و سوء الولايه لمن تحت ايدينا
و پناه مى برم به تو بار الها از بد رفتارى با زيردستان چه عيال و فرزند باشند چه نوكر و خادم و رعيت كه حقوق همه اينها لازم الرعايه است و نبايستى از قدرت و زور درباره ى اينان سوء استفاده نمود امام زين العابدين عليه السلام كه اين دعا را انشاء مى كند و مى خواند رساله اي دارد به نام رساله الحقوق در آن رساله حقوق همه ى زيردستان را بطور تفصيل بيان مى فرمايد كه ذكرش و لو اجمالا براى خوانندگان بهره هاى فراوان دارد.
امام عليه السلام در آن رساله پس از بيان حقوق نفس و اعضاء و جوارح و حقوق عبادات كه هر يك بايد در جاى خود ادا شود نسبت به زيردستان فرمايد: «و حق رعيتك بالسلطان ان تعلم انهم صاروا رعيتك لضعفهم و قوتك فيجب ان تعدل فيهم و تكون لهم كالوالد الرحيم و تغفر لهم جهلهم و لا تعاجلهم بالعقوبه و تشكر الله على ما آتاك من القوه عليهم» حق آن كس كه به خاطر تسلطى كه بر او دارى او را رعيت خود ساخته اي آن است كه بدانى چون آنان ناتوان بودند و تو نيرومند زير بار تو رفتند و رعيت تو شدند پس بر تو واجب است كه با عدالت با آنان رفتار كنى و همچون پدر مهربانى باشى و نادانى آنان را ببخشى و در كيفر شتاب نكنى و خداى را بر نيرويى كه تو را داده است و بر آنان مسلط شده اي سپاسگزار باشى.
حكومت در اسلام نه به آن معنى است كه فردى مسلط بر مقدرات جمعى باشد و هر چه بخواهد با استفاده از نيرويى كه در اختيار دارد انجام دهد بلكه حكومت در اسلام در حقيقت عقدى است ميان شخص اول و ديگر افراد يك اجتماع و در تحت قانون كلى اسلام «تعاونوا على البر و التقوى» است تعاونى كه اساس زندگى اجتماعى بر آن است و شرط اساسى هر عقدى اختيار است و رضا نه زور و قلدرى و اجبار تو گويى جمعيتى فردى را از جانب خودشان وكيل مى كنند كه با كمال امانت زندگى سعادتمند آنان را تامين كند بنابراين اولين شرط حاكم بر اجتماع عدالت است و لازمه عدالت مهربانى و شفقت و صبر و بردبارى است و در نهايت امر شكرگزارى نعمتهاى الهى كه نعمت قدرت و سلطنت يكى از بزرگترين آنها است از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: رفق و مهربانى با هر چه همراه باشد زينت بخش آن خواهد بود و خشونت و كج خلقى با هر چه كه باشد آن را معيوب خواهد كرد.
«ما كان الرفق فى شى ء الازانه و لا كان الخرق فى شى ء الا شانه» و نيز فرمود هر آن كس كه حظ و نصيب وافر از رفق و مدارا دارد حظ و بهره ى خود را از همه ى خيرات به دست آورده است و نيز فرمود: «ما من عمل احب الى الله تعالى و الى رسوله من الايمان بالله و الرفق بعباده و ما من عمل ابغض الى الله تعالى من الاشراك بالله تعالى و الضغط على عباده»: هيچ كارى خداى را خوش آيندتر از ايمان به او مدارا با بندگانش نيست و هيچ عملى در نزد خداى تعالى مبغوضتر از شريك قرار دادن براى خدا و سخت گيرى بر بندگانش نيست و آخرين وصيتى كه خضر به موسى عليهماالسلام فرمود اين بود كه فرمود: هيچ كس را به گناهش سرزنش مكن و همانا محبوبترين كارها به خداى عز و جل سه كار است: «القصد فى الجده و العفو فى المقدره و الرفق بعباد الله»: هنگامى كه دارايى و ثروت داشته باشى اقتصاد پيشه كنى و اسراف كارى نكنى و هنگامى كه قدرت و توانايى بر انتقام دارى عفو و گذشت داشته باشى، و با بندگان خدا با رفق و مدارا رفتار كنى «و ما رفق احد باحد فى الدنيا الا رفق الله عز و جل به يوم القيامه»: و كسى به كسى در دنيا مدارا نمى كند مگر آن كه خداى عز و جل با او در روز قيامت مدارا مى كند و روايات در اين باره بيش از اينهاست. سعدى گويد:
آسايش دو گيتى تفسير اين دو حرف است:
با دوستان مروت ، با دشمنان مدارا
«و اما حق رعيتك بالعلم فان تعلم ان الله قد جعلك لهم خازنا فيما آتاك من العلم و ولاك من خزانه الحكمه فان احسنت فيما و الاك الله من ذلك و قمت به لهم مقام الخازن الشفيق الناصح لمولاه فى عبيده الصابر المحتسب الذى اذا راى ذا حاجه اخرج له من الاموال التى فى يديه كنت راشدا و كنت لذلك آملا معتقدا و الا كنت له خائنا و لخلقه ظالما و كان حقا على الله ان يسلبك العلم و بهائه و يسقط من القلوب محلك»: و اما حق آن كس كه در علم و دانش رعيت تو است و ريزه خوار سفره علم تو است آن است كه متوجه باشى كه خداى تعالى تو را خزينه دار جواهر علمى فرموده كه به تو مرحمت كرده است و تو را متولى خزانه ى حكمت قرار داده پس اگر تو نسبت به آن چه توليت آن را دارى خوب انجام وظيفه نمودى و همچون خزينه دار مهربان و ناصح مولا نسبت به بندگانش كه به حساب خداى تعالى صبر مى كنند بودى آن چنانكه هرگاه حاجتمندى را ديدى از اموال مولا كه در اختيار تو است به او دادى درست عمل كرده اي و اميدواركننده و معتقد به مقام خويش هستى و گرنه خائنى و بر خلق خدا ستمكار و خداى تعالى حق دارد كه علم و شكوه آن را از تو بازگيرد و جاى تو را در دلها خالى كند.
