بسم الله الرحمن الرحيم
«فى الصلواه على اتباع الرسل و مصدقيهم» از جمله دعاهاى آن حضرت درود به كسانى است كه از پيامبران پيروى كردند و آنان را تصديق نمودند پيدا است كه مقصود پيروان واقعى پيامبران الهى مى باشند، نه كسانى كه به حسب ظاهر منافقانه پيروى كردند و لكن در باطن و حقيقت ايمان نداشتند همانگونه كه مقصود از تصديق نه تصديق به زبان است كه شامل منافقان نيز بشود، چنانچه خداى تعالى از آنان نقل مى فرمايد: «اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك لرسول الله و الله يعلم انك لرسوله و الله يشهد انهم لكاذبون»: اي رسول ما چون منافقان (رياكار) نزد تو آيند و گويند كه ما گواهى مى دهيم كه تو رسول خدايى (باور مكن) خدا مى داند كه تو رسول اويى و خدا هم گواهى مى دهد كه منافقان به دروغ اين سخن مى گويند و به آنچه مى گويند معتقد نيستند.
اللهم و اتباع الرسل و مصدقوهم من اهل الارض بالغيب بار الها پيروان پيغمبران را (خبر اين مبتدا بعدا ذكر مى شود) و كسانى كه آنان را تصديق كردند از مردم روى زمين در حالى كه آنان را نديده اند چه مسلمانانى كه انبياء پيشين را نديده اند ولى آنان را قبول دارند به حكم «آمن الرسول بما انزل اليه من ربه و المومنون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله لا نفرق بين احد من رسله» و چه مسلمانانى كه پيغمبر اسلام را زيارت نكردند خواه در زمان حيات آن حضرت و خواه پس از رحلتشان كه در همه اين موارد كلمه ى غيب را بكار بردند صحيح است، زيرا غيب بدان معنا است كه از حواس آدمى غايب باشد و لو در مقدارى از زمان چنانچه خداى تعالى از زبان يوسف نقل مى فرمايد: «ذلك ليعلم انى لم اخنه بالغيب» يوسف گفت من اين كشف حال نه براى خودنمايى كردم بلكه خواستم تا عزيز مصر بداند كه من هرگز در نهان و پنهان از او او را خيانت نكردم.
عند معارضه المعاندين لهم بالتكذيب
آنان تصديق نمودند هنگاميكه دشمنان انبيا به تكذيب برخاستند.
و الاشتياق الى المرسلين بحقايق الايمان
ولى آنان كه براستى ايمان آوردند بدين وسيله اشتياق خودشان را ابراز كردند و از نسخه ى شهيد رحمه الله نقل شده كه در آن نسخه به جاى كلمه ى اشتياق كلمه ى (استباق) است و آن نيز معناى درستى دارد يعنى آنان كه براى ايمان آوردن از روى صدق و حقيقت بر يكديگر پيشى مى گرفتند به مصداق آيه كريمه ى: «و سابقوا الى مغفره من ربكم» و به حكم دستور قرآنى «فاستبقوا الخيرات» در هر روزگار و دورانى كه رسولى در آن زمان فرستادى و براى اهل آن زمان راهنمايى معين فرمودى.
من لدن آدم الى محمد صلى الله عليه و آله و سلم
از زمان آدم عليه السلام گرفته تا دوران پيغمبر آخر الزمان حضرت محمد صلى الله عليه و آله و سلم.
من ائمه الهدى و قاده اهل التقى على جميعهم السلام
از پيشوايان هدايت و رهبران اهل تقوى كه بر همگى سلام باد.
پيشوايانى كه هدايت مردم را به عهده گرفته و رهبرانى، راهرو و راهنماى اهل تقوى در همه ى ادوار و ازمنه بوده اند و به حسب روايات اگر زمين از حجت خدا خالى باشد اهلش را فرو مى برد و رئيس المحدثين در كتاب علل از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: بخدا قسم از روزى كه خداى تعالى آدم را قبض روح فرمود، زمين را بدون امام و پيشوايى كه به واسطه ى او به سوى خدا رهبرى شود، نگذاشته و او است حجت خدا بر بندگانش و زمين بدون حجت خدا بر بندگانش باقى نمى ماند: «عن ابى جعفر عليه السلام قال و الله ما ترك الله الارض منذ قبض الله آدم الا و فيها امام يهتدى به الى الله و هو حجه الله على عباده و لا تبقى الارض بغير حجه الله على عباده» و نيز «صدوق» رحمه الله در كتاب خصالش نقل فرمود: كه رسول خدا فرمود: خداى تعالى يكصد و بيست و چهار هزار پيغمبر، آفريد كه من گراميترين آنان هستم و اين را نه به انگيزه فخرفروشى مى گويم و خداى تعالى يكصد هزار وصى، آفريد كه على گراميترين آنان است، نزد خداى تعالى و افضل آنان است. «فى الخصال باسناده عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال خلق الله عز و جل ماه الف نبى و اربعه و عشرين الف نبى انا اكرمهم على الله و لا فخر و خلق الله ماه الف وصى فعلى عليه السلام اكرمهم على الله و افضلهم» تتميم: اهل تقوى كه خداى تعالى در هر زمانى پيشوايى رهبر براى آنان تعيين فرموده مراتب و منازل مختلفى دارند و يكى از بهترين بياناتى كه در تقرير مراتب تقوى شده است بيانى است كه حضرت «امام خمينى» قدس سره در نامه اي كه در اواخر عمر به فرزند گرامى خود نوشته است به مناسبت آيه ى شريفه. «يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوا الله» فرموده اند: و چون