بسم الله الرحمن الرحيم
«و كان من دعائه لنفسه و اهل ولايته»: از دعاهاى آن حضرت براى خود و بستگانش اين دعا بود:
براى (اهل) معانى چندى در لغت شده است كه شايد ريشه ى آنها به يك معنى باز مى گردد و آن عبارت است از انس و علاقه - اهل به اي انس (المنجد) و اگر به همسر و يا اولاد گفته مى شود به لحاظ انسى است كه شخص با همسر و اولاد خود دارد و به همين مناسبت گفته مى شود: اهل ادب و اهل قلم، و اگر اين انس و گرايش باطنى نباشد سلب اهليت در آن مورد صحيح مى نمايد.
چنانچه خداى تعالى به نوح عليه السلام درباره ى فرزندش فرمايد: «انه ليس من اهلك انه عمل غير صالح» و اما ولايت، از بعضى نقل شده كه ولايت به كسر واو و فتح آن به معناى محبت و يارى است و بعضى گفته اند: كه ولايت بفتح واو به معناى محبت است و اما با كسره ى واو به معناى امارت و فرمانروايى است. بنابراين اهل ولايت، بدان معنى است كه اين دعا درباره ى كسانى است كه با محبت آن حضرت و يا امارت و ولى امر بودن ايشان انس و علاقه داشتند. يا من لا تنقضى عجائب عظمته تعجب حالتى است نفسانى كه به انسان دست مى دهد هنگامى كه با امرى عظيم و يا ظريف و يا آنچه مورد انكار او است مواجه شود كه به فارسى آن را شگفت گويند و عجائب، جمع عجيبه است و آن به معناى امرى است كه موجب تعجب آدمى گردد و عظمت به معناى بزرگى است و لكن نه بطور اختصاص به بزرگى از حيث جسم و نه از حيث كم و كيف بلكه به معناى حقيقت بزرگى و ليسيده از همه ى خصوصيات كمى و كيفى، بنابراين، معنى جمله چنين مى شود: اي آن كه شگفت انگيزيهاى عظمت تو (كه عبارت است از كمال ذات و صفات) پايان پذير نيست.
عظمت و جلال حضرت كبريايى نه قابل درك است و نه پذيراى توصيف «لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك» و هيچ موجودى از موجودات را از طبيعت سافله گرفته تا عوالم علوى مجرده طاقت و توان آن نيست كه نور عظمت الهى را مشاهده كند، چنانچه كوه طور با يك تجلى از هم پاشيد و موسى كليم مدهوش افتاد و از آن جا كه در هر جمالى جلالى مختفى است و اثر آن جلال پنهانى است كه دل عاشق به هنگام ديدن جمال معشوق مى طپد و بسا كه قالب تهى كند و در هر جلالى جمالى پنهانى است و اثر همان جمال پنهانى است كه مشاهده ى عظمت شاهان و بزرگان در عين حال كه دحشت و وحشت دارد جاذبيت هم دارد و مردم مشتاق آنند كه تماشاى آن كنند و نظاره گر آن باشند و اگر نبود اين رحمت مختفيه در نور عظمت الهى هرگز موسى عليه السلام از صعقى كه به او دست داده بود باز نمى گشت و همچنان مدهوش مى ماند.
«يا من لا تنقضى عجائب عظمته»:
اي آنكه نشانه هاى شگفت انگيز عظمت تو به پايان نمى رسد.
امام «خمينى» قدس سره فرمايد: عظيم از اسماء ذات است، بدان اعتبار كه ذات مقدس داراى علو و كبريا است و معلوم است كه همه موجودات را نسبت به قدر عظمت الهى قدرى نيست بلكه براى عظمت حق تعالى شبيهى يافت نشود «و تواضع لعظمته العظماء»: همه عظيمها در پيشگاه عظمت او حقير و متواضعند و عظمت هر عظيمى پرتوى از عظمت او است (پس عظيم به اين اعتبار از اسماء ذات است) و به اعتبار اين كه بر ملكوت اشياء قاهر است و سلطنت دارد و مفاتيح غيب و شهادت به دست او است از اسماء صفات است پس خداى تعالى عظيم است از حيث ذات و عظيم است از حيث صفت و عظيم است از حيث فعل و از عظمت فعل الهى معلوم مى شود عظمت آن اسمى كه مربى چنين فعل عظيمى است و از عظمت آن اسم پى توان برد (به قدر توانايى) به عظمت ذاتى كه آن اسم از تجليات آن ذات است سپس فرمايد: (در عظمت فعل الهى همين بس كه به ثبوت رسيده است كه عوالم اشباح و اجساد با همه آنچه در آنها است، نسبت به عالم ملكوت مانند يك لحظه از زمان است نسبت به اصل زمان و عالم ملكوت نسبت به عالم جبروت همين نسبت را دارد بلكه اصلا ميان آن دو نسبتى نيست، سپس به عظمت عالم اجسام كه كوچكترين عوالم است اشاره فرموده و شرح مختصرى از عظمت منظومه هاى شمسى و كرات آسمانى تا آن جا كه قدرت علمى بشر موفق به كشفشان شده است بيان مى فرمايد) و آنچه در كتب جديده نسبت به آخرين اكتشافات علمى از عالم بالا و كرات آسمانى و منظومه ها و سحابى ها بيان شده است بيش از آن است كه گفته شود و يا به تصور ما درآيد.