امام معصوم در اين قسمت از كلام در‌ربارش علم را به خزينه ى جواهر تشبيه كرده و دانشمند را كليددار آن و البته اي كه چنين است و چه گوهرى تابناكتر و گرانبهاتر از علم؟ نكته اي كه بايد تذكر داده شود آن كه امام عليه السلام مى فرمايد اگر عالم شخص محتاجى را ديد بايد از علم خود به او انفاق كند مقصود از اين جمله نه آن است كه تنها نيازمندى به علم موجب لزوم انفاق آن است بلكه بايستى شرايط ديگر را نيز در نظر گرفت كه به گفته مولانا:
طفل را گر نان دهى بر جاى شير
طفل مسكين را از آن نان مرده گير
چونكه دندانها برآرد بعد از آن
هم بخود گردد دلش جوياى نان
همانطور كه حيات جسم به خوراك و غذا است حيات روح به علم است و در تفسير آيه ى شريفه ى: «فلينظر الانسان الى طعامعه» فرمود معصوم عليه السلام: «اى الى علمه ممن ياخذ» و همانگونه كه خوراكهاى جسم گوناگون و هر خوراكى نيز طعم خاص دارد و اثر مخصوص علم هم فنون زيادى دارد و هر علمى داراى مزايا و منافع خاصى است و پاره اي از علمها است كه هر كس تاب تحملش را ندارد همانطور كه هر معده اي قوت هضم هر غذايى را ندارد هر دلى نيز سزاوار هر دانش و هر سرى لايق هر سرى نيست پاره اي از اسرار براى برخى از مردم كم حوصله خطرناك و موجب ضلالت و گمراهى است. طعمه ى هر مرغكى انجير نيست، در حديث است: «لو علم ابوذر ما فى قلب سلمان لقتله يا لكفره»: اگر ابوذر آنچه را كه در دل سلمان نهان بود مى دانست هر آينه او را مى كشت و يا در روايت ديگر او را تكفير مى كرد و كافرش مى خواند و ممكن است ضمير لقتله بخود ابى ذر بازگردد يعنى آنچه را كه در دل سلمان از اسرار بود اگر ابوذر مى دانست آن اسرار ابوذر را مى كشت و يا كافرش مى كرد كه تاب تحملش را نداشت و به هر صورت مقصود ما از روايت فهميده مى شود كه هر دلى تاب تحمل هر علمى را ندارد ائمه ى دين دادشان بلند بود كه همزبانى نداشتند اميرالمومنين عليه السلام مى فرمود: «ها ان هيهنا لعلما جما لو اصبت له حمله بلى اصيب قنا غير مامون عليه مستعملا آله الدين للدنيا» افسوس كه در اين جا (اشاره به سينه ى مبارك خود مى كرد) علمى آكنده است و به افرادى كه قدرت تحملش را داشته باشند برخورد نمى كنم هر كه را برخورد مى كنم فردى است كه اعتمادى بر او نيست و دين را وسيله دنيا قرار داده است.