بعضى از مراتب ياد شده در نامه ى شريف مناسب حال عامه نبود از ذكر آن خوددارى شد و ديگر بزرگان و علماء نيز هر يك به نوبه خود، مطالب ارزنده اي درباره ى مراتب تقوى گفته اند كه ذكر همه ى آنها موجب تطويل است. و احتمالا ملال آور جهت خوانندگان و ما در اينجا فرموده ى يكى از بزرگان را مى آوريم كه در عين وجازت خالى از لطف نيست اين عالم پس از آن كه مى گويد: تقوى از وقايه است كه به معناى حداكثر مراقبت و محافظت است و در شرع به خصوص به معناى محافظت نفس است از هر آنچه براى آخرت زيانبار باشد گويد: تقوى را سه مرتبه است مرتبه ى اول: محافظت نفس است از عذاب دايم و جاودانى در آخرت و آن به اين است كه انسان از كفر دورى كند و خود را از كافر شدن محافظت كند و به اين مرتبه اشاره است فرموده خداى تعالى «الزمهم كلمه التقوى» مرتبه ى دوم: دورى از هر چه گناه است چه فعل چه ترك حتى معصيتهاى صغيره كه تقوى در شرع به همين معنى است و اين مرتبه از تقوى است كه به آن اشاره شده در آيه ى شريفه: «و لو ان اهل القرى آمنوا و اتقوا...» مرتبه سوم آن است كه از هر چه دل او را از خداى تعالى مشغول مى كند دورى و اجتناب كند و به تمام دل متوجه حق تعالى باشد و اين است تقواى حقيقى كه خداى تعالى به آن امر فرموده در آيه ى شريفه «يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله حق تقاته» و اين مرتبه را عرض عريضى است كه صاحبان اين مرتبه با يكديگر تفاوتها دارند به حسب تفاوت استعدادهايشان كه به موجب مشيت الهيه به آنان افاضه شده است، و مقصود در اين جمله از دعا همه ى مراتب تقوا است، يعنى ائمه دين و پيشوايان الهى براى همه ى افراد متقين در همه مراتب تقوا، رهبر و راهنما مى باشند.
فاذكرهم منك بمغفره و رضوان
بار الها اينان را كه ذكر شد با آمرزش و خوشنودى از آنان ياد فرما و اين ياد ، تفضلى باشد كه از ناحيه ى تو شامل حال آنان مى شود و به جز آن وعده هايى كه به آنان در مقابل اعمالشان وعده فرموده اى. بار الها به ويژه ياران و همراهان محمد صلى الله عليه و آله و سلم را كسانى كه همراهى آن حضرت را نيكو انجام دادند.
اصحاب جمع صاحب است كه به معناى همراه و همنشين و رفيق است و در اصطلاح حديث به كسى گفته مى شود كه پيغمبر اسلام را ديده باشد و به او ايمان آورده باشد و با ايمان به او از دنيا رفته باشد هر چند در فاصله بين ايمان و مرگ با ايمان مرتد شده باشد و بعضيها گفته اند: كه مقصود از صحابى، كسى است كه رسول خدا را ديده باشد و بس، هر چند يك كلمه هم با ايشان حرف نزده باشد حتى اگر كودكى باشد كه در آغوش ديگرى چشمش به رسول خدا افتاده باشد كه او نيز در شمار اصحاب رسول خدا است و هر چند طفل غير مميز باشد و بعضى به جاى ديدن، كلمه ى ملاقات را آورده اند و گفته اند: صحابى كسى است كه رسول خدا را ملاقات كرده باشد هر چند با چشم او را نديده باشد. مانند: كوران تا اين شرافت به امثال ابن ام مكتوم كه نابينا بود نيز نصيب گردد كه اگر ديدن به چشم را شرط صحابى بودن بدانيم لازمه اش صحابى نبودن ابن ام مكتوم است و حال آنكه به اجماع، او از اصحاب است. ابن حجر در مقدمه ى الاصابه گويد: صحابى كسى است كه پيغمبر را ملاقات كرده باشد با ايمان به آن حضرت و مسلمان از دنيا رفته باشد پس هر كس كه حضرتش را ملاقات كرده از صحابه است خواه مجالست او با پيغمبر در زمان درازى باشد يا در مدت كوتاهى، خواه از آن حضرت حديثى روايت كرده باشد يا نه، با آن حضرت به غزوه و جبهه جنگ رفته باشد يا نه و هر كس كه يك نگاه او را ديده باشد هر چند همنشينش نشده باشد و آن كس كه به جهت رويدادى مانند: كورى او را نديده باشد.
بحث در شمول و يا عدم شمول معناى صاحب مهم نيست مهم آن است كه بر اين اساس و مبنا بناهايى گذاشته شده كه براى اطمينان به استحكام بنا لازم است در پى ريزى و اساس آن بحث و بررسى شود و مساله از اين قرار است:
برادران اهل سنت و سنى مذهب رواياتى در فضيلت اصحاب پيغمبر از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل كرده اند از قبيل: «مثل اصحابى فيكم كمثل النجوم بايها اخذ اهتدى، و باى اقاويل اصحابى اخذتم اهتديتم»: مثل اصحاب من در ميان شما مثل ستارگان است كه هر ستاره اي راهنما گرفته شود به مقصد رهبرى خواهد شد و هر گفتارى از اصحاب مرا به دست گرفتيد راهرا خواهيد يافت و به مقصد خواهيد رسيد و امثال اين روايات ، سپس بزرگان از علماشان بر اساس همين روايات گفته اند كه همه ى اصحاب پيغمبر ، عادل اند و به هر يك از آنان در فراگرفتن معالم دين مى توان مراجعه كرد و نبايد كمترين ايرادگيرى از آنان بشود كه مبادا بر دامن كبرياشان گردى بنشيند.
