پناه بردن به خدا از شيطان و دشمنى ها و نيرنگ هاى آن
حضرت سجاد عليه السلام در اين دعا ، با بيان انواع دشمنى ها و نيرنگ هاى شيطان ، از راه هاى نفوذ در اعماق وجود انسان پرده برداشته و به راه هاى جلوگيرى از ورود او به حريم دل و دخالت در تصميم گيرى هاى انسان اشاره نموده است .
اين دعا از جهات ياد شده و نيز جنبه هاى ديگر درباره ى شيطان ، آكنده از معارف بلند توحيدى است .
اللهم انا نعوذ بك من نزغات الشيطان الرجيم و كيده و مكائده ، و من الثقة بأمانيه و مواعيده و غروره و مصائده ؛
خدايا ! از وسوسه هاى شيطان رانده شده و حيله و مكرهاى او و از آن كه به دروغ ها و وعده ها و فريب ها و دام هاى او اعتماد كنيم ، به تو پناه مى بريم.
مفهوم وسوسه و راه تسلط شيطان بر انسان
«نزغ» به معناى وسوسه است و وسوسه ، كارى است كه انسان آن را فقط در ذهن خود مى يابد و قابل رؤيت نيست ؛ يعنى در حقيقت سيطره ى شيطان با وسوسه ، تنها از طريق قلب و روح آدمى صورت مى پذيرد . شيطان هميشه در صدد تسخير قلب ، مركز فرماندهى قواى انسان است ، زيرا صدور اعمال و رفتار جوارحى بستگى به فرماندهى قلب انسان دارد و چنان چه دل به ديده اى متمايل نگردد و شوق به آن در دل برانگيخته نشود ، به هيچ وجه اين ايده ى او ، جامه ى عمل نخواهد پوشيد . بر اين اساس ، اگر شيطان توانست دل و جان كسى را فتح كند ، بر تمام قواى او مسلط شده و تمام راه هاى گريز را به روى او مى بندد .
در روايتى وارد شده است : «حضرت عيسى عليه السلام از خداوند متعال درخواست كرد كه جايگاه شيطان را در وجود بنى آدم به او نشان دهد . در پى اين درخواست ، مارى را مشاهده كرد كه سر خود را روى قلب انسانى گذارده است و هر گاه او از خداوند متعال ياد مى كند ، آن افعى خود را كنار مى كشد و در حال غفلت قلب وى را در اختيار مى گيرد.»
بدين جهت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
لو لا أن الشيطان يحومون على قلوب بنى آدم ، لنظروا الى ملكوت السماوات ؛
اگر شيطان ها بر گرد قلب آدميان حلقه نمى زدند ، انسان ها قطعا ملكوت آسمان ها را مشاهده مى كردند .
دام هاى متنوع شيطان
دام هاى شيطان فراوان و متنوع است و هر كسى را پس از شناسايى ، با ابزار مناسب در بند مى كند و به طرف خود مى كشد . حضرت در اين جا به برخى از آن كيدها اشاره فرموده است : وسوسه ، فريب ، جلب اطمينان به آينده ، وعده هاى دروغ و غرور ، كمندهايى است كه شيطان از هر يك در شرايط خاص استفاده مى كند.
«كيد» به معناى تلاش براى فساد و به تباهى كشاندن افراد است و البته منحصر در نوع خاصى هم نيست . از اين رو ، حضرت فورا به دنبال كيد ، «مكائد» را اضافه مى فرمايد تا روشن شود كه حيله هاى شيطان گوناگون بوده ، بيش از آن است كه مردمان مى شناسند .
نيز از جمله حيله هاى او ، اميدوار كردن انسان به آرزوهاى دور و دراز است ؛ همان پديده اى كه اميرمؤمنان درباره ى آن فرمود :
ان أخوف ما أخاف عليكم اثنان : اتباع الهوى و طول الأمل .
دو چيز است كه سخت مرا نسبت به شما نگران مى سازد ؛ پيروى از هوا و هوس و آرزوهاى دور و دراز .
كيد ديگر ابليس ، وعده هايى است كه آدمى را به لحاظ روحى ، كاملا خلع سلاح مى كند تا سرانجام در برابر جذابيت هاى فريبنده تسليم مى شود .
يكى ديگر از كيدهاى شيطان ، وعده هاى پوچ و سراب گونه است كه انسان تا دم مرگ در انتظار آنها مى نشيند ، ولى هرگز جامه ى عمل نمى پوشد ؛ هم چنان كه غرورهاى هوس ناكى كه انسان را وا مى دارد تا ثروت و علم و قدرت خود را خرج كند و در راه نيل به هوس ها با خدا مبارزه كند ، خود يكى ديگر از كيدهاى شيطان لعين است . كج روى ها ، شرارت ها و سوءخلق و غضب هاى بى مورد نيز طيف ديگرى از كيدهاى او را تشكيل مى دهد ؛ لغزشگاه هايى كه جز با پناه بردن به خدا قابل اجتناب نيست .
و أن يطمع نفسه فى اضلالنا عن طاعتك ، و امتهاننا بمعصيتك ، أو أن يحسن عندنا ما حسن لنا ، أو أن يثقل علينا ما كره الينا ؛
خدايا ! به تو پناه مى بريم از اين كه در گمراه ساختن ما از طريق بندگى تو طمع ورزد و ما را از رهگذر مخالفت با تو خوار كند و يا اين كه هر چه را در نظر ما زيبا جلوه دهد ، نيكو ببينيم ، يا آن چه را منفور جلوه دهد ، بر ما دشوار آيد .