در روايتى كه محدث قمى از شيخ محمد بن مكى رحمه الله از ميثم تمار روايت مى كند كه گفت شبى از شبها اميرالمومنين عليه السلام مرا با خود از كوفه بيرون برد تا به مسجد جعفى (و پس از نماز و دعا و صورت به خاك گذاشتن و العفو گفتن به تفصيلى كه ذكر مى كند) برخاست و از مسجد بيرون رفت من هم همراه آن حضرت رفتم تا رسيد به صحرا پس خطى كشيد از براى من و فرمود از اين خط تجاوز مكن و گذاشت مرا و رفت و آن شب، شب تاريكى بود من با خود گفتم كه مولاى خودت را تنها گذاشتى در اين صحرا با آن كه دشمن بسيار دارد پس از براى تو چه عذرى خواهد بود نزد خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به خدا قسم كه دنبال او خواهم رفت تا از او با خبر باشم و اگر چه مخالفت امر او خواهم نمود پس به جستجوى آن حضرت رفتم تا يافتم او را كه سر خود را تا نصف بدن در چاهى كرده و با چاه مخاطبه و گفتگو مى كند همين كه احساس كرد مرا فرمود كيستى؟ گفتم ميثم فرمود: آيا امر نكردم تو را كه از خط خود تجاوز نكنى؟ عرض كردم اي مولاى من ترسيدم بر تو از دشمنان تو پس دلم طاقت نياورد فرمود: آيا شنيدى چيزى از آنچه مى گفتم گفتم نه اي مولاى من فرمود: اي ميثم
و فى الصدر لبانات
اذا ضاق لها صدرى
نكت الارض بالكف
و ابديت لها سرى
فمهما تنبت الارض
فذاك النبت من بذرى
نيست وقت مشورت هين راه كن
چون على تو آه اندر چاه كن
هر كه را اسرار حق آموختند
مهر كردند و دهانش دوختند
تا نگويد سر سلطان را بكس
تا نريزد قند را پيش مگس
«و اما حق الزوجه: ان تعلم ان الله عز و جل جعلها لك سكنا و انسا و تعلم ان ذلك نعمه من الله تعالى عليك فتكرمها و ترفق بها و ان كان حقك عليها اوجب فان لها عليك ان ترحمها لانها اسيرك و تطعمها و تكسوها فاذا جهلت عفوت عنها»: و اما حق همسر تو آن است كه بدانى خداى عز و جل او را موجب آرامش و خرمى دل تو قرار داده و متوجه باشى كه اين نعمتى است از خداى تعالى بر تو پس او را عزيز بدارى و با او مدارا كنى هر چند كه حق تو بر او واجبتر است ولى در عين حال او را نيز بر تو حقى است كه رحمش كنى زيرا او اسير تو است بايستى خوراك و لباس او را بدهى و اگر جهالتى از او سر زد عفوش كنى.
رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در حجه الوداع فرمود: «الا و حقهن عليكم ان تحسنوا اليهن فى كسوتهن و طعامهن»: آگاه باشيد كه حق همسران بر شما آن است كه در پوشاك و خوراكشان با آنان احسان و خوشرفتارى كنيد و فرمود: «اكمل المومنين ايمانا احسنهم خلقا و خياركم نسائهم»: از مومنين هر كس كه به هر اندازه خلقش نكوتر و زن دارى اش بهتر است به همان نسبت ايمانش كاملتر است. رفتار اولياء خدا با همسرانشان بهترين سرمشق براى ديگران است و چه بسا به خاطر تحمل ناراحتيهاى زناشويى به مقاماتى از روحانيت و معنويت رسيدند نويسنده نمونه اي از اين اولياء حق را در زندگى ديدم و بسيارى از دوستان نيز او را ديده و آشنا بودند اين سيد بزرگوار كه همسرى صالحه و لكن غير موافق طبع داشت سالهاى متمادى يعنى توان گفت بيشتر دوران جوانى خود را با اين همسر گذراند ولى با چه عطوفت و مهربانى بى نظير كه اگر در قيد حيات بود و اجازه مى داد داستان سراسر عبرت و پند زناشويى اش را براى يادگار در تاريخ مى نوشتم و ليكن مى ترسم كه روح مقدسش آزرده شود و سرى فاش گردد اين بزرگ مرد خدا در اثر همين مجاهده با نفس به مقاماتى از كشف و شهود نايل آمد و اخيرا مستجاب الدعوه شده بود كه دوستان و آشنايانش هر مشگلى داشتند با يك دعاى اين دوست خدا گره از كارشان باز مى شد.
