنانچه آيه شريفه: «ربنا آتنا فى الدنيا حسنه و فى الاخره حسنه» بدان اشاره دارد. امام صادق عليه السلام وقتى اسحاق بن عمار را كه وضع دنيوى اش مرفه بود مى ديد مى فرمود: «و قد يجمعهما الله لا قوام»: خداى تعالى گاهى دنيا و آخرت را براى بعضى از افراد جمع مى كند. و هر گاه دو تصميم گرفتيم كه يكى از آن دو تو را از ما راضى و خشنود مى كند و ديگرى خشم تو را بر ما مى انگيزد پس ما را به سوى آنچه تو را از ما خشنود مى سازد بكشان و نيروى ما را نسبت به آنچه موجب سخط تو است سست بگردان سيد شارح پس از آن كه براى (هم) معانى مختلفى از مجمع البيان و ديگران نقل مى كند از قبيل تصميم بر فعل و خطور معنايى بر ذهن و ميل داشتن به چيزى و غير اينها سئوالى مطرح مى كند كه با توجه به معانى مختلف (هم) كدام يك از اين معانى در اين جا مناسب است كه مقصود باشد؟
در جواب گويد: كه مناسب همان معناى اول است يعنى قصد و عزم و توطين نفس و آماده شدن براى انجام كارى و يا ترك آن زيرا اين معنا از (هم) است كه موجب خوشنودى خدا و يا سخط او است و اما معانى ديگر (هم) از قبيل خطور ذهنى و يا حديث نفس اگر آنچه خطور مى كند و يا حديث نفس آن را مى كند از قبيل طاعات باشد جمله ى اول دعا كه يرضيك است درست مى آيد و مانعى ندارد كه خداى تعالى حتى از خيال طاعتى و حديث نفس آن نيز راضى و خوشنود باشد و اما جمله ى دوم دعا كه يسخطك الاخر علينا است درست نمى آيد زيرا امت اسلامى اجماع دارند بر اين كه خيال معصيت، معصيت نيست پس سخط الهى نسبت به خيال گناه و حديث نفس آن متحقق نيست و به اجماع امت، گناهى بر آن نوشته نمى شود و جماعتى از علماء همى را كه در روايت كافى از زراره نقل مى كند به همين معنى حمل كرده اند، در آن روايت از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل شده است كه فرمود: خداى تعالى از براى ذريه آدم مقرر فرمود كه هر كس تصميم بر كار نيكى بگيرد و لكن آن را انجام ندهد يك كار نيك در نامه ى عمل او نوشته مى شود و اگر تصميم گرفت و انجام داد ده كار نيك در نامه ى عمل او نوشته مى شود و هر كس كه تصميم كار بد گرفت و انجامش نداد هيچ بر او نوشته نمى شود و اگر تصميم گرفت و انجام داد يك گناه براى او نوشته مى شود و در روايت ابى بصير اين مطلب را درباره ى مومن فرموده است نه ذريه آدم: «عن ابى عبد الله عليه السلام قال ان المومن ليهم بالحسنه و لا يعمل بها فتكتب له حسنه فان هو عملها كتبت له عشر حسنات و ان المومن ليهم بالسيئه ان يعملها فلا يعملها فلا تكتب عليه» و از طريق عامه نيز در صحيح بخارى و مسلم از ابن عباس قريب به همين مضمون نقل شده است سيد رحمه الله ره پس از نقل اين روايات فرمايد: كه مقصود از (هم) در اين روايات همان خطور ذهنى و حديث نفس است كه استقرارى در نفس ندارد و اما عزم و تصميم بر گناه خود گناه مستقلى است كه اگر انجام داد گناه ديگرى براى او ثبت خواهد شد و بر اين قول اكثر محدثين و متكلمين و همه ى عامه و جماعت از اصحاب ما از جمله، امين الاسلام طبرسى در مجمع البيان متفقند و شريف مرتضى در تنزيه الانبياء فرموده است كه اراده ى گناه و عزم بر گناه معصيت است و بعضى از اين حد نيز گذشته و گفته اند كه عزم بر گناه كبيره خود گناه كبيره است و عزم بر كفر نيز كفر است. پايان گفتار شريف مرتضى. سپس سيد مرحوم به بعضى از آيات استدلال مى كند و در استدلال خدشه مى كند و بالاخره از بعضى از محققين نقل مى كند كه مسئله محل اشكال است.