درخواست مقام مخلص بودن
در اين قسمت ، امام سجاد عليه السلام از اين كه شيطان راه نفوذ در دل انسان را همواره بيابد ، به خدا پناه برده است . در واقع در اين عبارت به اين مسئله پرداخته شده است كه تا زمينه در آدمى نباشد ، شيطان هرگز سعى بى فايده براى گمراهى فرد به كار نمى بندد . دقيقا بدين جهت شيطان خود گفته است :
(و لأغوينهم أجمعين الا عبادك منهم المخلصين) ؛
قطعا همه ى بندگانت به جز بندگان مخلص تو را ، گمراه خواهم ساخت .
مخلص (با فتح لام) در برد تيررس سلاح ابليس نيست ، زيرا زمينه ى گمراهى و اغوا شدن در او نيست ، اما در غيرمخلص كه اين زمينه وجود دارد ، شيطان از هيچ اقدامى براى به گمراهى كشاندن فرد فرو گذار نمى كند .
بنابراين ، در واقع جضرت سجاد عليه السلام از خداوند منان درخواست فرموده است كه ما را از بندگان مخلصت قرار ده ، تا شيطان در گمراه ساختن ما طمع نكند ؛ يعنى ما را در چنان جايگاهى قرار ده كه از منظر او به دور باشيم .
راه هاى نفوذ شيطان
يكى از مهارت ها و سلطه هاى شگفت انگيز شيطان ، بهره مندى از قدرت خوب جلوه دادن امور ناپسند و نفرت انگيز نمودن كارهاى نيك است . او در ادراك فرد تصرف مى كند و قدرت طبيعى تشخيص را از شخص تحت سلطه خود سلب مى كند و در نتيجه فرد قدرت انتخاب را از دست مى دهد و به يك اسير تبديل مى شود . اين نوع اسارت بدترين نوع اسارت است كه هيچ يك از اسيران جنگى نيز در طول تاريخ مشابه آن را تجربه نكرده اند ، چرا كه اسير شيطان با عقل و تصميم و فكر فراوان چاه را انتخاب مى كند و در قعر آن فرو مى رود . براى نمونه ، كسانى كه كيد شيطان در آنان كارگر مى افتد بهترين كارها - مثلا خدمت به مردم - را كارى بس دشوار مى بينند و از آن فرار مى كنند ، يا اطاعت و عبادت برايشان مشكل مى گردد . قرآن كريم مى فرمايد :
(و انها لكبيرة الا على الخاشعين)؛
نماز دشوار و سنگين است مگر بر خاشعان .
اينان اداى نماز را خلاصى از يك مشكل مى دانند و از هر عبادتى به نوعى شانه خالى مى كنند ، در حالى كه در طلب دنيا از هيچ مشكلى نمى هراسند و از هيچ تلاشى دريغ نمى كنند و براى رسيدن به يك هوس ننگ بار چه بسا خود را در مهلكه هاى هولناك مى اندازند و تا سر حد مرگ پيش مى روند و تمامى آنها را به جان مى خرند ، ولى براى به جا آوردن دو ركعت نماز صبح كمترين عزم و اراده اى در ايشان نيست .
فريب دادن شيطان ، واقعيت عينى
نكته ى قابل توجه در اين دعا آن است كه آن چه امام سجاد عليه السلام به عنوان مكائد شيطان نام برده و از آنها به خداوند سبحان پناه برده ، تنها يك تصور ذهنى و احتمالى نيست ، بلكه واقعيت هايى عينى است كه مردم گرفتار آن اند و راستى اگر در چهره ى افرادى كه در دام اين ديو پليد افتاده اند ، دقت كنيم به وضوح خواهيم ديد كه چگونه زيرك ترين افراد را فريفته و به تباهى كشانده است و توانمندى هاى ذهنى وى ، كمندهاى محكمى شده كه شيطان با استفاده از آنها ، فرد را سريع تر به وادى هلاكت مى كشد .
افرادى هستند كه بسيار زيركانه كلاه بردارى مى كنند يا با فوت و فن ويژه اى ، اوصاف يك كالا يا چگونگى يك رخداد را وارونه جلوه مى دهند يا با شگرد پيچيده اى مردم را فريفته ى شخصيت كاذب خود مى سازند ، ولى زير نقاب مردم فريب خود و در باطن به هر نوع جنايتى دست مى يازند و تجسم ضلالت و اغواگرى محض اند . نبوغ اينان به تاراج دشمن سوگند خورده ى انسان و انسانيت رفته است ؛ يعنى همان موهبتى كه مى توانست فرد را بر تارك ثقلين - انس و جن - بنشاند ، مركب چموشى مى شود كه سوار فريب خورده ى خود را با نهيب و تازيانه ى شيطان به قعر جهنم مى برد . از شر اين دشمن قسم خورده و نيرنگ باز و خستگى ناپذير به خداوند سبحان پناه مى بريم .
اللهم اخسأه عنا بعبادتك ، و اكبته بدؤوبنا فى محبتك ، و اجعل بيننا و بينه سترا لا يهتكه ، و ردما مصمتا لا يفتقه ؛
خدايا ! شيطان را با بندگى خود ، از حريم زندگى ما بران و با پايدارى ورزيدن در دوستى خود وى را منكوب ساز و بين ما و شيطان چنان حجابى قرار ده كه نتواند آن را بدرد و سدى استوار برقرار ساز كه قدرت شكافتن آن را نداشته باشد .