على بن ابراهيم قمى در تفسيرش داستانى از زندگى هود نبى الله عليه السلام الله نقل مى كند كه مناسب با مقام و درسى است آموزنده: پس از آن كه قوم هود از ايمان به او سرباز زدند خداى تعالى باران را بر آنها دريغ فرمود و هفت سال خشكسالى بود و هود عليه السلام خود كشاورزى بود، گروهى از خارج شهر به در خانه او آمدند و سراغ جناب هود را گرفتند زنى ميانسال و لوچ چشم در به روى آنان باز كرد و پرسيد چه مى خواهيد؟ گفتند ما از فلان و فلان آبادى آمده ايم خشكسالى ما را بيچاره كرده آمده ايم نزد هود تا از او خواهش كنيم دعايى درباره ى ما كند باشد كه خداى تعالى به بركت دعاى او باران رحمتش را بر ما بفرستد تا زمينهاى ما سر سبز شود و از قحطى نجات يابيم گفت: وى اگر دعاى مستجابى داشت براى خودش دعا مى كرد الان همه كشت او به خاطر بى آبى سوخته و از بين رفته «لو استجيب لهود لدعا لنفسه احترق زرعه لقله الماء» (بقول معروف: كل اگر حكيم بودى سر خود دوا نمودى) گفتندش الان كجا است؟ گفت در فلان جا است آنان به خدمت هود رسيدند و عرض كردند يا نبى الله گرفتار خشكسالى شده ايم دعايى كن شايد باران بيايد حضرت هود نمازى خواند و دعاشان كرد و فرمود بازگرديد كه باران بر شهرهاى شما باريدن گرفت عرض كردند يا نبى الله پيش از ملاقات شما به در خانه شما رفتيم و امر عجيبى مشاهده كرديم زنى (شمطاء و عوراء) بيرون آمد و چنين و چنان گفت جناب هود فرمود: او همسر من است و من هميشه دعا مى كنم كه خداى تعالى او را براى من نگاه بدارد عرض كردند: چطور؟ (چنين زن كه شايسته آن نيست كه دعا براى بقاى او بشود) فرمود براى آن كه خداى تعالى مومنى نيافريده مگر آن كه او را دشمنى است كه او را آزار مى دهد و دشمن مرا اين زن قرار داده و حال كه بايد مرا دشمنى باشد اگر آن دشمن زير دست من باشد بهتر است از دشمنى كه خارج از تسلط من باشد «فلان يكون عدوى ممن املكه خير من ان يكون عدوى ممن يملكنى». «و حق مملوكك ان تعلم انه خلق ربك و ابن ابيك و امك و لحمك و دمك لم تملكه لانك صنعته دون الله تعالى و لا خلقت شيئا من جوارحه و لا اخرجت له رزقا و لكن الله عز و جل كفاك ذلك ثم سخره لك و اتمنك عليه و استودعك اياه ليحفظ لك ما تاتيه من الخير اليه فاحسن اليه كما احسن الله اليك و ان كرهته استبدلت به و لم تعذب خلق الله عز و جل»: و اما حق بنده ى تو كه در ملك تو است (البته غلام و كنيز به مفهومى كه در صدر اسلام بود امروز در ميان ما وجود ندارد و لكن به معنايى منطبق بر خدمتگذار چه زن و چه مرد (كلفت و نوكر) مى شود از اين رو سزاوار است كه دستورات امام سجاد عليه السلام نسبت به خدمتگذاران رعايت شود) آن است كه بدانى او نيز آفريده آفريدگار تو است نه از آن جهت است كه ساخته تو باشد نه ساخته خداى تعالى تو حتى يك عضو از اعضاى بدن او را نيافريده اي و روزى اش نيز به دست تو نيست و لكن خداى عز و جل است كه همه ى اين كارها را انجام داده و سپس او را مسخر و مطيع تو گردانيده و تو را امين دانسته و او را به امانت به دست تو سپرده است تا هر نيكى كه در حق او انجام دهى خداى تعالى در ديوان عمل تو ثبت كند و براى تو نگهدارد پس همانگونه كه خداى تعالى بر تو احسان كرده تو نيز بر خدمتگذارت احسان و نيكى كن و اگر دوستش ندارى عوضش كن و خدمتگذار ديگرى براى خود بگير و آفريده خداى عز و جل را عذاب مكن و شكنجه اش مده.