يا من لا تنقضى عجائب عظمته صل على محمد و آله
در اين دعاى شريفه پيش از خواستن امر حاجتى درود بر محمد و آل او آمده است و اين امرى است شايسته و مورد ترغيب شارع مقدس و موجب استجابت دعا و برآمدن حاجات است، چنانچه نبودش در نسخه ى قديمه نيز ضررى به اصالت دعا ندارد.
و احجبنا عن الالحاد فى عظمتك
معناى اصلى الحاد، عبارت است از انحراف و به سوى ديگر مايل شدن و اين معنى شامل هر نوع انحراف است «الحد السهم الهدف: حل فى احد جانبيه» و ليكن در خصوص انحراف دينى اصطلاح خاصى پيدا كرده است و ملحد شخص كافر را گويند سعدى گويد:
ملحد گرسنه در خانه خالى پر نان
عقل باور نكند كز رمضان انديشه
در اين جمله از دعا معنى چنين است: بار الها ما را از اين كه در عظمت و بزرگى تو دچار انديشه شويم و كفر و عناد بورزيم دور بدار كه با بودن اين همه آثار و نشانه هاى عظمت تو كه هر يك موجب شگفتيها است و پايان پذير نيست، بصيرت آن را نداشته باشيم و مصداق: «و من كان فى هذه اعمى فهو فى الاخره اعمى» گرديم:
اينهمه نقش عجب بر در و ديوار وجود
هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار
آنكه امروز نبيند اثر قدرت او
ظاهر آن است كه فرداش نباشد ديدار
اي آنكه مدت ملك و سلطنتش را پايانى نيست. رقاب جمع رقبه است كه به معناى گردن است و مقصود از آزاد شدن گردن، آزاد شدن خود انسان است. استعمال، حقيقى نيست يعنى حقيقتا معناى رقبه، انسان نيست بلكه چون گردن يكى از اعضاى رئيسه ى بدن انسان است تا آن جا كه حيات آدمى وابسته به آن است و با بودن آن، آدمى وجود دارد و با نبودش آدمى معدوم مى شود صحيح است كه مجموعه ى اجزاء آدمى به نام اين جزء خوانده شود. اين چنين استعمال را استعمال مجازى گويند و چون در صحت استعمال مجازى شرط است كه علاقه هاى مخصوصى كه دستور زبان عربى معنى كرده است ميان معناى حقيقى و مجازى باشد در اين جا علاقه مصحح استعمال، علاقه ى جزء و كل است، كه به ملاحظه ى آن علاقه گردن گفته مى شود و مراد انسان است در زبان فارسى ما نيز از اين گونه استعمالات هست، چنانچه گوييم ده راس گوسفند و گويى علاقه ى مالكيت و مملوكيت فى المثل همچون ريسمانى است كه يك طرف آن بگردن غلام است و طرف ديگر آن به دست مولا و صاحب غلام و وقتى آقايى بنده ى خود را آزاد مى كند گويى آن ريسمان موصوم را از گردن بنده اش باز مى كند و به اين اعتبار به آزاد كردن بنده در لسان عرب، (عتق رقبه) گفته مى شود و همچنين آدمى در نتيجه ى مخالفت اوامر الهى مستحق عقوبت و غضب خداوندى مى شود و گويى اين استحقاق همچون ريسمان بسته بگردن حيوان، گردن گير آدمى است از اين جهت امام عليه السلام در اين دعا عرض مى كند: اي آنكه مدت ملك و سلطنتش را پايانى نيست بر محمد و آلش درود بفرست و گردن ما را كه به خاطر نافرمانى بسته ى نقمت و غضب تو است آزاد فرما.