بستن راه نفوذ شيطان
حضرت سجاد عليه السلام در فراز اول اين دعا از خداوند متعال خواست كه از كيد و مصائد و وعده هاى دروغ شيطان در امان باشد و در فراز دوم قطع طمع شيطان از گمراه ساختن مؤمنان را طلب نمود و از خداوند سبحان خواست كه زمينه ى سلطه ى شيطان را در ما از بين ببرد ، ولى در اين فراز علاج قطعى را از خداوند متعال درخواست مى فرمايد كه از لطيف ترين و ظريف ترين كلمات حضرت است .
در درگيرى با دشمنان همواره بايد از سلاح متناسب استفاده كرد ؛ مثلا اگر دشمن از سلاح شيميايى استفاده مى كند ، به كار بردن ماسك و مواد خثنى كننده ى ضد شيمايى ضرورى خواهد بود . يا اگر با جنگ روانى تهاجم فرهنگى ، نيروهاى ما را فلج مى كند ، آن گاه برترى تسليحاتى به تنهايى تضمين گر پيروزى ما نخواهد بود .
در فراز اول دانستيم كه منطقه ى عملياتى دشمن سوگند خورده ى انسان ، قلب مؤمن است و تهاجم او براى فتح دژ مستحكم دل برنامه ريزى مى شود كه اگر اين سنگر سوق الجيشى را اشغال كرد ، از آن جا بر چشم و گوش و ساير حواس و اعضا هم مسلط خواهد بود .
از اين رو ، امام زين العابدين عليه السلام در اين فراز از خدا مى خواهد كه توفيق بندگى خالصانه ى همراه با محبت به وى عطا فرمايد ، زيرا اگر قلب عبادت گاه حضرت معبود و لبريز از شراب محبت حضرت حق گردد ، آن گاه مجالى براى ورود چيز ديگر باقى نخواهد ماند . در واقع ، عبادت توأم با عشق ، همان اخلاصى است كه شيطان از اول عجز خود را از برخورد با آن اعلام كرده بود و اخلاص هم يك فعل و عمل قلبى است و از جوارح و اعضاى ديگر ساخته نيست و اين عشق و اخلاص ، سدى است كه شيطان و هيچ يك از قواى اهريمنى نمى توانند از آن عبور كنند و مانعى غيرقابل نفوذ در برابر آنها است .
اللهم صل على محمد و آله ، و اشغله عنا ببعض أعدائك ، و اعصمنا منه بحسن رعايتك ، و اكفنا ختره ، و ولنا ظهره، و اقطع عنا اثره ؛
بار خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و شيطان را با برخى دشمنانت مشغول گردان (تا فرصت هجوم بر ما پيدا نكند) و با حسن بنده پرورى ات ما را از گزند او محفوظ بدار و خدعه و مكر او را از ما دور كن و فرار او و غلبه ى ما را مقدر گردان ؛ آن چنان كه جاى پايى در حريم ما برجاى نگذارد .
علت نفرين نكردن همه ى دشمنان
در قسمت اول اين فراز حضرت سجاد عليه السلام به برخى از دشمنان خدا نفرين مى كند و شايد نكته ى نفرين نفرستادن بر تمامى دشمنان اين باشد كه احتمال دارد بعضى از دشمنان خدا هنوز از قابليت هدايت برخوردار باشند ؛ چنان كه بعضى از دشمنان خدا كه قابليت هدايت خود را كاملا از دست داده بودند ، به نفرين انبياى زمان خود مبتلا شدند . مانند حضرت نوح عليه السلام كه پس از صدها سال ارشاد در بين مردم با يأس كامل از هدايت آنان ، دست به نفرين برداشت و عرضه داشت :
(رب لا تذر على الأرض من الكافرين ديارا)
خدايا ! احدى از كافران را بر روى زمين باقى مگذار .
بعد در ادامه ، علت اين درخواست خود را چنين باز گفت :
(انك ان تذرهم يضلوا عبادك و لا يلدوا الا فاجرا كفارا) ؛
كه اگر آنان را باقى بگذارى و رها كنى ، بندگانت را گمراه خواهند ساخت و نسل و فرزندان آنان نيز فاجر و كافر خواهند بود .
اين نفرين بدان معنى است كه نسل موجود ، غرق در فساد بود و فساد ، تمام حقيقت وجودشان را فرا گرفته بود ، حتى نطفه اى كه از كالبد جسمانى آنان ساخته مى شود و طبعا نسلى كه از آن نطفه پيدا مى شود ، نيز فاجر و كافر خواهد بود . اين گونه انسان ها اگر بمانند خود شيطان هايى خواهند بود كه بندگان را فاسدتر مى كنند و حتى اعقاب و نسل آنان هم مولود شياطين ديو صفت خواهند بود .از اين رو ، امام عليه السلام برخى از دشمنان را كه خود شيطانى مجسم هستند ، نفرين كرده و از خداوند متعال مى خواهد كه در نبرد با شيطان ما را پيروز كند و توانمندى قواى دفاعى ما را فزون بخشد تا دشمن نابكار را بيرون رانده ، ناگزير از فرار سازيم و اگر ما قواى دفاعى خود را تجهيز كنيم ، آن گاه به فرموده ى قرآن كريم كيد شيطان ضعيف خواهد بود .