نويسنده گويد: اگر مراتب اشخاص در نظر گرفته شود همه اشكالات بر طرف مى شود و (هم) به همه معانى هم موجب رضاى حق و نيز موجب سخط حق تعالى است كه حسنات الابرار سيئات المقربين و امام صادق عليه السلام كه شرح مراتب توبه را فرموده براى همه طبقات حتى انبياء و اولياء توبه ذكر فرموده اند روايت مصباح الشريفه.
بنابراين (هم) به همه معانى موجب رضا و سخط الهى است حتى آن كس كه به گفته سيد شارح از حد تجاوز كرده و (هم) بر كبيره را كبيره دانسته و (هم) بر كفر را كفر شمرده قابل توجيه صحيح است چيزى كه هست اين نه براى هر كس است بلكه افراد معدودى داراى اين مقام مى باشند و به گفته آن عارف:
هر آن كس غافل از حق يك زمان است
در آن دم كافر است اما نهان است
فمل بنا الى ما يرضيك عنا و اوهن قوتنا عما يسخطك علينا
ما را به آن سوى بكش كه تو را از ما راضى كند و نيروى ما را از آنچه تو را بر ما خشمگين سازد سست گردان.
توفيق به فرموده ى علماء عبارت است از (توجيه الاسباب نحو المطلوب الخير): فراهم شدن اسباب براى رسيدن به خيرى كه مى خواهد به آن برسد.
هنگامى كه توفيق الهى شامل حال بنده اي شد وسايل انجام كارهاى خير را براى او آماده مى فرمايد و موانع را از پيش پاى او برمى دارد چنانچه خذلان الهى به عكس اين است آن كس كه به سوء اعمالش دچار خذلان گردد ميان او و كارهاى خير موانع پيدا مى شود و قواى طبيعى اش در جهت عصيان به كار مى افتد. «و جعلنا من بين ايديهم سدا و من خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لا يبصرون» خوشا حال بنده اي كه اگر به سوى گناهى قدمى بردارد پايش به سنگ بخورد و بشكند و از آن راه باز بماند كه اين خود بشارت آن است كه هنوز آن بنده مشمول رعايت و ربوبيت حضرت حق است و بدا به حال آن كه اگر قدمى به سوى گناه برمى دارد گناه چند قدم به استقبال او مى آيد: اگر قمار مى كند مى برد و نه مى بازد و اگر مى خواهد دامن به شهوت بيالايد طرف به او عشق مى ورزد و آتش شهوت او را دامن مى زند اين چنين بنده گرفتار استدراج و خذلان الهى است مى بايد به خداى تعالى پناه ببرد از اين حالت. آنچه بدان اشاره شد مضمون و مفهوم از اين جمله از دعا است. در اين باره كار را به خود ما وامگذار كه آنچه خود مى خواهيم اختيار كنيم.
فانها مختاره للباطل الاما وفقت و اماره بالسوء الاما رحمت
زيرا نفس ما به خودى خود باطل را مى گزيند مگر آن كه تو توفيقش دهى به اختيار حق و همواره دستور بد مى دهد مگر آن كه مشمول رحمت تو بشود، گرايش نفس به دنيا و غير خدا كه به حكم «الا كل شى ء ما خلا الله باطل» مظهر باطل است امرى است طبيعى زيرا مخلوق از طبيعت است و اگر كشش معنوى الهى نباشد كه در اين دعا از آن به توفيق تعبير شده است براى هميشه خلود در ارض مى كند و پيرو هواى خود است.