تنبيه: در انتخاب اسماء الهى در اين دعا بلاغت خاصى بكار رفته است:
آنجا كه سئوال، اجتناب از الحاد در عظمت الهى است نام مبارك «يا من لا تنقضى عجائب عظمته» آمده و اين جا كه درخواست آزادى از عذاب و غضب الهى است پايان ناپذيرى مالكيت حق تعالى ضمن نام شريف: «يا من لا تنتهى مده ملكه» عنوان شده است و همچنين در ديگر اسماء الله كه پس از اين در دعاى شريف آمده است دقت شود تا مناسبت هر اسمى با مسوول روشن گردد. خزائن، جمع است و خزانه و خزينه جايى است كه چيزى را در آن نگهدارى كنند تا از دستبرد و گزند حوادث در امان باشد. اين كلمه را به خداى تعالى نسبت دادن يا بدان اعتبار است كه كنايه است از قدرت حق تعالى كه هر چيزى را بخواهد، تواند كه ايجاد كند، به عبارت ديگر چون صفات علياى حضرت حق از علم و حيات و قدرت و اراده كه مبدا خيرات و رحمات است در ذات حق تعالى وجود دارد و همه ى موجودات عالم امكان، فيوضات رحمت رحمانيه و افاضات رحمت رحيميه حق تعالى است گويى آن صفات خزينه هاى آن فيوضات مى باشند. كه بنابراين، معنايى است كنايى. و يا بدان اعتبار است كه در بعضى از روايات بدان اشاره شده است كه «فرغ ربكم من خلق الخلق و الرزق و الاجل» و موافق است با ظاهر آيه شريفه «و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم» و جمع بودن خزائن يا به اعتبار تعدد صفات الهى در اوعيه ى مظاهر و تعدد تجليات آنها است و يا به اعتبار تكثر فيوضات و رحمات است و يا به هر دو اعتبار، و به هر حال مفهوم دعا اين است: اي آن كه گنجينه هاى رحمتش فنا و زوال ندارد و عطا وجود و ايجاد، نقصى در آن ايجاد نمى كند، زيرا كه قائم به وجود تو است و آن ذاتى است ازلى و ابدى و لا يتناهى. از اين رحمت بى منتها سهم و نصيبى نيز براى ما قرار ده كه: كرمت نامتناهى نعمت بى پايان
هيچ خواهنده از اين در نرود بى مقصود «دون» معانى مختلف در لغت دارد كه در همه ى آنها معنايى از پستى اشراب شده است.
مثلا: يكى از معانى آن (غيريت) است اما با همان نكته اي كه گفته شد مانند و يعبدون من دون الله كه به معناى و يعبدون غير الله است و پيدا است كه غير خدا نسبت به خدا پست است و ديگر از معانى آن معناى ظرفى است كه به فارسى (چيزى نزد چيز ديگر باشد) ولى با نكته اي كه گفته شد، يعنى بايد يكى از آن دو نسبت به ديگرى پست باشد تا بدين معنى استعمال شود در اين جمله از دعا به همين معنا است و به همين اعتبار كه ديده ى سر، پست تر از آن است كه قدرت ديدار حق تعالى را داشته باشد: اي آنكه چشمها در نزد ديدار او از كار مى افتد بر محمد و آل او درود بفرست و ما را به آستانه قرب خود نزديك فرما، پيداست كه اين قرب نه قرب مكانى است كه خداى تعالى منزه است از مكان (و لا يحويه مكان) بلكه مقصود، قرب معنوى است، «ابن اثير» گويد: مقصود از قرب بنده، به خداى تعالى، قرب به وسيله ى ذكر و عمل صالح است نه قرب ذات و مكان كه اين گونه قرب از صفات اجسام است و خداى تعالى برتر و مقدس تر از آن است و مراد از قرب خدا به عبد، قرب نعمتها و الطاف او و بر و احسان او به بنده و پياپى بودن منتهاى او و فيض مواهب او است.
نويسنده گويد: قرب بنده به خدا باتصاف او است به اوصاف الهيه كه مفاد (تخلقوا باخلاق الله) است و هر قدر كه از اوصاف الهى در بنده بيشتر ظهور كند قرب او به خداى تعالى بيشتر خواهد بود و اما قرب خداى تعالى نسبت به بنده مانند ديگر صفات عاليه از قبيل سميع و بصير بودن حق تعالى و بدان معنا است كه خداى تعالى نتيجه ى سمع و بصر را دارا است از باب «خذ الغايات و اترك المبادى» چنانچه در علم كلام مقرر است و نام مبارك قريب نيز كه يكى از اسماء الله است به همين اعتبار است «و اذا سالك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوه الداع اذا دعان» نكته ى بلاغتى كه در فقرات پيش، بدان اشاره شد در اين فقره نيز ملحوظ شده است به اعتبار آن كه نزديكى در عالم اجسام غالبا ملازم با رويت است به اين مناسبت خدا را به اسم (يا من تنقطع دون رويته الابصار) مخاطب ساخته. خطر به معناى قدر و منزلت است و جمعش اخطار است، يعنى اي آن كه در مقابل قدر و منزلت او قدر و منزلتها كوچك و ناچيزاند بر محمد و آل او درود بفرست و ما را نزد خود گرامى بدار.
دو نكته ى ادبى:
1. كلمه (على) به معنى استعلا است و چون استعلا و برترى حسى نسبت به ذات حق تعالى معنا ندارد ناچار مى بايست در (كرمنا عليك) معنايى مجازى مقصود باشد مانند (كتب ربكم على نفسه الرحمه) كه استعلاء كتابت رحمت بر بارى تعالى به معناى آن است كه خداى تعالى رحمت را بر خود حتم و واجب فرموده است از باب تفضل و احسان نه آن كه نعوذ بالله كسى را بر خداى تعالى تحكمى باشد گويى در دعا عرض مى كند بار الها ما را از راه تفضل و احسان گرامى بدار، نه آن كه ما را استحقاق گرامى داشت باشد.