توصيه هايى كه از رهبران و ائمه دين درباره ى خدمتگذاران شده تابلوى زيبايى است از دستورات عاليه اسلام تا آنجا كه مى بايست پوشاك و خوراك نوكر و كلفت امتيازى از پوشاك و خوراك آقا و خانم نداشته باشد. شخصى است به نام معرور بن سويد اين مرد گويد: جناب ابى ذر را ملاقات كردم جامه اي كه اباذر به تن داشت همانند آن را غلامش پوشيده بود و چون به نظر اين مرد عجيب بود از جناب ابى ذر علت اين هم لباس شدن را پرسيد ابى ذر فرمود: سبب اين هم آهنگى آن است كه روزى با كسى برخورد لفظى داشته (گويا به آن شخص فحش مادر داده بوده مانند يابن السوداء و كنيززاده و امثال اينها) از ذيل روايت استفاده مى شود كه طرف مقابل خدمتگذار ابى ذر بوده او شكايت به نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم برد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به ابوذر فرمود: «اعيرته بامه»: او را با مادرش سرزنش كردى؟ مادر چه گناهى دارد اگر مثلا كنيز يا سياه بوده اين خوى دوران جاهليت است كه در تو به جاى مانده «انك امر و فيك جاهليه» سپس فرمود: خدمتگذاران شما برادران شما هستند كه خداى تعالى آنان را زير دست شما قرار داده پس هر كس كه برادرش زيردست او و خدمتكار او باشد از همان طعامى كه خود مى خورد او را بخوراند و از همانچه خود مى پوشد او را بپوشاند و بار گران بر دوش او مگذاريد و اگر بار سنگين بود خود شما نيز در برداشتن آن بار آنان را كمك و يارى كنيد اينك متن روايت شريفه: «عن معرور بن سويد قال رايت اباذر الغفارى رضى الله عنه و عليه حله و على غلامه حله فسالته عن ذلك فقال انى ساببت رجلا فشكانى الى النبى صلى الله عليه و آله و سلم فقال النبى صلى الله عليه و آله و سلم اعيرته بامه؟ انك امرو فيك جاهليه ثم قال صلى الله عليه و آله و سلم ان اخوانكم خولكم جعلهم الله تحت ايديكم فمن كان اخوه تحت يده فليطعمه مما ياكل و ليلبسه مما يلبس و لا تكلفوهم ما يعيبهم فان كلفتموهم ما يعيبهم فاعينوهم»: امام سجاد عليه السلام سپس حقوق مادر و پدر را بيان مى فرمايد و چون سخن در حقوق زيردستان است از ذكر آنها صرفنظر شد و سپس مى فرمايد: «و حق ولدك ان تعلم انه منك و مضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره و انك مسئول عما وليته من حسن الادب و الدلاله على ربه عز و جل و المعونه له على طاعته فاعمل فى امره عمل من يعلم انه مثاب على الاحسان اليه معاقب على الاسائه اليه» و حق فرزندت آن است كه بدانى او از تو است و منسوب به تو است در دنياى زود گذر چه كار نيك از او سر بزند و چه كار شر و تو مسئووليت دارى كه او را ادب بياموزى و او را به پروردگارش راهنمايى كنى و بر طاعت خدا ياريش كنى پس در حق او چنان عمل كن كه معتقد باشى اگر احسانش كنى ثواب دارى و اگر با او بد كنى كيفر خواهى ديد و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «حق الولد على الوالد ان يعلمه الكتابه و السباحه و الرمى»: حق فرزند بر پدر آن است كه او را نوشتن و شنا كردن و تيراندازى ياد بدهد. بعضى از نويسندگان مى گويد: هدف اصلى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از اين دستور آن است كه فرزندان اسلامى فرزندانى مبارز و مجاهد و مقاوم در مقابل دشمن ببار آيند زيرا پس از آن كه آيه ى شريفه: «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه» نازل شد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم سه بار فرمود: «الا ان القوه الرمى»
آگاه باشيد كه مقصود از قوت تيراندازى است و پس از آن فرمود: «حق الولد على الوالد ان يعلمه الكتابه و السباحه و الرمى» پس توان گفت كه مقصود آن حضرت از نوشتن، سوادآموزى و تحصيل علم است چنانچه خداى تعالى نيز همين كنايه را در قرآن شريف آورده: «اقرا باسم ربك الذى خلق خلق الانسان من علق اقرا و ربك الاكرم الذى علم بالقلم علم الانسان ما لم يعلم»: و هر چند مقصود اصلى همان علم است و سوادآموزى ولى در عين حال نقش قلم در پيشرفت علم را نبايد ناديده گرفت. و مقصود اصلى از شنا كردن همان ورزش و تربيت بدنى است كه جوانان اسلام مى بايست افرادى رشيد و سالم باشند كه تاب مقاومت در ميدان جنگ را داشته باشند گذشته از آن كه «العقل السليم فى البدن السليم» اگر بخواهند داراى عقل سالم باشند لازم است كه بدنى سالم داشته باشند. و خصوص شناگرى را ذكر فرموده به خاطر آن است كه بهترين اقسام ورزش است چنانچه دانشمندان امروز بر اين اتفاق دارند زيرا مسامات بدن كه به هنگام حركت و ورزش در اثر ايجاد حرارت باز مى شود اگر اين حركت در ميان آب باشد آب از نفوذ ميكروبهاى گوناگون كه در هوا موجود است به داخل بدن مانع مى شود علاوه بر اين عرقى كه كثافات بدن است و در حال ورزش از بدن خارج مى شود آب آن را شستشو مى دهد و بالاخره بهترين ورزش شنا كردن در آب است. و اما تيراندازى نيز روشن است كه مقصود گنجشك زدن بر شاخه ى درخت با تير و كمان بچه ها نيست بلكه غرض آشنايى جوانان اسلام با آلات جنگى كه آن روز تيراندازى بارزترين آنها بود. با توجه به جهان بينى اسلام اين سه دستور كه اساس يك جامعه نيرومند بر آن استوار است شامل همه شعب علوم و انواع تربيتهاى جسمى و فراگيرى فنون جنگى خواهد بود.