«ابن اثير» در مقدمه ى «اسد الغابه» مى گويد: سنتهايى كه تفصيل احكام بر آن دور مى زند و حلال و حرام و ديگر چيزها از آن شناخته مى شود، بايد پس از شناخت كسانى باشد كه در سند روايات قرار گرفته اند و راويان حديثند كه اولينشان و مقدم بر همه شان اصحاب رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مى باشند كه اگر كسى در حق آنان شناخت نداشته باشد، درباره ى ديگران نادانتر بوده و انكارش بيشتر خواهد بود پس بايد اصحاب با نسبها و احوالشان شناخته شوند و صحابه با ديگر راويان حديث در همه ى اين امور شريكند مگر در جرح و تعديل كه آنان از اين قاعده بيرونند، زيرا همه شان عادلند و راهى براى جرح آنان وجود ندارد!!
«ابن حجر» در فصل سوم از مقدمه ى «الاصابه» در بيان عدالت صحابه گويد: «اتفق اهل السنه على ان الجميع عدول و لم يخالف فى ذلك الاشذوذ من المبتدعه»: سنيها همگى بالاتفاق برآنند كه همه ى صحابه عادلند و خلاف اين را كسى نگفته و هيچ كس با اين عقيده مخالف نيست مگر افراد اندكى از بدعتگزاران و از «ابى زرعه» روايت مى كند كه او گفت: «اذا رايت الرجل ينتقص احدا من اصحاب رسول الله فاعلم انه زنديق»: هر گاه مردى را ديدى كه از يكى از اصحاب رسول خدا انتقاد مى كند و از قدر او مى كاهد پس بدان كه او زنديق و كافر است و اضافه مى كند: بدليل آنكه پيغمبر حق است و قرآن حق است و هر چه پيغمبر آورده حق است و همه ى اينها را صحابه به ما رسانده اند اينان كه انتقاد مى كنند مى خواهند اين گواهان ما را جرح كنند و از عدالت ساقطشان كنند تا كتاب و سنت را باطل كنند در اين صورت جرح انتقاد كنندگان اولى تر است، زيرا كه آنانند زنديقان و كافران (آفرين بر اين استدلال!!) و امثال اين گونه نقلها فراوان است كه اگر استقصا شود خود كتابى پرحجم خواهد شد.
ما با «ابن حجر» و امثال او مانند «ابن عبدالبر» كه در مقدمه ى (استيعاب) مى گويد: «ثبتت عداله جميعهم» و «ابن اثير» كه مى گويد: هيچ كس حق جرح، هيچ يك از اصحاب را ندارد نمى خواهيم در مدرك و دليل اين عقيده بحث و بررسى كنيم و اين كه آيا روايت «اصحابى كالنجوم» بدانگونه كه اينان نقل مى كنند درست است يا نه؟ و آيا آنچه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «نضر الله امرءا سمع مقالتى فحفظها و وعاها حتى يبلغها غيره» و در خطبه شان فرمودند: «فيبلغ الشاهد الغايب»
و فرمود: «بلغوا عنى و لو آيه و حدثوا عنى و لا حرج» چنانچه ابوحاتم رازى امام اهل جرح و تعديل در مقدمه ى كتابش به اين استدلال كرده است آيا دلالتى به مطلب او دارد يا نه؟ و اگر چنين است و رسول خدا اين فرمايشات را فرموده اند چرا عمر دستور داد كه همه ى احاديث پيغمبر را به آتش كشيدند و سوزاندند و چرا عمر سه نفر را كه «ابن مسعود» و «اباالدرداء» و «ابى مسعود» انصارى بودند به جرم! روايت حديث از پيغمبر زندانى كرد؟
و چرا ابوبكر بنا به روايت ذهبى، مردم را پس از وفات پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم جمع كرد و گفت: شما كه حديث از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنيد خودتان در نقل احاديث اختلاف داريد و پس از شما اين اختلافات در حديث بيشتر خواهد شد. بنابراين حديث از رسول خدا را موقوف كنيد و كسى حق ندارد هيچ چيز از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم صلى الله عليه و آله و سلم نقل كند و هر كس از شما چيزى پرسيد بگوييد: قرآن در ميان ما و شما هست هر چه حلال و حرام است از قرآن بگيريد و چون دوران خليفه ى سوم رسيد او نيز از آنچه دو خليفه ى پيشين كرده بودند كوتاه نيامد و بر فراز منبر رفت و گفت: «لا يحل لاحد يروى حديثا لم يسمع به فى عهد ابى بكر و لا فى عهد عمر»: كسى حق ندارد حديثى را كه در زمان خلافت ابى بكر و نه در زمان خلافت عمر شنيده نشده باشد نقل كند.