جان گشاده سوى بالا بالها
تن زده اندر زمين چنگالها
از داستانهاى شيرين عرفان همين تنازع بين جان و تن و يا عقل و نفس است و عارف معروف ملاى رومى در مثنوى در اين باره داد سخن داده و قصه را ضمن مثال ملموسى يعنى از ناقه ى مجنون شروع مى كند كه مجنون بر ناقه اش سوار بود و راه كوى ليلى مى پيمود و ليكن بچه ى اين ناقه در منزل مجنون به جاى مانده بود و مجنون در اين باره شعرى سرود:
هوى ناقتى خلفى و قدامى الهوى
و انى و اياها لمختلفان
هر چند اشعار و داستان معروف است ولى دريغم آيد كه بگذارم و بگذرم و اگر خواننده ى عزيز آشنا است و تكرارش براى او موجب ملال است اين قطعه را ناديده و ننوشته انگارد و اگر اهل عشق و ذوق است حتى تكرارش براى او نشاط آور خواهد بود هو المسك ما كررته يتضوع
ذكر آن دلبر چو يران مى شود
اين خردها جمله حيران مى شود
مثنوى در توجيه و شرح حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه متضمن اصل خلقت ملائكه و حيوان و انسان است و مى فرمايد كه ملائكه از عقل محض و حيوان از شهوت محض خلق شده اند و در وجود آدمى عقل و شهوت به هم آميخته است گويد:
ماند يك قسم دگر اندر جهاد
نيم حيوان نيم حى بارشاد
مقصود وجود آدمى است در مقابل ملائكه و حيوانات
روز و شب در جنگ و اندر كشمكش
كرده چاليش اولش با آخرش
همچو مجنونند و چون ناقه ش يقين
مى كشد آن پيش و اين واپس به كين
ميل مجنون سوى آن ليلى روان
ميل ناقه پس پى كره دوان
يك دم ار مجنون ز خود غافل بدى
ناقه گرديدى و واپس آمدى
در سه روزه ره بدين احوالها
در تردد ماند مجنون سالها
گفت اي ناقه چو هر دو عاشقيم
ما دو ضد بس همره نالايقيم
نيستت بر وفق من مهر و مهار
كرد بايد از تو عزلت اختيار
اين دو همره همدگر را راهزن
گمره آن جان كو فرونايد ز تن
جان ز هجر عرش اندر فاقه يى
تن ز عشق خار بن چون ناقه يى
جان گشاده سوى بالا بالها
تن زده اندر زمين چنگالها
تا تو با من باشى اي مرده وطن
بس ز ليلى دور ماند جان من
راه نزديك و بماندم سخت دير
سير گشتم زين سوارى سير سير
سرنگون خود را ز اشتر درفكند
گفت سوزيدم ز غم تا چند چند
آنچنان افكند خود را سخت زير
كه مخلخل گشت جسم آن دلير
پاى را بر بست و گفتا گوشوم
در خم چوگانش غلطان مى روم
زين كند نفرين حكيم خوش دهن
بر سوارى كو فرونايد ز تن
مولانا چون به اين جا مى رسد به اصل مسلك عرفانى خود كه عشق الهى است منتقل مى گردد بخوانيد و لذت ببريد
عشق مولا كى كم از ليلى بود
گوى گشتن بهر او اولاى بود
گوى شو مى گرد بر پهلوى صدق
غلط غلطان در خم چوگان عشق
كاين سفر زين پس بود جذب خدا
و آن سفر بر ناقه باشد سير ما
اين چنين سيرى است مستثنى ز جنس
كان فزود از اجتهاد جن و انس
اشاره است به حديث شريف على ما نقل: «جذبه من جذبات الرحمن توازن عمل الثقلين رزقنا الله و اياكم» بار الها تو ما را ناتوان آفريدى و بنياد ما بر سستى نهادى و از آبى بى ارزش و پست آفرينش ما را آغاز كردى. جملات مزبور در عين حالى كه شايد الهام يافته از آيات شريفه يا مويد به آنها است گويى بيان علتى است براى مطلب پيشين و تمهيدى است براى خواسته هاى بعدى.