نويسنده گويد: اگر بنا است اين چنين توجيه و تاويل در روايت كنيم و شايد با ديد وسيعترى بد هم نباشد چرا نگوييم مقصود از شنا، آموختن تحركات دريايى است تا دستورات شامل فنون جنگى زمينى و دريايى باشد و با توجيهى وسيعتر شامل جنگهاى هوايى نيز بشود. «و كل فى فلك يسبحون».
و ترك الشكر لمن اصطنع العارفه عندنا
بار الها پناه به تو مى برم از اين كه ناسپاسى كنم نسبت به كسى كه كار نيك براى ما انجام داده است شكر منعم از فطريات اوليه است و هر انسانى به حكم فطرت خود ناچار است از كسى كه نعمتى به او داده سپاسگزارى كند بديهى است كه در درجه اول منعم حقيقى كه مبدا و مبدع همه ى نعمتها است خداى تعالى است و شكر و سپاس او واجب اولى است و در درجه دوم وسايطى كه خداى تعالى نعمتهاى خود را به وسيله ى آنان به انسان عطا فرموده است آنان نيز به افتخار اين كه مجرا و مجرى فيض الهى شده اند شايسته ى سپاسند و اين مطلب گذشته از آن كه حكم وجدان و فطرت است، در دين مقدس اسلام نيز كه احكامش بر طبق فطرت است جعل و امضاء شده است و در بسيارى از روايات بر اين معنى ترغيب شده است. ثقه الاسلام كلينى در كافى شريف روايت فرموده از عماد ذهبى كه گفت شنيدم امام زين العابدين عليه السلام فرمود: خداى تعالى دوست دارد هر آن دلى را كه محزون باشد و هر آن بنده اي را كه شكرگزار باشد خداى تعالى بنده اي از بندگانش را به روز قيامت مى فرمايد از فلانى شكرگزارى كردى؟ عرض مى كند: پروردگارا بلكه من تو را شكرگزارى كردم خداى تعالى مى فرمايد: چون او را سپاس نگفتى مرا نيز سپاس نگفته اي سپس فرمود سپاسگزارترين شما را خدا را كسى است كه از مردم هر چه بيشتر سپاسگزار باشد «ان الله يحب كل قلب حزين و يحب كل عبد شكور يقول الله تبارك و تعالى لعبد من عبيده يوم القيامه اشكرت فلانا فيقول بل شكرتك يا رب فيقول الله لم تشكرنى اذا لم تشكره ثم قال اشكر كم لله اشكركم للناس» لازم به ياد آورى است سپاس مخلوق منافاتى با سپاس خالق ندارد و دستوراتى كه رسيده و شكر را منحصر به حق تعالى مى كند مانند فرمايش اميرالمومنين عليه السلام كه فرمود: «لا يحمد حامد الا ربه» منافاتى با دستور شكرگزارى از ديگران ندارد زيرا شكر حق تعالى به عنوان آن است كه مبدا همه ى نعمتها است و نعمتهاى ديگران نيز منتهى به ذات او است و به اصطلاح شكر حق تعالى اولا و بالذات است و شكر ديگران ثانيا و بالعرض و مزاحمتى با هم ندارد و در طول يكديگراند نه در عرض همديگر و اين معنى كه گفته شد نسبت به عامه مردم است و اما نسبت به خواص و آنانى كه چشم حق بين دارند و ديده ى معرفت آنان باز است كه اصلا دوئيتى نيست و استقلالى براى اسباب و وسايط فايل نيستند . به گفته مولانا:
ديده مى خواهم سبب سوراخ كن
تا سبب را بر كند از بيخ و بن
ديده مى خواهم كه باشد شه شناس
تا شناسد شاهرا در هر لباس
و امام سجاد عليه السلام نيز در اين دعا به زبان عامه مردم سخن گفته است كه « نحن معاشر الانبياء امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم».