ما با اين مطالب كارى نداريم كه اگر وارد اين موضوعات شويم (مثنوى هفتاد من كاغذ شود) ما مى خواهيم به امثال «ابن حجر» و «ابن عبد البر» و «ابن اثير» بگوييم اگر مطلب از قرارى است كه اينان مى گويند و اصحاب پيغمبر همه و همه عادل اند و پرهيزگار و متقى و كسى حق ندارد به يك نفر صحابى بگويد: بالاى چشمت ابرو است و بايد با همه ى آنان با كلماتى نازكتر از برگ گل و لطيفتر از نسيم سحر حرف زد پس رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خود از چه كسانى شكايت داشتند و از چه كسانى خبر دادند كه در عده اي از روايات به سندهاى مختلف رسيده است از جمله ى آنها «بخارى» در صحيحش ج 4 ص 99 - 94 و جلد سوم ص 32 و «مسلم» در صحيحش ج 7 ص 66 روايت مى كنند: كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «انى فرطكم على الحوض من مر على شرب و من شرب لم يظما ابدا ليردن على اقوام اعرفهم و يعرفوننى ثم يحال بينى و بينهم فاقول: اصحابى! فيقال انك لا تدرى ما احدثوا بعدك فاقول سحقا سحقا لمن غير بعدى»: من جلوتر از شما در كنار حوض كوثر خواهم بود هر كس كه گزارش بر من افتد از آب حوض خواهد نوشيد و هر كس نوشيد هرگز تشنه نخواهد شد و حتما گروهى بر من وارد خواهند شد كه آنان را مى شناسم و آنان نيز مرا مى شناسند، سپس ميان من و آنان حايل خواهد بود (و نخواهند گذاشت كه آنان به حضور من شرفياب شوند و از آب حوض بنوشند) پس من مى گويم: اينان اصحاب منند! (چرا مانع از ملاقاتشان با من مى شويد؟) پس به من گفته مى شود كه تو نمى دانى پس از تو چه كردند؟! پس من مى گويم: اي مرگ بر كسى كه پس از من دگرگونى ايجاد كرد. مرده باد آن كه پس از من تغيير داد.
و چه كسانى بودند كه نسبت به حرم رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم تهمت زدند و دامن ناموس آن حضرت، همسر رسول خدا و اميرالمومنين را كه به حكم قرآن «و ازواجه امهاتهم» بود با ننگ تهمت، آلوده كردند تا آنكه آياتى چند از سوره نور كه از آيه ى 11 شروع مى شود «ان الذين جاوا بالافك...» در تبرئه متهم نازل شد؟ و چه كسانى در عقبه ى هر شى هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از غزوه تبوك برمى گشتند يا در حجه الوداع توطئه كردند و نقشه ى قتل رسول خدا را كشيدند؟ ولى خداوند بوسيله ى وحى پيغمبرش را آگاه فرمود و عمار ياسر و حذيفه كه اولى زمان ناقه ى رسول خدا را گرفت و دومى از پس ناقه را مراقبت مى كرد توطئه را خنثى كردند و در بعضى از تواريخ عدد توطئه گران را دوازده نفر گفته و واقدى گفته است كه اصحاب عقبه سيزده نفر بودند و پيغمبر نام و نشان آنان را به عمار و حذيفه به گفت و همين عدول! بودند كه رسول خدا را به باد استهزاء گرفته بودند و چون مورد مواخذه گرفتند گفتند ما شوخى مى كرديم: «و لئن سئلتهم ليقولن انما كنا نخوض و نلعب قل ابا لله و آياته و رسوله كنتم تستهزئون» «لا تعتذروا قد كفرتم بعد ايمانكم» و چه كسانى در جنگ بدر نسبت خيانت به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم دادند؟ با آن كه خداى تعالى پيغمبرش را تبرئه فرمود و آيه نازل شد «و ما كان لنبى ان يغل و من يغلل يات بما غل يوم القيامه ثم توفى كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون»: هيچ پيغمبرى در غنيمتهايى كه در جنگ بدست مى آيد خيانت نكند (اصلا كينونت و ساختمان وجودى پيغمبر سازگار با خيانت نيست كه نفرمود: لا يغل نبى و هر كس در چيزى خيانت كند روز قيامت به كيفر آن خيانت خواهد رسيد (سپس به حساب ديگران نيز رسيدگى خواهد شد و آنان كه نسبت خيانت به رسول خدا دادند به سزاى عملشان خواهند رسيد و در اين كيفر ستمى بر آنان نخواهد رفت، زيرا كه خودشان سبب چنين عقوبتى را آماده كردند)
و چه كسانى در جنگ احد با دستور صريح و اكيد پيغمبر مخالفت ورزيدند و از ميدان نبرد گريختند؟ و هر چه پيغمبر صداشان مى كرد كه (الى يا فلان) و تير از هر طرف به سوى پيغمبر نشانه مى رفت كسى گوش نمى داد. «اذ تصعدون و لا تلوون على احد و الرسول يدعوكم» نه تنها گوش به فرمان حضرتش نمى دادند، بلكه حرفهاى كفرآميز مى زدند و مى گفتند: «لو كان لنا من الاسر شى ء الامر ما قتلنا هيهنا» و به يكديگر مى گفتند برگرديم به همان دين اول تا آن جا كه گفته شد كاش كسى را مى فرستاديم به نزد «عبدالله ابى» تا براى ما از ابوسفيان امان مى گرفت (سيره دحلان - حاشيه سيره حلبيه ج 2 ص 39)
آيه شريفه آنان را تهديد فرمود، «و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل...» و چه كسانى انتظار مى كشيدند كه تا رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از دنيا رحلت فرمايد زنان آن حضرت را تصاحب كنند؟ به تفسيرها مراجعه كنيد تا ببينيد چه كسى و با چه تعبير وقيحانه اي كه پيشانى هر مسلمان غيرتمندى را به عرق مى نشاند اين هوس را در سر مى پروراند؟
كه آيه شريفه نازل شد: «و ما كان لكم ان توذوا رسول الله و لا ان تنكحوا ازواجه من بعده ابدا»، فاش تر بگويم چه كسانى دل يگانه دخت عزيز پيغمبر را آزردند؟ و چنان رنجيده خاطرش كردند كه از دنيا رفت و بر آنان خشمناك بود و وصيت كرد حتى در تشييع جنازه اش حاضر نشوند و چه كسانى حرمت خانه ى وحى را مراعات نكردند و تصميم گرفتند كه آتش برافروزند و خانه را با هر كسى كه در آن است بسوزانند و به آتش بكشند حتى اگر دختر پيغمبر در ميان خانه باشد؟ اگر باور نداريد به صحيح بخارى و الامامه و السياسه ابن قتيبه مراجعه كنيد.