اما خلقت از ضعف در موارد متعدد قرآن بدان اشاره شده است مانند «الله الذى خلقكم من ضعف» خداى تعالى همان است كه مبدا نشو و آفرينش شما را ضعيف قرار داده و اساس خلقتتان از ناتوانى است خواه مراد از اين ضعف ناتوانى جسمى باشد چنانچه مشهود است كه طفل در آغاز ولادت سراپا ضعف و ناتوانى است و به تدريج توان و نيرو در اعضاء و جوارح او پديد مى شود و خواه مقصود ضعف اخلاقى و معنوى باشد كه هم طفل بالكليه فاقد نيروى اخلاقى است و شايد آيه مباركه: «و خلق الانسان ضعيفا» اختصاصا اشاره به ضعف اخلاقى و روحى باشد به قرينه ى مقام، زيرا خداى تعالى پيش از اين آيه مى فرمايد: «يريد الله ليبين لكم و يهديكم سنن الذين من قبلكم و يتوب عليكم و الله عليم حكيم»: خدا مى خواهد راه سعادت را براى شما بيان كند و شما را به آداب و اخلاق ستوده ى آنان كه پيش از شما بودند (يعنى پيغمبران و نيكان امم سابقه) رهبر گردد و بر شما ببخشايد و خدا به احوال خلق دانا و به حقايق امور آگاه است. «و الله يريد ان يتوب عليكم و يريد الذين يتبعون الشهوات ان تميلوا ميلا عظيما»: و خدا مى خواهد بر شما بازگشت به رحمت و مغفرت فرمايد و مردم شهوت پرست مى خواهند كه شما مسلمين از راه حق بسيار دور و منحرف گرديد.
«يريد الله ان يخفف عنكم و خلق الانسان ضعيفا»: خدا مى خواهد كار را بر شما آسان كند كه انسان ضعيف خلق شده و توان تحمل تكليف سنگين و پر مشقت را ندارد. پيدا است كه مقصود از اين ضعف، ضعف روحى است و به هر صورت در آيات شريفه به ضعف جسمى و روحى انسان تاكيد شده است از اين رو امام سجاد عليه السلام نيز عرض مى كند: «اللهم و انك من الضعف خلقتنا» تو مبدا نشو ما را ضعف قرار دادى و بناى وجود ما را بر وهن و سستى نهادى، و شايد يكى از اشارات آيه شريفه ى «و بدا خلق الانسان من طين» آن باشد كه ساختمان وجود انسان همچون ساختمانهاى گلى است كه نسبت به ساختمانهاى بنا شده و تراشيده از سنگ كه «و تنحتون من الجبال بيوتا» سست و نااستوار است و آغاز خلقت انسان از خاك نيز در جاهاى متعدد قرآن ياد شده است:
ز خاك آفريدت خداوند پاك
تو اي بنده افتادگى كن چو خاك
و نيز آغاز خلقت آدمى از آب بى ارزش در قرآن آمده است: «ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهين».
و در سوره المرسلات فرمايد: «الم نخلقكم من ماء مهين» حقارت و بى ارزشى مبدا خلقت انسان تا آن حد است كه دست آلوده به آن را با وسايل تطهير و تنظيف پاك مى كنند. و كوتاه سخن اين كه چون از خداى تعالى درخواست شد كه انسان را به خودش وانگذارد و رحمتش را شامل حال او كند گويى اين جملات به جاى ذكر علت آن درخواست است كه بار الها من عاجز و ناتوانم و اين عجز و ناتوانى مقتضاى خلقت و ساختمان وجودى من است و مخلوقى اين چنين كجا تواند كه خود را نگهدارى كند و چگونه براى خويشتن تحصيل توان و نيرو كند
فلا حول لنا الا بقوتك و لا قوه لنا الا بعونك
هيچ تحولى براى ما امكان پذير نيست مگر با نيرويى كه از ناحيه ى تو به ما افاضه بشود و هيچ نيرويى نتوانيم داشته باشيم مگر به كمك تو. دانشمند فقيد استاد شعرانى قدس سره از اين جمله ها استفاده برهانى كرده و مى فرمايد: برهانى است بر وجود نفس و اين كه مجرد و از عالم امر است چون آب و خاك و همه ى عناصر ماده جامدند و حس و حركت ندارند و اگر روح حقيقت نداشته باشد و فرق ميان جسم جامد و زنده نباشد چنانكه طبيعيين عصر ما پندارند بايد موجود زنده هم حس نداشته و حركت نكند چون از تركيب چند موجود بى روح آثار حيات پديد نمى گردد پس نيروى ما و هر موجود زنده كه سبب نمو و حس و حركت است از مبدا ديگرى است غير ماده، عناصر و مبدا همه نيروها پروردگار است اين استدلال كه از كلام امام مستفاد