2. محتمل است كه تكريم مورد مسئلت در دعا كرامتى باشد به جز كرامت ذاتى انسانى كه موهبتى است از خداى تعالى به انسان چنانچه فرمايد: «و لقد كرمنا بنى آدم و حملناهم فى البر و البحر» و اگر مراد همين كرامت موهوبه باشد نيز درخواست آن از خداى تعالى توجيه پذير است به اين كه در مكالمات و مخاطبات حبى چه بسا كه مقصود خود مكالمه و مصاحبه باشد تا حبيب با مكالمه با محبوب از لذت انس بهره مند شود نه آن كه غرض، بر آمدن حاجت باشد. چنانچه علماى معانى همين وجه را در مكالمه ى كليم حق موسى بن عمران عليه السلام گفته اند آنجا كه در پاسخ «و ما تلك بيمينك يا موسى»: اي موسى آن چيست كه به دست دارى موسى مى توانست عرض كند: عصا است ولى به آن اكتفا نكرد بلكه سخن را بدرازا كشاند و عرض كرد: «هى عصاى اتوكا عليها و اهش بها على غنمى ولى فيها مارب اخرى» و چنانچه در ادعيه ى قرآنيه است: «ربنا لا تواخذنا ان نسينا او اخطانا» با آنكه خداى تعالى فرموده است: «لا يكلف الله نفسا الا وسعها» و بحكم اين آيه ى كريمه به دعاى قبلى نيازى نيست حال: اين توجيهات در جواب موسى و دعاى مذكور درست باشد يا نباشد اصل مطلب جاى ترديد نيست كه عاشق در صحبت با معشوق لذتى مى يابد كه نيازهاى ديگر را نزد آن قدرى نمى ماند به گفته ى «سعدى» شاعر شيرين سخن شيراز:
گفته بودم چو بيايى غم دل با تو بگويم
چه بگويم كه غم از دل برود چون تو بيايى
باز او گويد:
در آن نفس كه بميرم در آرزوى تو باشم
بدان اميد دهم جان كه خاك كوى تو باشم
على الصباح قيامت كه سر ز خاك برآرم
به گفتگوى تو خيزم به جستجوى تو باشم
حديث روضه نگويم گل بهشت نبويم
جمال حور نجويم دوان به سوى تو باشم
مى بهشت ننوشم ز دست ساقى رضوان
مرا به باده چه حاجت كه مست روى تو باشم
ظهور به معناى آشكار شدن است و بطون خلاف آن است بعضى از دانشمندان گفته اند : كه ظهور اشياء عبارت است از آشكار و هويدا شدن آنها براى حس يا براى عقل به طور وضوح و چون خداى تعالى منزه از جسميت و ملحقات جسم بودن است لا محاله مقصود از ظهور اشياء در نزد او همان علم حق تعالى به آنها خواهد بود كه هر چه از ممكنات هر چند براى ديگران مخفى باشد در نزد علم خداى تعالى ظاهر است بنابراين ظهور بواطن نزد خدا بدان معنا است كه خداى تعالى كه به امور پنهان از ديده ها، و نهان در دلها عالم است و هيچ مانع و حجابى نتواند از نفوذ علم او جلوگير باشد حتى عقيده هاى باطنى و اسرار نهانى و آنچه را كه از فكر انسان خطور كند مى داند لذا در پاره اي از موارد تعبير از علم به عدم خفاء شده است مانند: «ان الله لا يخفى عليه شى ء فى الارض و لا فى السماء. و ما يخفى على الله من شى ء فى الارض و لا فى السماء» و اين تعبيرات اشاره به آن است كه علم حق تعالى به اشياء هر چند در نهايت خفا باشد آن چنان است كه در هيچ بعدى از ابعاد آن شى ء به وجه من الوجوه شائبه ى خفا نيست و برخلاف علوم مخلوقين است
- سئوال: با وجود اين كه علم حق تعالى احاطه بر ظواهر و بواطن دارد، چرا در اين جمله از باطن به خصوص نام برده شده است؟
- جواب: چه بسا كه در ما صورت، حجاب معنى گردد اما اگر باطن معلوم شد ظاهر به طريق اولى معلوم خواهد بود و لسان دعا لسان مخلوقين است گو كه اشياء به ذواتها در نزد خداى تعالى هستند و در تعلق علم حق تعالى به اشياء ظاهر و باطنى متصور نيست و بالجمله، معناى جمله شريفه اين است: اي آن كه رازهاى نهانى در نزد او هويدا و آشكار است پرده از كار ما برمدار و ما را مفتضح و رسوا مساز نكته بلاغتى كه در دو جمله ى اول دعا بدان اشاره شد از تناسب ميان نام مبارك خدا و خواسته ى بنده در دو جمله ى بعدى نيز روشن است. غنا به معنى بى نيازى است و هبه عبارت است از بخشش بدون عوض و مقابل و كسى كه اين كار كند او را «واهب» گويند و اگر اين عمل به صورتهاى مكرر و متنوع از او سر بزند وهابش خوانند پس معناى جمله اين است كه بار الها ما را با بخشش بدون عوض خود از بخششهاى ديگر بخشندگان بى نياز فرما در دعايى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده: «اللهم انى اعوذبك من الفقر الا اليك و من الذل الا لك و من الخوف الا منك» بار الها من به تو پناه مى برم از فقر و نيازمندى مگر نياز به تو:
دلق گداى عشق را گنج بود در آستين
زود به سلطنت رسد هر كه بود گداى تو
و به تو پناه مى برم از ذلت و خوارى مگر در پيشگاه تو:
زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت
كانكه شد كشته او نيك سرانجام افتاد
و پناه مى برم به تو از ترس و بيم مگر از تو:
از آن زمان كه فتنه ى چشمت به من رسيد
ايمن ز شر فتنه ى آخر زمان شدم
و معلوم باد كه هبه به معناى واقعى به جز از خداى تعالى و كملين از اولياء او تحقق نمى يابد زيرا عطاى ديگران لامحاله مشوب به غرض و در مقابل عوض است هر چند غرض و عوض، خوشنودى گيرنده ى عطا و يا شخص ديگر و يا حتى خوشنودى عطادهنده باشد كه در وجدان خود احساس آرامش مى كند كه عطايى به ديگرى كرده است، تنها كسى كه عطايش هبه ى محض است و انگيزه اش عوضى نيست كه به او بازگردد خداى غنى بالذات و كملين از اولياء خداست كه به قرب نوافل نايل آمده و به حكم «كنت سمعه و بصره و يده» دستشان دست خدا و عطايشان عطاى الهى است و به گفته آن عارف:
چنان ز خويش تهى گشته ام ز جانان پر
كه گر ز پوست برآيم تمام خود اويم
و اكفنا وحشه القاطعين بصلتك
با پيوند عنايت و احسانت ما را از هراس آنان كه از ما مى برند بسنده باش و با پيوست لطف و عنايتت ما را كفايت فرما تا از گسستن ديگران وحشت و هراسى بدل راه ندهيم
حتى لا نرغب الى احد مع بذلك و لا نستوحش من احد مع فضلك
حتى در اين جا به معناى نهايت نيست مانند «قديم الحاج حتى المشاه» بلكه به معناى (كى) تعليليه است مانند: «اسلم حتى تدخل الجنه» مسلمان بشو تا بهشت بروى و مانند آيه ى كريمه ى «هم الذين يقولون لا تنفقوا على من عند رسول الله حتى ينفضوا» اينان (منافقين) همان مردم بد خواهند كه مى گويند بر اصحاب رسول خدا انفاق مال نكنيد تا از گردش پراكنده شوند پس معناى جمله دعا چنين است:
بار الها با عطا بخششت ما را از عطاياى ديگران بى نياز فرما و عناياتت را بر ما پيوسته دار تا ديگر با وجود فضل و احسان تو رغبت به هيچ كس پيدا نكنيم و با فضل تو از هيچ كس بيم و هراس نداشته باشيم. (كيد) به معناى حيله است و (مكر) به معناى فريب و هر دو لغت در قرآن شريف آمده و به خداى تعالى نيز نسبت داده شده است، چنانچه فرمايد: «انهم يكيدون كيدا و اكيد كيدا» و نيز فرمايد: «و مكروا و مكر الله و الله خير الماكرين» طبرسى گويد: «الكيد السعى فى فساد الحال على وجه الاحتيال»: كيد بدان معنا است كه به طور حيله گرانه در تباهى كارى اقدام شود سپس گويد: كيد از مردم به همين معنا است ولى از خداى تعالى مشيته بالذى يقع به الكيد يعنى آنچه را كه اگر ديگرى انجام مى داد كيد بود اگر مشيت الهى به آن تعلق پذيرد كيد الهى محسوب مى شود. در حقيقت همانگونه كه علماء ادب گفته اند: نسبت كيد به خدا از باب مشاكله است و الا حقيقتا انتقام است و جزاى عمل چه در دنيا و چه در آخرت و شبيه همين معنى را طبرسى در معناى (مكر) ذكر مى كند و مى گويد: (مكر) از خلق به معناى فريب و خدعه است و از خداى تعالى به معناى مجازات است سپس گويد: در دعا آمده است «اللهم امكرلى و لا تمكربى» كه مقصود از مكر خدا به نفع دعاكننده آن است كه بلا بر دشمنان دعاكننده نازل فرمايد نه بر دوستانش و بالجمله، معناى اين جمله از دعا اين است كه بار الها كيد تو به نفع ما باشد، نه بر ضرر ما و به تعبير ديگر، چنانچه بعضى فرموده است تدبير تو موافق ما باشد نه برخلاف ما «و امكر لنا و لا تمكر بنا» المنجد گويد: مكر الرجل و به خدعه بنابراين كلمه ى (باء) زائده است و معنى دعا اين است: خدايا مكرت به ديگران به نفع ما باشد اما خود ما را از مكرت بدور بدار كه اگر خود ما نيز (نعوذ بالله) مشمول مكر تو شويم سبب اين بدبختى و شقاوت در خود ما است.