درخواست تنزه از آلودگى هاى درونى و آثار وجودى شيطان
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه ى اين فراز در دعا مبالغه فرموده وتعبير نموده است كه «اقطع عنا اثره» . يعنى آثار وجودى او را هم از ما دفع گردان ، زيرا گاهى آثار وجودى شيطان باقى است ، ولى ما از آن جا كه خود را به طور كامل پاك سازى و لاى روبى نكرده ايم ، از آنها خبر نداريم . بهترين مثال اين حالت ، آب هاى راكد بسيار صاف و شفافى است كه هم چون فضاى روشن همه چيز از پس آن پيدا است و چنان توهم مى شود كه هيچ گونه آلودگى در آن راه نيافته است ، غافل از آن كه در بستر اين بركه ، آلودگى فراوانى ته نشين شده است كه در صورت كم ترين تحرك ، لجن ته نشين شده در آن نه تنها آب را به تمامى تيره و تار و بدبو مى كند ، بلكه فضاى مجاور خود را نيز آلوده و غيرقابل تنفس مى نمايد .
آرى ، ميزان آلودگى پنهان در افراد با يكديگر متفاوت است ؛ گاهى آلودگى عمق كمى دارد و به زودى ظاهر مى شود و زمانى متوسط است كه به زودى ظاهر نمى شود ، ولى گاهى در عمق صدها متر است كه به سادگى قابل دسترسى نيست . واقعيت اين افراد چنان پيچيده و غيرقابل شناخت است كه جز خدا و اولياى خاص كسى ايشان را نمى شناسد ، زيرا ظاهر آنان چنان آراسته است كه هيچ كس در خوبى و طهارت روحشان شك نمى كند ، اما وقتى پيش آمدهاى تكان دهنده و شديد رخ مى دهد ، يك باره اعماق لايه هاى پنهان شخصيت آنان تكان مى خورد و آلودگى ها در سطح بيرونى شخصيت ايشان هويدا مى گردد و بدين ترتيب زاهد غارنشين ديروز «عمر بن سعد» يا «عبدالرحمن بن ملجم» امروز از آب درمى آيد و اين گونه حوادث از عجايب تاريخ است كه البته كم هم نيست ؛ مثلا «طلحه» و «زبير» مشكلات بسيارى را از حريم پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و اسلام دور كردند ، ولى عاقبت در مقابل اميرمؤمنان عليه السلام ايستادند و با او جنگيدند .
اللهم صل على محمد و آله ، و أمتعنا من الهدى بمثل صلالته ، و زودنا من التقوى ضد غوايته ، و اسلك بنا من التقى خلاف سبيله من الردى ؛
خدايا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و بهره مندى از هدايت را - به اندازه ى گمراهى شيطان - به ما عطا فرما و تقوا را كه در مقابل اغواى او قرار دارد ، توشه ى راه ما بگردان و ما را در پيمودن طريق پرهيزگارى كه بر خلاف گمراهى او است ، موفق بدار .
مفهوم درخواست هدايت به ميزان گمراهى شيطان
شيطان عامل ضلالت در همه ى حوزه ها و عرصه ها است ؛ تو گويى جز خطا نمى داند و نمى كند و غير از تمرد و حيله و دسيسه به چيزى نمى انديشد و در همه ى اين محورها تا بى نهايت پيش رفته است و جالب اين كه امام عليه السلام از خداوند متعال به اندازه ى ضلالت شيطان ، هدايت درخواست فرموده است كه كنايه از تعالى مطلق و رشد بى حد مى باشد و از سويى تقوا را ضد گمراهى او شمرده است . اگر شيطان در ضلالت و فريب در منزل و جايگاه نهايى نبود ، امام عليه السلام درخواست هدايت ، آن هم به ميزان گمراهى او نمى فرمود و دقيقا بدين جهت است كه خداوند سبحان در قرآن خطاب به اين اهريمن پليد مى فرمايد :
(قال فاخرج منها فانك رجيم و ان عليك اللعنة الى يوم الدين) ؛
پس بيرون رو كه تو رانده شده اى و لعنت تا روز رستاخيز بر تو باد .
ابليس پس از نفرين به اسفل السافلين - كه پست ترين مرتبه ى هستى است - هبوط كرد.
در هر حال ، از آن جا كه امام عليه السلام شيطان را در همه جا حاضر ديده است ، از خدا هدايتى همه جانبه خواسته تا هيچ نقطه اى باقى نماند كه شيطان بتواند از آن عبور كند .
مفهوم ، اهميت و آثار تقوا
سپس امام سجاد عليه السلام با تعبير كنايى ديگر درخواست فرموده است كه پرهيزگارى مطلق و بى نهايت به وى عطا فرمايد . تقواى حالتى نفسانى ، عقلانى است كه انسان را در لغزنده ترين دام هاى ابليس نگاه مى دارد و اين حالت نفسانى در مقابل فريب قرار دارد كه به معناى فرو رفتن در جهل و گمراهى است و ضد رشد مى باشد . تقوا متضمن آگاهى و مصونيت از لغزش و در نتيجه موفقيت و كاميابى است و شخص متقى در آن نقطه اى كه لغزشگاه عموم افراد است ، با صلابت و در اوج تعادل عبور مى كند . به همين ويژگى سعادت آفرين است كه موجب شده قرآن كريم تقوا را معيار ارزشمندى آدمى به شمار آورد و هم از اين رو پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است :
ان أكرمكم عندالله أتقاكم ، و ليس لعربى على عجمى فضل الا بالتقوى ؛
پرهيزگارترين شما ، محبوب ترين افراد نزد خدا است و عرب بر عجم برترى ندارد ، مگر به تقوا .