مى گردد همان است كه حكما و فلاسفه الهى در اثبات صور نوعيه و نفوس و مبدا همه ى آنها كه واجب الوجود است آورده اند. پايان كلام دانشمند فقيد. پس بار خدايا ضعف ما را تاييد و تقويت فرما با توفيقى كه از ناحيه ى تو شامل حال ما شود و وهن و سستى ما را با تسديدت محكم و استوار فرما و البته تسديد الهى نه اختصاص به تسديدات غيبى دارد بلكه شامل تسديداتى است كه در جهان طبيعت و عالم اسباب از مجراى اسباب تحقق مى يابد از اين رو گفته شده است: تسديد الهى مر بنده ى خويش را به آن است كه فهم و هوش تيزى به او عنايت فرمايد و گوش شنوا و دل آگاه و معلم ناصح و مشفق و رفيق موافق او را نصيب فرمايد و از مال و ثروت دنيا آن مقدار به او عطا فرمايد كه نه از تنگدستى نتواند به مقصد برسد و نه از فراوانى ثروت مشغول به آن گردد و از فاميل و عزت آنقدر داشته باشد كه ملاحظه ى فاميل و موقعيت و عزت اجتماعى او را از كارهاى سفيهانه سفيهان باز دارد و از آسيب رساندن اغنيا مصون و محفوظش بدارد و از بلندى همت و نيروى اراده آن مقدار به او عنايت فرمايد كه نه تن به كارهاى پست بدهد و نه بلند پروازيش او را از رسيدن به مقام و منزلت لايق حالش باز دارد.
و اعم ابصار قلوبنا عما خالف محبتك و لا تجعل بشى ء من جوارحنا نفوذا فى معصيتك
و چشم دل ما را از هر چه كه با محبت تو سازگار نيست كور گردان بعضى گفته است كه كورى چشم دل استعاره است از كورى چشم ظاهر و ليكن اين توجيه، درست نيست بلكه صدق بينايى به بينايى دل به حقيقت معناى بينش نزديكتر است تا بينش ديده ى ظاهرى زيرا چشم ظاهر به جز سطح اجسام و ظاهر مبصرات نمى بيند برخلاف ديده ى باطنى كه چه بسا حقيقت اشياء براى كسى كه چشم دلش بينا است مكشوف گردد از اين رو در دعاى منسوب به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است: «اللهم ارنى الاشياء كما هى»: بار الها اشياء را آن چنان كه هست مرا نمايان. و ظاهر آن است كه آيه ى شريفه: «و لهم اعين لا يبصرون بها» شرح حال كوران ظاهرى نيست بلكه مقصود همان كور دلانند كه جلوه ى حق را در مظاهر نمى بينند
اين همه نقش عجب بر در و ديوار وجود
هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار
آن كه امروز نبيند اثر قدرت او
ظاهر آن است كه فرداش نباشد ديدار
سيد الشهداء و المقربين در دعاى عرفه عرض مى كند: «الغيرك من الظهور ما ليس لك حتى يكون هو المظهر لك؟ متى غبت حتى تحتاج الى دليل و متى بعدت حتى تكون الاثار هى التى تدلنا عليك عميت عين لا تراك»: كور باد يا كور است چشمى كه تو را نبيند در اين دعا نيز امام سجاد عليه السلام عرض مى كند پروردگارا چشم دل ما را از هر آنچه نه موافق محبت تو است كور فرما كه تنها تو را بيند و هيچ نبيند عارف اكباتان فرمايد:
به دريا بنگرم دريا تو وينم
به صحرا بنگرم صحرا تو وينم
به هر جا بنگرم كوه و در و دشت
نشان از روى زيباى تو وينم
حكيم هيدج كه رحمت و رضوان خدا بر او باد در غزلى مى سرايد:
راز خود چه سان گويم با حضور نامحرم
درد خويش چون پوشم با سرشك رنگينم
من به هر چه مى گذرم ذكر دوست مى شنوم
من به هر چه مى نكرم روى اوست مى بينم
نى عجب اگر گويم او من است و من اويم
وين عجب تر است كه او باز او است من اينم
حضرت آيه الحق حاج سيد احمد كربلائى رحمه الله در مكتوب هفتم از مكاتبات كه آخرين مكاتبه است مى فرمايد: از تكرر بيانات و اصرار آن بزرگوار بر براهين اثبات كثرت حقيقيه به حمد الله بر اين فقير واضح و آشكار شد كه: آن شخص كه كلام بر طريقه ى ذوق المتالهين برمى داشت اشتباه كرده بود و اين براهين و لزوم شناعتى كه فرموده بوديد در او اثر نمى گذارد گويا خداوند متعال چشم او را از غير خود كور كرده بود خداوند كورترش كند.