و دهها مورد در قرآن و تاريخ از اين گونه اشخاص سخن به ميان آمده و كوس رسوائيشان را بر سر بازار زده اند و شما مى گوييد كه ما باز هم بگوييم: همه ى آنها كه درك حضور پيغمبر كرده اند و به نام اصحاب اند عدول اند.؟ و كسى حق جرح آنان را ندارد؟
مگر دوستى با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم همچون دوستى با جهال مردم است كه با هرگونه معصيتى سازش پذير باشد اولياء كسى را كه با خداى تعالى مخالفت ورزد بدوستى نگيرند.
ائمه دين ما فرموده اند: «من كان لله مطيعا فهو لنا ولى و من كان لله عاصيا فهو لنا عدو»، و بايستى چنين باشد كه آنان را هدفى جز خداى تعالى نيست و اگر جز اين باشد دعوت به نفس است كه اولياء خدا از آن منزه اند الى الله تدعون و عليه تدلون و بالجمله، ما چگونه معتقد شويم كه همه ى اصحاب رسول خدا عدول اند در حالى كه از جمله ى اصحاب، حكم بن العاص است كه دشمن شماره ى يك رسول خدا است و وليد بن عقبه فاسق به صريح قرآن و امثال «حبيب بن مسلمه» كه در دولت معاويه با مسلمانان چه ظلمها و جنايتها كه نكرد و بسر بن ارطاه دشمن خدا و رسول خدا و دهها امثال آنان، و در عين حال نتوان انكار نمود كه مسلمانان فداكار عاشق رسول خدا نيز در ميان اصحاب آن حضرت بودند كه عدالتشان ثابت و قدمهاشان در صراط حق استوار بود البته كه دوستى با آنان دوستى با رسول خدا است و اهانت بر آنان توهين بر رسول خدا است، پس سخن حق و عدل همان است كه امام زين العابدين عليه السلام در اين دعا عرض مى كند: «الذين احسنوا الصحابه» (نه همه ى اصحاب بلكه) آنان كه وظايف هم صحبتى پيغمبر را نيكو انجام دادند.
و ابلوا البلاء الحسن فى نصره و كانفوه و اسرعوا الى وفادته و سابقوا الى دعوته
آنان كه در راه يارى او بلاها متحمل شدند و از عهده ى ابتلا و امتحان بيرون آمدند و هر چه زودتر خود را به خدمت آن حضرت رساندند و به قبول دعوت او بر ديگران سبقت جستند.
و استجابوا له حيث اسمعهم حجه رسالاته
آنانكه چون رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم دليل رسالت خود را به گوش آنان رسانيد و قرآن آسمانى را بر آنان خواند، پذيرفتند. و براى آنكه كلمه ى آن حضرت پيروز شود از زن و بچه خود دست كشيدند.
و قاتلوا الاباء و الابناء فى تثبيت نبوته و انتصروا به
و در استوار ساختن پايه هاى نبوت او با پدران و فرزندان خود جنگيدند و به بركت وجود آن حضرت پيروز شدند و به همين مطلب اشاره مى فرمايد اميرالمومنين عليه السلام در نهج البلاغه كه مى فرمايد: «و لقد كنا مع رسول الله نقتل آبائنا و ابنائنا و اخواننا و اعمامنا و ما يزيدنا ذلك الا ايمانا و تسليما و مضيا على اللقم و صبرا على مضض الالم و جدا فى جهاد العدو لقد كان الرجل منا و الاخر من عدونا يتصاولان تصاول الفحلين يتخالسان انفسها ايهما يسقى صاحبه كاس المنون فمره لنا من عدونا و مره لعدونا منا فلما راى الله صدقنا انزل بعدونا الكبت و انزل علينا النصر حتى استقر الاسلام ملقيا جرانه و متبوء اوطانه»: به تحقيق كه ما با رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم چنين بوديم كه پدران و فرزندان و برادران و عموهايمان را مى كشتيم و اين كار نمى افزود بر ما مگر ايمان و تسليم و پيشرفت در راه و بردبارى بر سوزش درد و كوشش در مبارزه با دشمن، گاه مى شد كه مردى از ما با ديگرى از دشمن ما همچون دو پهلوان با هم درمى آويختند و هر يك مى خواست كه جان ديگرى را بگيرد و كاسه ى مرگ را بر طرف مقابلش بنوشاند و اين درگيرى يكبار بنفع ما بود و بار ديگر به نفع دشمن ما، پس چون خداى تعالى ديد كه ما به صدق و راستى در راه او جهاد مى كنيم ذلت و خوارى را بر دشمن ما نازل فرمود و پيروزى را نصيب ما كرد تا آنگاه كه اسلام در جايگاه خود مستقر شد. و آنان كه محبت آن حضرت را به دل داشتند و اين معامله ى عاشقانه را به اميد تجارتى زيان ناپذير انجام دادند. و آنان كه مهجور عشيره ى خود شدند و فاميلشان از آنان دورى گزيد به خاطر اين كه دست به دامن رسول خدا زده بودند و دست آويزشان رسول خدا بود و از خويشاوندان خود بريدند بدان سبب كه در سايه ى قرب رسول تو آرميدند.