و ادل لنا و لا تدل منا
دوله با فتحه دال و دوله با ضمه ى آن به معناى بازگشتن است از حالى به حال ديگر بعضى گفته اند كه (دوله) با فتحه به معناى تحول در جنگ است و دوله با ضمه به معناى تحول در مال. حكومت را نيز دولت گويند به همين لحاظ است كه در دست كسى نمى ماند و در تحول و انتقال است عرب گويد: «دالت له الدوله» يعنى دولت به او منتقل شد (اداله) كه مصدر باب افعال از دولت است يعنى انتقال دادن و تحول بخشيدن «ادال الله زيدا من عمرو» يعنى خداوند دولت را از عمرو گرفت و به زيد داد پس معنى جمله دعا چنين است دولت و حكومت را براى ما قرار ده و از دست ما مگير كه به ديگرى عطا فرمايى. (ق) فعل امر است از (وقى يقى) مصدرشان وقايه است به معناى محافظت كردن، در معناى جمله كلمه اي را به تقدير گرفته اند و به اصطلاح ادبى با تقدير مضاف است مانند: كلمه ى عذاب و سخط كه «وقنا منك يعنى» «من عذابك او سخطك» و لكن نظير اين مضمون در دعاهاى ديگر نيز وارد شده است كه در آنها جمله ى ديگرى اضافه دارد كه تقدير مضاف آن جا برخلاف ظاهر است و آن جمله ى (اعوذبك منك) است، چنانچه محدث قمى قدس سره در مفاتيح الجنان مى فرمايد: روايت كرده ابويحيى صنعانى از حضرت باقر و صادق عليهما السلام و هم روايت كرده از آن دو بزرگوار سى نفر از كسانى كه وثوق و اعتماد است به ايشان كه آن دو بزرگوار فرمودند كه هر گاه شب نيمه شعبان شد... آنگاه نمازى نقل مى كند و پس از نماز دعايى كه ضمن آن دعا عرض مى كند: «اعوذ بعفوك من عقابك و اعوذ برحمتك من عذابك و اعوذ برضاك من سخطك و اعوذ بك منك جل ثناوك انت كما اثنيت على نفسك و فوق ما يقول القائلون» پيداست كه با توجه به جمله هاى پيش از اعوذبك منك كه در همه ى آنها مضاف ها صراحتا ذكر شده وجهى براى تقدير مضاف در اين جمله نمى ماند و گويى مطلبى است جدا از جملات سابقه و بدون تقدير مضاف. از بعض عارفين توجيهى در اين مقام نقل شده بدون تقدير مضاف، و حاصل آنچه اين بزرگ مى فرمايد آن است كه در روايت است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در سجده اش مى فرمود: «اعوذ بعفوك من عقابك و اعوذ برضاك من سخطك و اعوذ بك منك» و اين دعا را هنگامى مى خواند كه به حضرتش امر شد: «اسجد و اقترب»: به نماز و سجده ى خدا پرداز و به حق تعالى هر چه بيشتر نزديك شو. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در امتثال اين امر بود كه در سجده اين دعا را خواند و حكايت از سير آن حضرت در مقامات قرب مى كرد (چنانچه امام «خمينى» قدس سره مى فرمايد كه عبادات اولياء نقشه ى حركت و سير آنها است در مدارج و كتاب بى نظير «آداب الصلوه» را بر همين اساس رقم زده و روايات نماز معراج رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم سند اين گفتار است) عارف مذكور گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه در مقام امتثال امر (و اقترب) بود استعاذه ى اول را كه گفت در مقام مشاهده ى افعالى حق تعالى بود كه از بعضى افعال حق به بعضى ديگر پناه برد، زيرا مقصود از عفو در اين جا، نه صفت عفو و بخشندگى حق تعالى است بلكه مقصود اثر حاصل از صفت عفو است نسبت به آن كه بخشوده شده است همچون خلق كه گفته مى شود و مقصود اثر خلق است كه مخلوق باشد و يا صنع گفته شود و مراد مصنوع است پس چون رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم در سير روحى مشاهده ى عقاب حق تعالى نمود به عفو مقام ربوبى پناه برد و چون در اين مقام فانى شد و به مقام مشاهده ى صفات نايل گرديد اين جا بود كه با مشاهده صفات متقابله و متضاده در حق تعالى از سخط او به رضايش پناهنده شد و پس از وصول به اين مقام و تمكن در آن مشاهده كرد كه توقف در اين مقام نشايد و به كمال توحيد بايد رسيد لذا با توسل به عامل قرب بيشتر كه سجده بود قرب بيشترى حاصل شد و قدم از مقام صفات فراتر نهاد و در مقام تجلى ذات قرار گرفت و چون مشاهده تجلى ذات كه غايه قصوى در سير الى الله بود براى آن حضرت حاصل شد با استعاذه ى سوم از سطوت و هيبت تجلى جلال ذاتى در پناه انس تجلى جمال درآمد كه عرض كرد. «اعوذبك منك» و اين همان معناى فرار الى الله است كه در آيه شريفه مامور به است «ففروا الى الله» با قطع نظر از افعال و صفات.