در اين كلام نورانى تمامى ملاك هاى فخرفروشى محكوم شده است و طايفه گرايى ، شهرت و پول پرستى و ... كه چه بسا مايه ى خون ريزى ها و بدبختى هاست و مردم را از مرحله ى انسانى ساقط كرده و به مرتبه ى حيوانى مى كشاند ، معيارهاى پوچ و بى ارزش شمرده شده است و تنها قدرتى كه در لغزشگاه هاى هولناك ، نگاهدار آدمى است ؛ يعنى تقوا تنها مايه ى افتخار شناخته شده است .
درخواست تكامل تا بى نهايت
حضرت سجاد عليه السلام در ادامه از خداوند متعال مى خواهد پس از آن كه تقوا را به ما عنايت فرمودى ، مرحمتى فرما كه به سرعت حركت كنيم و در مقام و مرتبه ى خاصى متوقف نشويم ؛ يعنى هرگز به صفت پست عجب و خودپسندى مبتلا نگرديم ، بلكه پيوسته در حال تكامل باشيم ، زيرا در نظام اين جهان ، موجودى كه درجا بزند و متوقف باشد ، نداريم . بنابراين ، انسان - كه اكمل موجودات است - نيز نبايد چنين باشد . از اين رو ، فرمود : حال كه شيطان تا بى نهايت منفى به سوى اسفل السافلين حركت مى كند ، تو نيز مدد فرما تا ما درست در نقطه ى مخالف او ، به سوى تقوا و عليين بشتابيم . در واقع ، دورى از شيطان ، صعود به مراتب عالى كمال است و به هر مقدار كه از او فاصله بگيريم و از او فرار كنيم ، خود به خود به مقامات برتر صعود مى كنيم و هر چه از دعوت او سرباز زنيم و او را در وسوسه هايش ناكام بگذاريم ، همين عدم پيروى و كناره جويى از وى ما را بيشتر به وادى ايمن ره مى نمايد و همين منش ، سرانجام سكونت در وادى قرب را در پى خواهد داشت .
حكمت خداوند در عداوت شيطان با انسان
توجه به اين نكته ى ظريف نيز خالى از لطف نيست كه دشمنى هاى شيطان - در صورت هوشيارى ما - خود سبب خير است ، چرا كه مبارزه با او ، سكوى پرش ما به سوى حريم كبريايى حضرت حق مى گردد و اين از حكمت هاى عالى دستگاه خلقت است كه عدو را سبب خير مى كند . اميد است كه در مباحث بعد در اين زمينه مفصل تر سخن بگوييم كه كه در اين باب نكته هاى نغز فراوانى وجود دارد كه غالب آنها از اسرار دستگاه آفرينش است .
اللهم لا تجعل له فى قلوبنا مدخلا و لا توطنن له فيما لدينا منزلا ؛
خداوندا ! دريچه اى براى ورود شيطان به قلب هاى ما قرار مده و منزل گاهى برايش در آن چه نزد ما است ، مگستر .
مفهوم قلب
قلب آدمى ، مركزى است كه همه چيز انسان به آن وابسته است و قيمت هر كس به اندازه ى انديشه و مركز احساس و قواى او است ، زيرا منظور از قلب در اين جا ، همان عضو صنوبرى شكل واقع در طرف چپ قفسه ى سينه نيست ، بلكه مقصود مرتبه ى روح انسانى است كه به نام هاى مختلف موسوم است ؛ مانند : عقل ، نفس و قلب كه هر يك را وجه تسميه اى است ؛ مثلا اگر به روح انسان قلب گفته مى شود ، از آن نظر است كه مركز احساس ها و تصميم گيرى ها و پذيرش و استقرار ايمان و عواطف است و در اين مرتبه است كه پديده هاى نفسانى ؛ نظير : خوف ، شجاعت ، غضب ، محبت ، تولى ، تبرى و عشق صورت مى پذيرد و بايد به خدا پناه ببريم از اين كه قلب مدخل و مركز شيطان گردد ، زيرا در اين صورت تمامى تصميم گيرى هاى انسان غلط و همه ى احساس هاى او نا به جا شكل خواهد گرفت و فرد هرگز از ايمانى استوار - كه ضامن سعادت او باشد - برخوردار نخواهد بود .
عظمت و وسعت سراچه ى دل در تصور هر كسى نمى گنجد ، چه دل ، جهانى بالقوه است كه خداى منان در نهاد هر انسانى قرار داده است ؛ از اين رو ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
و لو لا تمريج فى قلوبكم و تزيدكم فى الحديث ، لسمعتم ما أسمع ؛
اگر دل هاى شما را خيالات بسيار اشغال نكرده بود و پرگويى هاى شما نبود ، قطعا آن چه را كه من مى شنوم ، شما هم مى شنيديد .
نيز در روايت آمده است :
قلب المؤمن حرم الله ، فلا تسكن حرم الله ؛
قلب مؤمن حرم خدا است ، پس غير خدا را در آن جاى مده .