تتميم: در اين جا قطعه بسيار زيبايى را از كتاب محدث عالى مقام مرحوم حاج شيخ عباس قمى به عين الفاظش و بدون ترجمه به خوانندگان با فضيلت و اهل ادب تقديم مى كنم تا مشام جانشان معطر و كامشان شيرين و مذاق روحشان شكرين شود ايشان در كتاب لطيف و شريف الكنى و الالقاب ج 2 ص 265 چنين مى فرمايد:
و مما يدل على تشيع ابى احمد المذكور ما رواه الخطيب فى الجزء العاشر من تاريخه ص 342 باسناده عن ابى عبد الله محمد بن عبيدالله بن رشيد الكاتب قال: حملنى ابوالحسن على بن محمد بن الفرات فى وقت من الاوقات برا واسعا الى ابى احمد عبيد الله بن عبدالله بن طاهر و اوصلته اليه و وجدته على فاقه شديده فقبله و كتب اليه:
اياديك عندى معظمات جلائل
طوال المدى شكرى لهن قصير
فان كنت عن شكر غنيا فاننى
الى شكر ما اوليتنى لفقير
قال فقلت: هذا اعز الله الامير حسن قال: احسن منه ما سرقته منه فقلت: و ما هو؟ قال: حديثان حدثنى بهما ابوالصلت الهروى به خراسان عن ابى الحسن الرضا عليه السلام عن آبائه عليهم السلام قال قال النبى صلى الله عليه و آله و سلم اسرع الذنوب عقوبه كفران النعم و بهذا الاسناد عن رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم انه قال: «يوتى بعبد فيوقف بين يدى الله تعالى فيامر به الى النار فيقول: اي رب لم امرت بى الى النار؟ فيقول الله لانك لم تشكر نعمتى فيقول اي رب انعمت على بكذا فشكرت و كذا فلا يزال يحصى النعم و يعدد الشكر فيقول فيقول الله تعالى: صدقت عبدى الا انك لم تشكر من انعمت عليك بها على يديه و قد آليت على نفسى الا اقبل شكر عبد على نعمه انعمتها عليه او يشكر من انعمت بها على يديه»
«قال فانصرفت بالخبر الى ابى الحسن (اى على بن محمد بن الفرات) و هو فى مجلس اخيه ابى العباس احمد بن محمد و ذكرت ما جرى فاستحسن ابوالعباس ما ذكرته و ردنى الى عبيد الله ببر واسع اوسع من براخيه فاوصلته اليه فقبله و كتب اليه»:
شكريك معقود بايمانى
حكم فى سرى و اعلانى
عقد ضمير و فم ناطق
و فعل اعضاء و اركان
قال: فقلت هذا اعز الله الامير احسن من الاول فقال: احسن منه ما سرقته منه قلت و ما هو؟ قال: حدثنى ابوالصلت الهروى به خراسان عن ابى الحسن على بن موسى الرضا عن ابى الحسن موسى بن جعفر الكاظم عن الصادق عن الباقر عن السجاد عن السبط عن اميرالمومنين عليهم السلام قال قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم «الايمان عقد بالقلب و نطق باللسان و عمل بالاركان» قال: فعدت الى ابى العباس فحدثته بالحديث و كان فى مجلسه ابن راهويه المتفقه فقال ما هذا الاسناد؟ قال ابن رشيد: فقلت سعوط الشيلثا الذى اذا سعط به المجنون برى ء وصح. پايان نقل از الكنى و القاب. يا اين كه بازوى ستمكارى بشويم گفته شده كه كلمه ى (او) در اين جا به معناى ترديد نيست بلكه به معناى (واو) عطف است كه معناى جمع مى دهد يعنى استعاذه از ناسپاسى و نيز كمك به ستمكار است و لكن سيد شارح مى فرمايد كه معناى جمع براى كلمه (او) ثابت نشده است بلكه فقط به معناى ترديد است و معناى جمع از قرينه فهميده مى شود زيرا معنى ندارد كه گفته شود خدايا من به تو پناه مى برم از يكى از اين كارها مانند آيه شريفه: «و لا تطع آثما او كفورا» يعنى گنهكار و يا كافر را پيروى مكن. يعنى هيچكدام را نه آن كه يكى از اين دو را اطاعت مكن و اما اطاعت ديگرى مانعى ندارد. پايان سخن سيد.
نويسنده گويد: تحقيق آن است كه بگوييم (او) فقط براى ترديد است چنانچه سيد اشاره فرمود چيزى كه هست متعلق ترديد فرق مى كند و در آيه شريفه ترديد در اطاعت نيست بلكه از اطاعت به طور مطلق نهى شد و از ناحيه مطيع ترديدى نيست بلكه ترديد در ناحيه مطاع است كه مطاع گاهى آثم است و گاهى كفور و معروف در نزد فقها آن است كه معاونت ظالم در ظلمش حرام است و يكى از معاصى كبيره است چنانچه شيخ رحمه الله از كتاب شيخ ورام ابن ابى فراس روايت مى كند كه معصوم عليه السلام فرمود: هر كس قدمى به سوى ظالم بردارد تا او را كمك كند و بداند كه او ستمكار است به تحقيق كه از اسلام خارج شده است: «من مشى الى ظالم ليعينه و هو يعلم انه ظالم فقد خرج عن الاسلام» و نيز روايت مى كند كه معصوم عليه السلام فرمود: چون روز قيامت شود منادى ندا مى كند: ستمكاران كجايند و كجايند ياران ستمكاران و كجايند همانندان ستمكاران حتى آن كس كه قلمى براى آنان تراشيده يا ليقه مركب براى آنان تهيه نموده پس همگى شان در تابوت آهنى جمع مى شوند و سپس به دوزخ پرتاب مى شوند: «اذا كان يوم القيامه ينادى مناد اين الظلمه اين اعوان الظلمه اين اشباه الظلمه حتى من برالهم قلما اولاق لهم دواه فيجتمعون فى تابوت من حديد ثم يرمى بهم فى جهنم» و ديگر اخبار وارده در مقام كه صريح اند در حرمت معاونت ظالم در ظلمش اما معاونت آنان در كارهاى غير حرام حرمت آن نيز از ظاهر بسيارى از روايات استفاده مى شود چنانچه امام صادق عليه السلام به يونس بن يعقوب فرمود: «لا تعنهم على بناء مسجد»: آنان را در ساختن مسجد هم كمك مكن و روايات ديگر و لكن مشهور ميان فقهاء رحمه الله آن است كه كمك كردن ظالم در كارهايى كه مباح است جائز است و شيخ رحمه الله را در اين مسئله نظر بر آن است كه كمك كردن در كارهاى مباح بر دو گونه است يك وقت به گونه اي است كه جزو اعوان آنان شمرده مى شود مثلا مى گويند فلانى خياط دستگاه است و يا معمار و مهندس دربار است اين چنين كمك بودن كه نامش در ديوان اعوان و انصار ظلمه باشد حرام است اما اگر به اين گونه نيست حرام نيست و دليل معتبرى بر حرمتش در دست نيست و رواياتى كه بدان استناد شده است مورد مناقشه و خدشه است و تفصيل را مقام مناسب نيست طالبين به كتاب مكاسب محرمه شيخ قدس سره مراجعه نمايند.