و حاصل كلام آن كه: براى قرب از نظر كلى سه مرتبه متصور است و مرتبه ى سوم اولين درجه ى وصول به حريم عزت است كه پس از آن براى سياحت در درياى طوفانى و سياحت موجهاى بى كران در جايى است غير متناهى به گفته حافظ:
چو عاشق مى شدم گفتم كه بردم گوهر مقصود
چه دانستم كه اين دريا، چو موجى بى كران دارد؟
و چون در اين مرحله بى پايان، قرب آن حضرت افزايش يافت عرض كرد «لا احصى ثناء عليك» زبان كجا است كه تا شكر نعمتت گويم و با اين اعتراف به عجز و قصور از اين كه به صفات جلال و نعوت كمال حق جل شانه احاطه پيدا كند به مقام كمال اخلاص و تجريد و كمال مطلق درآمد و گفت: «انت كما اثنيت على نفسك» تنها تو خود سزاوارى كه ثناى خود گويى و گرنه پاى عقل در اين مرحله، لنگ است و وهم را به اين سراپرده راهى نيست:
دى شب گله ى زلفت با باد صبا گفتم
گفتا غلطى بگذر زين فكرت سودائى
صد باد صبا اينجا با سلسله ى مى رقصد
اين است حريف اي دل تا باد نه پيمائى
فكر خود و راى خود در عالم رندى نيست
كفر است در اين مذهب خود بينى و خود رائى
اي برتر از خيال و قياس و گمان و وهم
وز هر چه گفته ايم و شنيديم و خوانده ايم
مجلس تمام گشت و به آخر رسيد عمر
ما همچنان در اول وصف تو مانده ايم
بنابراين توجيه لطيف كه با توضيح بيشترى نگاشته شد نياز به تقدير مضاف در «اعوذبك منك» نيست و الله اعلم.
و اگر اين توجيه درست باشد در جمله هاى بعدى نيز همين توجيه روا است كه «و احفظنا بك» يعنى تو خود نگهدار ما باش «و اهدنا اليك» و ما را به خودت راهنمايى فرما «و لا تباعدنا عنك» و ما را از خودت دور مكن و ضرورتى ندارد كه بگوييم «و احفظنا بك» به معناى «و احفظنا بحفظك» است «و اهدنا اليك» به معناى «و اهدنا الى صراطك المستقيم» است كه به نشانى اوامر شرعى به آن توان راه يافت «و لا تباعدنا عنك» بدان معنا است كه ما را از رحمتت دور مكن هر چند شمه اين معانى در جاى خود صحيح و درست است ليكن توجيهى كه گفته شد دقيقتر و لطيفتر است خصوصا با توجه به حال و مقام دعاكننده كه حجه العابدين و سيدالساجدين حضرت على بن الحسين صلوات الله و سلامه عليه مى باشد.
ان من تقه يسلم و من تهده يعلم و من تقربه اليك يغنم
در جمله هاى پيشين كه خداى تعالى وقايه و حفظ و هدايت و رانده نشدن از جناب الهى را خواستار شده در اين جمله ها آثار و نتايج اين خواسته ها به عرض مى رسد و لذا علماء فرموده اند كه جمله ها تعليليه است كه به طور لف و نشر مرتب ذكر شده.
و چون وقايه شامل حفظ هم بود از اين رو حفظ مستقلا ذكر نشده، معنا چنين است: آن را كه تو محافظتش فرمايى سالم مى ماند كه حفظ الهى مانع از هرگونه افراط و تفريط بوده و سير بنده كاملا در صراط مستقيم و هيچ انحرافى حاصل نشود تا گرفتار دزدان راه و قاطعان طريق گردد آنان كه همواره در كناره ها به كمينند و اذن حضور در شاهراه ندارند «فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم»
در صراط المستقيم اي دل كسى گمراه نيست.