مى گويد: توهم مفاسد شنيعه از ديدن تعدد است و عدم طلوع آفتاب حقيقت، ميكده حمام نيست- جل جناب الحق تعالى ان يكون شريعه لكل وارد او ان يرد عليه الا واحد بعد واحد و لذا اينگونه گفتگوها لا يكون الا اضحوكه للمغفل و لذا زحمت آن بزرگوار تضييع اوقات شريفه خواهد بود. و السلام على من اتبع الهدى و السلام عليكم و رحمه الله و بركاته پايان مكتوب حضرت سيد اعلى الله مقامه «و لا تجعل شيئى من جوارحنا نفوذا فى معصيتك»: و براى هيچ يك از اعضا و جوارح ما راه نفوذى در معصيت تو قرار مده، معنايى كه براى توفيق بدان اشاره شد ممكن است در دو بعد تصور شود يكى در فراهم شدن وسايل اطاعت و رفع موانع آن و ديگرى در ايجاد موانع براى انجام دادن گناه كه خلاف آن چنانچه گفتيم خذلان است كسى را كه توفيق الهى به همه ابعادش شامل حال است اگر قصد گناه كند و بخواهد انجام دهد ملائكه مدبرات امر و معقبات من بين يديه و من خلفه كه به امر خداى تعالى حافظ اويند موانع سر راه او ايجاد مى كنند على عليه السلام در نهج البلاغه به هر دو بعد اشاره كرده و مى فرمايد: «نحمده على ما وفق له من الطاعه و ذاد عنه من المعصيه» خدا را سپاس مى گوييم به اطاعتى كه توفيقش را عطا فرمود و به گناهى كه از ما راند و دور كرد. همس به معناى آهسته سخن گفتن است. «و خشعت الاصوات للرحمن فلا تسمع الا همسا» بار الها بر محمد و آلش درود بفرست و آنچه را كه به دل مى گوييم و هر گونه حركت در اعضاء ما را و نگاههاى ما را هر چند به مدت يك چشم به هم زدن باشد و سخنانى را كه به زبانهاى ما جارى مى شود همه را در جهتى قرار بده كه موجب ثواب و پاداش تو باشد
حتى لا تفوتنا حسنه نستحق بها جزاءك و لا تبقى لنا سيئه نستوجب بها عقابك
تا هيچ كار نيكى كه به خاطر آن مستوجب پاداش تو باشيم از ما فوت نشود و هيچ كار زشتى كه به جهت آن سزاوار عذاب تو باشيم براى ما باقى نماند.
نكته: سياق جمله بندى اقتضا مى كرد كه پس از جمله ى لا تفوتنا حسنه جمله اي مانند و لاناتى بسيئه آورده شود زيرا نتيجه بكار گرفتن همه ى همسات و حركات و لمحات و لهجات در موجبات ثواب آن است كه نه حسنه اي فوت شود و نه سيئه اي ارتكاب شود پس چرا امام عليه السلام لا تبقى فرموده است، دو توجيه به نظر مى رسد: يكى آن كه بر مبناى «ان الحسنات يذهبن السيئات» باشد و هنگامى كه همه ى اعضاء و جوارح انسان در طريق ثواب باشد نورانيتى كه از اين اعمال در دل حاصل مى شود اثر گناهانى را كه در دل بوجود آمده و در پاره اي از روايات از آن به نقطه سوداء تعبير شده از بين مى رود و دل نورانى مى گردد پس تعبير لا تبقى لنا سيئه درست است و ديگرى آن كه به اعتبار سالبه به انتقاء موضوع باشد و هر چند اين توجيه اندكى بر خلاف ظاهر است و لكن استعمالى است صحيح و شايع در لسان عرب پس معناى لا تبقى لنا سيئه بنا به اين توجيه آن است كه گناهى از ما سر نزند تا اثرش باقى بماند و يا آن گناه در نامه ى عمل ما نوشته و ثبت شود.