«سدير صيرفى» از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: جماعتى از صحابه با هم نشسته بودند و از نياكان خود ياد مى كردند و بدان افتخار مى ورزيدند و «سلمان» نيز در ميان آنان بود پس عمر رو به جانب «سلمان» كرد و گفت: «اى سلمان» اصل و نسب تو چيست؟ «فقال «سلمان»: انا سلمان بن عبد الله كنت ضالا فهدانى الله بمحمد صلى الله عليه و آله و سلم و كنت عائلا فاغنانى الله بمحمد صلى الله عليه و آله و سلم و كنت مملوكا فاعتقنى الله بمحمد صلى الله عليه و آله و سلم فهذا حسبى و نسبى يا عمر».
با تو پيوستم و از غير تو دل بگسستم
آشناى تو ندارد سر بيگانه و خويش
محدث «قمى» قدس سره در ذكر حالات «زيد بن حارثه كلبى» فرمايد: و او همان است كه در زمان جاهليت اسير شد «حكيم بن حزام» او را در بازار عكاظ از نواحى مكه بخريد از براى «خديجه» آورد «خديجه» عليهاالسلام او را به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بخشيد حارثه چون اين بدانست خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد و خواست تا فديه دهد و پسر خود را برهاند حضرت فرمود او را بخوانيد و مختار كنيد در آمدن با شما يا ماندن به نزد من، زيد گفت هيچكس را بر محمد صلى الله عليه و آله و سلم اختيار نكنم حارثه گفت اي فرزند بندگى را بر آزادگى اختيار مى نمايى و پدر را مهجور مى گذارى؟ گفت من از آن حضرت آن ديده ام كه ابدا كسى را بر آن حضرت اختيار نخواهم كرد تا آخر داستان.
هواى خواجگيم بود بندگى تو كردم
اميد سلطنتم بود خدمت تو گزيدم
بار الها آنچه اينان به خاطر تو و در راه تو از دست دادند بى پاداش مگذار.
و ارضهم من رضوانك
نه تنها پاداش فداكاريشان را عطا فرما، بلكه بالاتر از آن، بار الها از آنان راضى بشو و به رضاى خودت آنان را راضى بفرما (جمله، بسيار مودبانه ادا شده است دقت شود)
و بما حاشوا الخلق عليك و كانوا مع رسولك
و نيز به پاداش آنكه مردم را به توجه بر تو گرد آوردند و همراه و همگام با رسولت بودند و دعوت به سوى تو مى كردند. و از آنان به خاطر آنكه در راه تو از شهرهاى فاميليشان مهاجرت كردند و از گشايش در زندگى محروم ماندند و به تنگى معاش گرفتار شدند شكرگزارى فرما و نيز كسانى را كه در راه عزت دين تو ستم بسيار ديدند (يا افراد بسيارى را كه در راه عزت دين تو مظلوم شدند)
ابن عبدالبر روايت كرده كه كفار قريش ياسر و سميه و پسران ايشان عمار و عبدالله را با بلال و خباب و صهيب مى گرفتند و ايشان را زره هاى آهنين بر تن مى كردند و به صحراى مكه در آفتاب سوزان نگاهشان مى داشتند، به نحوى كه گرماى آفتاب و حرارت آهن بدن ايشان را مى پخت و مغز سرشان را بجوش مى آورد طاقتشان تمام مى شد با ايشان مى گفتند: اگر مى خواهيد از اين شكنجه آسوده شويد كلمه ى كفر بر زبان آوريد و پيغمبر را دشنام دهيد محدث قمى نقل مى كند: كه عمار و پدرش ياسر و مادرش سميه و برادرش عبدالله در مبدا اسلام آوردند و مشركين قريش ايشان را عذابهاى سخت نمودند حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم بر ايشان مى گذشت ايشان را تسلى مى داد و امر به شكيبايى مى نمود و مى فرمود: «صبرا يا آل ياسر فان موعدكم الجنه» خاندان ياسر دامن صبر از دست مدهيد كه وعدگاه شما بهشت است.
مرا مى بينى و هر دم زيادت مى كنى دردم
تو را مى بينم و ميلم زيادت مى شود هر دم
ندارم دوستت از دامن بجز در خاك و آندم هم
چو بر خاكم گذار آرى بگيرد دامنت گردم
بار الها بهترين پاداشت را برسان به كسانى كه در نيكوكارى دنباله رو اصحاب پيغمبراند آنان كه دايم در دعاشان مى گويند: اي پروردگار ما بر ما و برادران دينى ما كه پيش از ما ايمان آورده اند ببخش.