«انما سلطانه على الذين يتولون» و آن را كه تو هدايتش فرمايى راه حق را به خوبى مى داند و مى شناسد و آن كه شرف قرب تو را بدست آورد به غنيمت نايل آمده. چه غنيمتى برتر و بالاتر از اين كه همه ى سعادتها و لذتها و بهجتها نتيجه اين موهبت عظماى الهى است.
- سئوال: چه فائده اي بر ذكر اين فوائد مترتب است و چرا اين جملات انشاء شده و به عبارت روشنتر اگر مخاطب انسان در مورد خواسته اي كه دارد شخص جاهلى باشد بيان فائده و نتيجه ى آن خواسته مى تواند توجيهى باشد براى عرض حاجت چه از ديدگاه مخاطب و چه از نظر خواهنده و لكن در مورد خداى تعالى اين توجيه درست نيست.
- جواب: به نظر مى رسد كه تعليلات مذكوره عرض ادبى است در مقام عبوديت و لسان اعتذار است كه مبادا تجرى در سئوال شده باشد دقت شود.
فائده: هدايت الهى مر بندگان را چهار مرتبه است: مرتبه اولى هدايت به جلب منافع و دفع مضار است كه با افاضه ى مشاعر ظاهرى و مدارك باطنى صورت مى پذيرد و اين هدايت شامل همه افراد انسان است، بلكه غير انسان نيز شريكند كه حيوانات و همه ى موجودات ذى شعور كم و بيش از اين هدايت برخوردارند و شايد اشاره به اين هدايت باشد كريمه مباركه «اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى» مرتبه دوم: هدايت به حق و باطل كه با نصب دلايل عقليه و مميزات ميان حق و باطل انجام مى گيرد و شايد به اين مرتبه از هدايت اشاره فرمايد در آيه ى، كريمه: «و هديناه النجدين»
مرتبه سوم: هدايت از طريق ارسال رسل و انزال كتب است كه شايد آيه شريفه: «و اما ثمود فهديناهم فاستحبوا العمى على الهدى» باين نوع هدايت اشاره مى فرمايد. مرتبه ى چهارم: هدايت به عوالم عاليه ملكوت و حظائر قدس و مقامات انس است كه با اضمحلال آثار تعلقات دنيويه و تمايلات نفسانيه و استغراق در ملاحظه اسرار جلال و مطالعه ى انوار جمال حاصل آيد و اين نوع از هدايت مخصوص اولياء حق و مقربان درگاه و تابعين مى باشد هر كس به مقدار تبعيتش چنانچه در آيات كريمه بدان اشارت شده است از جمله ى آيه شريفه: «الله يجتبى اليه من يشاء و يهدى اليه من ينيب» كه هدايت پس از اجتباء و اصطفا جز اين قسم از هدايت نتواند بود و هم چنين هدايتهايى كه در قرآن كريم راجع به انبياء عليهم السلام آمده مانند: «و وهبنا له اسحق و يعقوب و كلا هدينا و نوحا هدينا...» تا آنكه پس از ذكر عده اي از انبياء عظام فرمايد: «و اجتبيناهم و هديناهم» و مقصود از طلب هدايت در اين دعا اين مرتبه از هدايت است، چنانچه از جمله ى «و اهدنا اليك و لا تباعدنا عنك» با توجه به توجيهى كه بدون حذف مضاف كرديم استفاده مى شود. زيرا هدايتى اين چنين است كه علم به حق و شئون او را (اعم از افعاليه و صفاتيه و ذاتيه) بدنبال دارد كه از آن تعبير به حكمت شده است «و من اوتى الحكمه فقد اوتى خيرا كثيرا» حد به معناى شدت و تندى است و نوائب، جمع نائبه است كه به معناى مصيبت و پيش آمد ناگوار است: بار الها بر محمد و آل او درود بفرست و تندى مصيبتهاى زمانه را از ما كفايت فرما، اضافه ى مصيبت بر زمان محتمل است كه به معناى (فى) باشد يعنى مصيبتها در زمانه را مانند (بل مكر الليل و النهار) كه به معناى مكر فى الليل و النهار است و مانند: (تربص اربعه اشهر) كه به معناى تربص فى اربعه اشهر مى باشد و لكن اين معنى خالى از ضعف نيست، زيرا هر مصيبتى بناچار در زمانى واقع مى شود از اين رو بهتر آن است كه اضافه به معناى (لام) باشد كه به معناى اختصاص است، يعنى مصيبتهايى كه اختصاص به زمان دارد مثلا پاره اي گرفتاريها گرفتارى مكانى است فرضا مشكل مسكن است كه مخصوص به مكان خاصى است كه اگر تغيير مكان دهد و به شهر ديگرى سفر كند گرفتارى اش رفع مى شود، به همين قياس پاره اي از گرفتاريها در زمان مخصوصى است كه پس از گذشت آن زمان گرفتارى نيز مى گذرد. مسئول در دعا نجات از مصيبتهايى است كه در زمانهاى مخصوصى گريبانگير انسان مى شود.