در كلمات اديبان و عارفان نيز مسئله ى دل و قلب ، داستان شنيدنى و بسيار ظريفى دارد . خواجه حافظ مى گويد :
سال ها دل طلب جام جم از ما مى كرد
آن چه خود داشت ز بيگانه تمنا مى كرد
گوهرى كز صدف كون و مكان بيرون بود
طلب از گمشدگان لب دريا مى كرد
گفتم اين جام جهان بين به تو كى داد حكيم ؟
گفت آن گاه كه اين گنبد مينا مى كرد
قرآن كريم ، قلب را مايه ى همه چيز دانسته است . اگر چه بحث قرآنى قلب ، حديثى مفصل و دقيق و قابل تأمل را مى طلبد ، ليكن اشاره به اين نكته مناسب است كه قرآن كريم فهم و درايت بسيارى از حقايق ايمانى را متوقف بر بهره مندى فرد از «قلب» مى داند ؛ چنان چه مى فرمايد : (ان فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب ؛ اين براى كسى كه داراى قلب باشد ، مايه ى تذكر و پند است.) انسانى كه داراى قلب است توان فهم و ادراك و عمل دارد و اين قلب همان درجه اى از وجود است كه نصيب هر كس نمى شود .
آنان كه به تعبير قرآن كريم : (لهم قلوب لا يفقهون بها) عاقبت كارشان به آن جا مى رسد كه خداوند سبحان آنان را پست تر از حيوانات معرفى نموده و مى فرمايد : (أولئك كالأنعام بل هم أضل).
اللهم و ما سول لنا من باطل فعرفناه ، و اذا عرفتناه فقناه ، و بصرنا ما نكايده به ، و ألهمنا ما نعده له ، و أيقظنا عن سنة الغفلة بالركون اليه ، و أحسن بتوفيقك عوننا عليه ؛
خداوندا ! و ما را از آن چه مى آرايد و خوشايند جلوه مى دهد ، آگاه ساز و پس از شناسايى ، ما را از آن نگاه دار و به ما بصيرت چگونگى مقابله ى با او را عطا فرما و ابزارهاى لازم براى نبرد با او را در خاطر ما منقوش ساز و ما را از خواب غفلتى - كه بستر تمايل به او را فراهم مى كند - بيدار كن و با حسن توفيقت ما را در رويارويى با او مدد رسان .
تبيين حقايق در قالب دعا
ممكن است توهم شود كه توجه حضرت سجاد عليه السلام در اين دعا تنها بدين مطلب معطوف بوده است كه مصونيت از شرور شياطين و اشرار را از خداوند سبحان درخواست نمايد ، ولى اين گونه نيست ، بلكه امام سجاد عليه السلام بسيارى از اسرار را به صورت دعا براى امت بيان فرموده است ، تا در روزگار مناسب اسرار سربسته را براى تشنگان معارف شرح دهند ، زيرا در زمان آن امام همام اندكند ، كسانى كه از انديشه اى ژرف و قوى برخوردار باشند و بتوانند پرسش هاى دقيق مطرح كنند ، اما از سويى وظيفه ى امام آن است كه حقايق را به امت بشناساند . بدين ترتيب ، حضرتش - چونان ساير معصومين عليهم السلام - بسيارى از حقايق ناب و ديرياب را با ظرافت قابل فهم براى اهل فن در لا به لاى عبارت هاى ادعيه و احاديث مطرح ساخته و براى نسل هاى بعد به وديعت نهاده است .آرى ، در عصر امام سجاد عليه السلام ، اولا افرادى كه پرسش هاى لطيف و دقيق براى شان مطرح باشد ، اندك بودند و ثانيا شرايط سياسى جامعه چنان سخت و پيچيده بود كه اگر كسانى هم توانايى طرح پرسش هاى عالمانه را داشتند ، چه بسا مصلحت را در مسكوت گذاردن آنها مى ديدند . اين دو عامل در كنار دنيازدگى و بى اشتهايى علمى توده ى غفلت زده ى عصر اموى و ترس و محافظه كارى عده اى از نخبگان ، همگى مانع از آن بود كه مردم گرداگرد آن حضرت را بگيرند و امور مبهم و سخت را يكى پس از ديگرى كشف كنند .
در چنين شرايطى حضرت دعا را قالب مناسبى براى طرح و به امانت گذاردن نكته هاى نغز علمى و معارفى تشخيص دادند و بسيارى از معارف بلند الهى را به صورت دعا بيان فرمودند ، كه اميد است نسل هاى روشن آينده به تقحيقات دامنه دار در راستاى ژرف كاوى معارف نهفته در ادعيه دست يازند و ذخاير عظيم و حكمت هاى ناب آنها را استخراج كنند .
آشنايى با راه هاى مقابله با شيطان
امام عليه السلام در اين دعا هشدار داده است كه حيله هاى شيطان آن چنان پيچيده است كه به سادگى قابل كشف نيست ؛ مثلا گاهى افراد را چنان حيرت زده مى كند كه بدى ها را به صورت فضيلت و نيكى فضيلت و نيكى جلوه مى دهد . خداوند سبحان در مورد كسانى كه به آخرت ايمان ندارند ، مى فرمايد :
(و يدع الانسان بالشر دعاءه بالخير) ؛
انسان - آن چنان كه از خدا خير مى طلبد - درخواست شر مى كند .
آرى ، گاه آدمى آن چنان مى دود ، تو گويى از پى خير و سعادت روان است و اين زمانى است كه امر بر او كاملا مشتبه شده است و در اثر القائات شيطان ، قدرت تشخيص را از دست داده است .
يكى از ترفندهاى پيچيده ى ابليس لعين اين است كه گاهى انسان را به خيرى دعوت مى كند ، ولى غرض نهايى او اين است كه وى را از خير بزرگ تر و مهم تر محروم گرداند يا به پى آمدهاى نامعقول ديگر گرفتار سازد .