نويسنده گويد: حرمت جزء دستگاه ظلم بودن آن چنان كه شيخ قدس سره فرمودند نيز به طور اطلاق مورد نظر است زيرا رواياتى در مدح كسانى كه در زمان ائمه عليهم السلام در دربار خلفاى جور مقام و منصبى داشتند و ليكن به وظيفه ى خود عمل مى كردند از ائمه عليهم السلام رسيده است كه بسيار چشم گير است و از جمله ى آنها على بن يقطين وزير هارون الرشيد است كه از اجله ى اصحاب حضرت موسى بن جعفر عليه السلام بود و آن حضرت بهشت را براى او ضامن شده بود او وقتى در محضر امام موسى بن جعفر از حال خود شكايت كرد به جهت ابتلا به مجالست و مصاحبت و وزارت هارون الرشيد حضرت فرمود: «يا على ان لله تعالى اولياء مع اولياء الظلمه ليدفع بهم عن اوليائه و انت منهم يا على»: همانا خداى تعالى را دوستانى است كه با حكومتهاى ظالم و جابر هستند تا خداوند به دست آنان از دوستان خود دفع بلا و گرفتارى كند و تو اي على يكى از آن دوستان خدا هستى.
و روايتى لطيف در بحار مجلسى قدس سره از كتاب (حقوق المومنين تاليف ابى على بن طاهر) نقل مى كند كه على بن يقطين از امام موسى بن جعفر اجازه خواست كه كار حكومتى را رها كند حضرتش اجازه نفرمود و فرمود چنين كارى نكن و در پست و مقام خود باش كه تا تو آنجا هستى خاطر جمع است و آرام و برادرانت نيز عزيز و سر بلنداند و اميد آن مى رود كه خداى تعالى به واسطه ى تو خاطر شكسته اي را جبران كند و آتش غضب دشمنان و مخالفين ما را از اين كه دامنگير دوستان خدا شود فرونشاند اي على كفاره استخدام شما در دربار خلفاء آن است كه نسبت به برادران دينى خودتان احسان كنيد. تو براى من يك چيز را ضامن بشو تا من در عوض آن يكى، سه چيز براى تو ضمانت كنم: تو بر من ضمانت بسپار كه هيچ يك از دوستان ما را ملاقات نكنى مگر آن كه حاجت او را برآورى و احترامش كنى و من براى تو ضمانت مى كنم كه هرگز سقف زندانى بر تو سايه نيفكند و تيزى و برش شمشير به تو نرسد و فقر به خانه تو راه نيابد: (نه زندانى شوى و نه محكوم به اعدام و نه فقير).
آنگاه فرمود: اي على هر كس كه مومنى را شاد و مسرور كند اولا خدا را مسرور كرده و ثانيا پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم را و ثالثا ما را «استاذن على بن يقطين مولاى الكاظم عليه السلام فى ترك عمل السلطان فلم ياذن له و قال عليه السلام: لا تفعل فان لنا بك انسا و لا خوانك بك عزا و عسى ان يجبر الله بك كسرا و يكسر لك نائره المخالفين عن اوليائه يا على كفاره اعمالكم الاحسان الى اخوانكم اضمن لى واحده اضمن لك ثلاثا: اضمن لى ان لا تلقى احدا من اوليائنا الا قضيت حاجته و اكرمته و اضمن لك ان لا يضلك سقف سجن ابدا و لا ينا لك حد سيف ابدا و لا يدخل الفقر بيتك ابدا يا على من سر مومنا فبا لله بدا و بالنبى صلى الله عليه و آله و سلم ثنى و بنا ثلث»