اقتباس اين جمله از آيه ى شريفه: «و الذين جاوا من بعدهم يقولون ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذين سبقونا بالايمان» بدان منظور است كه سبقت در ايمان فضيلتى است براى افراد كه بايد مسلمانان ديگر، سابقين در ايمان را فراموش نكنند و اخوت ايمانى را درباره ى آنان رعايت كنند، اميرالمومنين عليه السلام شيعيان خود را به رعايت اين حق درباره ى خودش توصيه مى فرمايد آن جا كه خبر از آينده مى دهد و شيعيان آن حضرت در زير فشار قدرت حاكمه به ناسزا گفتن به آن حضرت و تبرى جستن از ايشان محكوم مى شوند مى فرمايد: «و اما البرائه و لا تتبروا منى فانى ولدت على الفطره و سبقت الى الايمان و الهجره»: و اما برائت، پس از من برائت و بيزارى نجوييد، زيرا كه من بر فطرت توحيد زاييده شده ام و بر هجرت و ايمان سبقت و پيشى گرفته ام و خداى تعالى نيز مى فرمايد: «و السابقون السابقون اولئك المقربون» يعنى سابقين در ايمان و در روايتى كه از اميرالمومنين عليه السلام است فرمود: «و السابقون السابقون اولئك المقربون» فى نزلت: اين آيه درباره ى من نازل شده و امام صادق عليه السلام فرمود كه پدرم به گروهى از شيعه فرمود: «انتم شيعه الله و انتم انصار الله و انتم السابقون الاولون و السابقون الاخرون و السابقون فى الدنيا الى و لايتنا و السابقون فى الاخره الى الجنه» (تفسير بيان السعاده سوره الواقعه) كسانى كه راه اصحاب را پيمودند و بهترين جهتى را كه آنان داشتند انتخاب كردند و به شكل آنان و با كردارى همانند آنان، روزگار خود را بسر بردند. هيچ شك و ترديدى در بينش باطنى آنها رخ نداد تا آنان را از تبعيت باز دارد.
و لم يختلجهم شك فى قفو آثارهم و الائتمام بهدايه منارهم
هيچ شك و دودلى نسبت به پيروى از آثارشان و اقتداء به رهنمودهاى آنان در دلشان راه نيافت: از آنان حمايت كردند و بازوى تواناى آنان بودند به اينكه:
يدينون بدينهم و يعترون بهديهم
با آنان هم مرام و همگى در يك خط بودند.
يتفقون عليهم و لا يتهمونهم فيما ادوا اليهم
همه با هم متفق و متحد بودند و اختلاف با هم نداشتند و به آنان در آنچه به اينان مى رساندند تهمت دروغ گفتن نمى بستند از اين جمله نيز استفاده مى شود كه روى سخن نه با هر كسى است كه بديدار يكى از اصحاب رسيده و با او طرح دوستى انداخته باشد، زيرا به حكم آيه ى قرآن: «ان جاءكم فاسق بنبا فتبينوا» اگر آورنده خبر فاسق باشد بايد در صحت و يا نادرستى آن خبر بررسى كرد و تبين نمود، بلكه دعاى حضرت براى كسانى است كه عادل اند و به اصطلاح، مشمول مفهوم آيه نبا مى باشند. بار الها از امروز كه ما در آنيم تا روز قيامت بر تابعين و همسرانشان و فرزندانشان و بر هر كس از آنان كه فرمانبردار تو بوده درود بفرست، (جمله من اطاعك منهم از قبيل ذكر خاص بعد از عالم است) تا اهميت اطاعت خداى تعالى گفته شده باشد. درودى كه به سبب آن آنان را از اينكه نافرمانى تو را بكنند معفوظ فرمايى و جايگاه وسيع در باغهاى بهشتى بر آنان عطا فرمائى.
و تمنعهم بها من كيد الشيطان
و آنان را به سبب آن درود از كيد شيطان بازدارى.
و تعينهم بها على ما استعانوك عليه من بر
و آنان را به سبب آن درود بر هر كار نيكى كه از تو يارى خواستند يارى فرمايى.
و تقيهم طوارق الليل و النهار الا طارقا يطرق بخير
و از پيشامدهاى شب و روز به جز پيشامدهاى خير محافظت فرمايى. و آنان را وادار كنى كه اميد نيكو به تو داشته باشند و بر آنچه نزد تو است طمع بربندند، احتمال مى رود كه مقصود از حسن الرجاء آن باشد كه اميدش به فضل الهى باشد كه در اخبار اهل بيت عليهم السلام تعبير از آن به حسن ظن به خدا شده است و تاكيد بر آن گرديده است، چنانچه در كافى شريف از امام باقر عليه السلام روايت مى كند از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه خداى تعالى فرموده عمل كنندگان بر اعمالى كه به خاطر پاداش انجام مى دهند، اعتماد و اتكال نكنند كه آنان هر قدر سعى و كوشش نمايند و خود را در عبادت من به زحمت بى اندازند مقصر خواهند بود و در عبادتشان به حقيقت عبادت من نخواهند رسيد در آنچه آن را نزد من طالبند از كرامت من و نعمتهاى بهشتى و درجات بالا و بلند در جوار من و لكن اعتمادشان به رحمت من باشد. و اميدشان به فضل من باشد و به حسن ظن بر من اطمينان بكنند كه در اين وقت رحمت من آنان را درك خواهد كرد و رضوان و مغفرت من به آنان خواهد رسيد و عفو من آنان را خواهد پوشاند كه منم خداى رحمن و رحيم و خود را بدين نام ناميده ام و از امام رضا عليه السلام روايت است كه فرمود: گمان خود را به خدا نيكو گردان كه خداى تعالى مى فرمايد: من در نزد ظن بنده ى مومنم هستم كه چگونه ظنى درباره ى من كند اگر خير باشد خير است و اگر گمان بد داشته باشد بد خواهد بود و تفصيل بحث در اين مقام موجب تطويل است.