از اين رو ، حضرت در اين فراز نكته ى مهمى را از ديدگاه حضرت حق درخواست فرموده است و آن آشنايى با راه هاى مقابله با شيطان است ؛ در نبرد بى پايان ميان انسان و شيطان ، آشنايى با نقاط آسيب پذير دشمن و چگونگى غافل گير ساختن و خلع سلاح كردن وى از اهميت حياتى برخوردار است كه مورد توجه و درخواست امام على بن الحسين عليهماالسلام قرار گرفته است .
چنان كه حضرتش متذكر غفلت هاى خواب آورى شده است كه انسان غفلت زده ى بيچاره را در آغوش دشمن مى افكند و به تعبيرى او را دست بسته تحويل اردوگاه دشمن مى دهد .
در پايان نيز از خداوندسبحان يارى و كمك خواسته است . بدون ترديد مى توان گفت كه هوس ها و هواهاى نفسانى و غفلت ها و سستى ها همگى توسط شياطين اغواگر در صدد بازدارى انسان از تكامل و قرب الى الله هستند ، صورت مى گيرد و اگر تلاش انسان با كمك خواهى و تضرع به درگاه حضرت احديت - جل جلاله - توأم نباشد ، سخت ترين و هولناك ترين پرتگاه در انتظار او خواهد بود .
اللهم و أشرب قلوبنا انكار عمله ، و الطف لنا فى نقض حيله ؛
خداوندا ! جان ما را از بى زارى جستن از كردار او سيراب گردان و به لطف خود ما را موفق كن كه حيله هاى او را باطل كنيم و نقشه هاى او را بر باد دهيم .
راه شناخت و مقابله با هواى نفس و وسوسه هاى شيطانى
سلسله قواى روحى انسان بسيار پيچيده است و شناخت ابعاد آن ، فرزانگى و دقت بسيارى مى طلبد؛ از اين رو، خودشناسى از دشوارترين شناخت ها به شمار مى آيد.
كسانى كه در ظاهر ، عاقل و اهل تدبير و داراى قوه ى تشخيص اند و خود را فردى حسابگر مى دانند و به ديگران خرده مى گيرند ، گاهى هواى نفس را با عقل خلط مى كنند و مسائل خرافى و غيرعقلانى را معقول مى شمارند و به امور پست و زشتى دل مى بندند كه به هيچ روى پسنديده نيست و در مقام توجيه اين رويكرد خفت بار عذرهاى بدتر از گناه مى آورند و بى زارى خود را از كسانى كه او را نهى مى كنند ، ابراز مى دارند .
بسيارى از علاقه ها و عشق هاى كاذب ، رفتارهاى نابخردانه به شمار مى روند كه گاه فرد ، سعادت خود را در گرو پى جويى آنها مى بيند ، غافل از آن كه در باطن ، شقاوت را براى وى به ارمغان مى آورند . گاهى هم انسان ها مقاصد كاملا خردمندانه و تعالى بخش را به دليل فريب ابليس و سختى راه ، نادرست و ناپسند مى پندارند .
پيدايش اين حالات انكارناپذير است و افرادى كه بتوانند هواى نفس را از مقتضاى خرد تشخيص دهند و الهام رحمانى را از وسوسه ى شيطانى باز شناسند ، بسيار نادرند . بر فرض كه فردى قدرت تشخيص داشته باشد ، باز هم در مقام عمل به معارضه ى هوا و هوس و كارشكنى هاى شيطان گرفتار مى شود و در اين كشاكش بر صراط مستقيم باقى ماندن و گوش هوش از هوا و هوس پالودن ، سخت طاقت فرسا است كه جز با مدد حضرت حق ميسور نيست . جنود عقل و سپاه جهل در وجود انسان صف آرايى مى كنند و شيطان سربازان خود را مى شوراند و در ميان جنود عقل شبهه مى افكند و تفرقه مى اندازد . اين جا است كه نورى فوق طبيعى بايد از انسان دستگيرى كند تا نلغزد ؛ چنان كه خداوند متعال مى فرمايد :
(الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور) ؛
خدا سرپرست مؤمنان است ؛ ايشان را از تاريكى ها به سوى روشنايى برمى كشد .
بايد توجه داشت كه بدون مدد گرفتن از وصى و مربى الهى ، خروج از تاريكى ها به سوى نور ميسور نيست . از اين رو ، خداوند متعال اولين فردى را كه در نظام بشرى آفريد ، يك پيامبر بود تا دومين فرد به هدايت او از تاريكى ها بيرون رود و راه روشن سعادت را پيش گيرد . پس از دريافت دستور نورانى وحى از مشكات نبوت هم بايد از خداوند متعال درخواست كرد كه اين كرامت را - كه مددى فوق عقل است - در فطرت و جان ما بيشتر كند تا از ميدان جهاد عقل با نفس سربلند بيرون آييم .
آرى ، اگر قوه ى عاقله ى آدمى تحت ولايت خدا قرار گيرد ، قهرا خداوند متعال با ولايت خود وى را از ظلمات هواپرستى خارج مى گرداند ، ولى اگر قوه ى مدبره ى انسان از اولياى شيطان باشد و از ولايت خدا خارج گردد ، آدمى در كارزار با شيطان و نفس شكست مى خورد و در تاريكى ها فرو مى رود .