و ترك التهمه فيما تحويه ايدى العباد
و آنان را وادار كنى تا نسبت به آنچه در دست بندگان است تهمت را ترك كنند. محتمل است اين جمله از دعا دو معنى داشته باشد. اول آنكه بندگان خدا را كه اموالى در دست دارند متهم نكنند كه اين ثروت را از غير راه شرعى اندوخته اند، چنانچه احيانا در ميان عوام متداول است كه گويند اين همه ثروت از راه مشروع اندوخته نمى شود!
و معناى دوم، كه عميقتر و پر محتواتر است كه وقتى اموالى را كه در دست بندگان خدا است مى بينند و خود را از آن اموال تهيدست، خداى را متهم نكنند كه اين تقصيم و تقدير الهى نعوذ بالله غير عادلانه است و به گفته آن شاعر بدبين به فلسفه ى خلقت:
اگر دستم رسد بر چرخ گردون
بدو گويم كه اين چون است و آن چون؟
يكى را داده اي صد گونه نعمت
يكى را نان جو آغشته در خون
امام صادق عليه السلام فرمود: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم قال الله عز و جل لموسى بن عمران عليه السلام يابن عمران لا تحسدن الناس على ما اتيتهم من فضلى و لا تمدن عينيك الى ذلك و لا تتبعه نفسك فان الحاسد ساخط لنعمى (لنعمتى) صاد لقسمى الذى قسمت بين عبادى و من يكن كذلك فلست منه و ليس منى»: رسول خدا فرمود كه خداى عز و جل به موسى بن عمران فرمود اي پسر عمران! البته كه حسد نورز به مردم بر آنچه من از فضل خود به آنها داده ام و چشمانت خيره ى آن نباشد و دلت را به دنبال آن نفرست، زيرا كسى كه حسد در دل او است بر نعمتهاى من خشمگين است و از قسمتهايى كه من ميان بندگانم تقسيم كرده ام جلوگير است و هر كه چنين باشد پس من از او نيستم و او از من نيست اين حديث شريف را كه ثقه الاسلام كلينى در كافى شريف نقل كرده پنجمين حديث است كه حضرت امام خمينى قدس سره در كتاب «اربعين» آن را شرح فرموده اند و موجبات حسد و مفاسد آن را بيان فرموده اند طالبين به كتاب مزبور و ديگر كتب در اين زمينه مراجعه نمايند. (لام) لترد كه براى تعليل است متعلق است به فعل تبعثهم يعنى آنان را وادار كن كه اميد نيك به تو داشته باشند و... تا آن را بازگردانى به رغبت كردن به سوى تو و رهبت و ترس از تو تا هر چه مى خواهند از تو بخواهند و از تو بترسند.
محقق «طوسى» قدس سره در «اوصاف الاشراف» درباره ى رهبت گويد: «هو تالم النفس من العقاب بسبب ارتكاب المنهيات و التقصير فى الطاعات كما فى اكثر الخلق و قد يحصل بمعرفه عظمه الحق و مشاهده هيبته كما فى الانبياء و الاولياء»: رهبت عبارت از آن است كه نفس بخاطر آنكه منهيات را مرتكب شده و در طاعات تقصير كرده از خوف عقاب الهى متالم و دردناك شود، چنانچه در بيشتر مردم اين حالت هست و گاه شود كه با معرفت عظمت حق تعالى و مشاهده ى هيبت او اين حالت دست دهد چنانچه ترس انبياء و اولياء از اين قبيل بوده.
و تزهدهم فى سعه العاجل، و تحبت اليهم العمل للاجل
تا آنان را از فراخى دنيا و زياده طلبى آن روى گردان كنى و عمل آخرت را محبوب آنان گردانى.
و الاستعداد لما بعد الموت
و براى زندگى پس از مرگ آماده شوند. و آن روز كه جانها قالب تهى كنند و علاقه ى خود را از بدن قطع نمايند هرگونه ناراحتى و اندوه كه بر آنان وارد مى شود آسانشان نمايد.
روز مرگ و جان دادن از سختترين روزهاى عمر آدمى است كه اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «و ان للموت لغمرات هى افظع من ان تستغرق بصفه او تعتدل على عقول اهل الدنيا»: همانا از براى مرگ سختيها و سكراتى است كه هولناكتر از آن است كه كاملا توصيف شود تا بر عقلهاى اهل دنيا راست بيايد. و در روايت است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در حال جان دادن عرض مى كرد: «اللهم اعنى على سكرات الموت»: بار الها مرا در لحظات سخت مرگ يارى فرما. و بعضى، از محققين فرموده است: «امر يستعين عليه رسول الله مع كمال اتصاله بالعالم الاعلى فلا شك فى شدته»: كارى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با آن همه اتصال و ارتباط كه با عالم اعلى داشتند از خداى تعالى يارى بجويند بدون شك كارى است بس سخت و دشوار. و آنان را از هر چه موجب فتنه و گرفتارى آنها شود عافيت بخشى كه دچار محذورات فتنه نشوند و از افتادن در آتش و ماندن در آن مدتهاى طولانى نجات عطا فرمايى. و آنان را در جايگاه امنى كه آسايشگاه مردان با تقوا است قرار دهى.