خداوند سبحان مى فرمايد :
(و الذين كفروا أولياؤهم الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات أولئك أصحاب النار هم فيها خالدون) ؛
آنان كه كفر ورزيدند ، در سلطه و ولايت طاغوت اند ؛ آنان را از عالم نور به سوى وادى ظلمات مى كشانند . اينان جهنمى اند و جاودانه در آتش جهنم خواهند بود .
در واقع ، اينان مصداق سخن قرآن كريم اند كه فرمود :
(أفرأيت من اتخذ الهه هواه و أضله الله على علم) ؛
آيا آن كس را ديدى كه هواى نفس خويش را معبود خود ساخت و خداوند متعال او را با آگاهى (بر اين كه شايسته ى هدايت نيست) گمراه ساخت .
بر اين اساس ، امام سجاد عليه السلام به خدا پناه مى برد و از خدا يارى مى جويد ؛ همان گونه كه خداوند سبحان در قرآن دستور داده و مى فرمايد :
(و اما ينزغنك من الشيطان نزع فاستعذ بالله انه سميع عليم ان الذين اتقوا اذا مسهم طائف من الشيطان تذكروا فاذا هم مبصرون) ؛
هرگاه وسوسه اى از شيطان به دل و جان تو رسيد ، به خدا پناه ببر كه او شنوا و آگاه است . كسانى كه تقوا پيشه اند ، آن گاه كه دچار وسوسه هاى شيطان مى شوند ، به ياد خدا مى افتند و ناگهان بينا مى شوند .
«شيطان طائف» شيطانى است كه به گرد قلب طواف مى كند تا انسان را از صراط مستقيم باز دارد ، ولى در صورت پناهندگى انسان به خدا عقب مى نشيند و آدمى با بينا شدن چشم دل ، به نجات و رستگارى دست مى يابد .
در ذيل اين آيه ى شريفه آمده است : «اين آيه در مورد كسى است كه عزم گناه كرده است ، ولى به حضرت حق توجه مى كند و خداوند تعالى او را نجات مى دهد.
اللهم صل على محمد و آله ، و حول سلطانه عنا ، و اقطع رجاءه منا ، و ادرأه عن الولوع بنا ؛
خداوندا ، بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و سلطه ى شيطان را از ما بازگير و اميد او را از ما قطع فرما و حرص او را بر اغوا و گمراهى ما دفع بنما.
ضعف اراده ، زمينه ساز هجوم شيطان
سلطه ى شيطان بر انسان بازدارنده ى قطعى نيست ، زيرا خداوند سبحان كه اطاعت خود را بر بندگان الزام فرموده ، هرگز شيطان را بر آنان مسلط نكرده است ، تا اختيار را از آنها سلب كند ، بلكه خود فرموده است : (ان كيد الشيطان كان ضعيفا ؛ به راستى كه نيرنگ شيطان سست است.) بنابراين ، در واقع اين خود ما هستيم كه با فراهم كردن زمينه ى تسلط براى او ، او را آماده ى تهاجم مى كنيم .
يكى از مهمترين زمينه هاى هجوم شيطان ، ضعف اراده ى انسان است ، به گونه اى كه با مشاهده اين حالت چونان دشمن خون خوارى كه راه نفوذ و رخنه را در رقيب خود يافته ، جرأت تجاوز پيدا مى كند و در اغواى وى طمع مى كند و بر گمراهى وى كمر همت مى بندد .
بدين ترتيب ، عاملى كه شيطان را در تصيمم خود ناكام مى سازد ، عزم قطعى بر مخالفت با شيطان است كه برنده ترين سلاح براى قطع دست تجاوز است .
نكته ى ادبى لطيف در كلام امام عليه السلام اين است كه حضرت در ظاهر از خداوند متعال عدم هجوم شيطان را درخواست فرموده است ، ولى در واقع سبب اصلى مانع ازتهاجم را - كه اراده ى قوى وعزم قاطع است - از خداوند سبحان طلب نموده است.نكته ى نغز اين سخن ، بزرگداشت حريم انسان است . از اين رو ، گردن كشى و سوء سريره ى شيطان را مطرح ساخته است و سخنى از ولنگارى و عزم و اراده نداشتن آدمى به ميان نياورده است.
فلسفه ى حرص شيطان بر گمراه كردن آدمى
امام عليه السلام ضمنا به فلسفه ى حرص شيطان بر گمراه ساختن آدمى اشاره فرموده است كه خداوند منان از رهگذر فعاليت هاى ددمنشانه ى ابليس لعين ، انسان را در بوته ى آزمايش مى گذارد ، تا در اين كشمكش ، شخصيت واقعى و جوهر او تجلى كند و از اين طريق ، هر كس به جايگاه اصلى خود دست يابد و در مرتبه ى وجودى شايسته ى خود قرار گيرد ، چه عقل و فطرت انسانى هميشه از بدى و آلودگى بى زار است ؛ هر چند آدمى به زشتى ها آلوده شده باشد . بدين جهت ، خداوند متعال دين را مطابق با فطرت دانسته است ، فطرتى كه مقتضاى آن چيزى جز قوانين تابناك آسمانى نيست .
در هر حال ، امام عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است كه او را در مقابل حرص شيطان بر گمراه كردن انسان ها محافظت فرمايد و خداوند متعال اين خواسته ى فطرى انسان را اجابت كرده و در مقابل اين حرص شيطان ، پيامبرى دل سوز براى وى فرستاده است كه بر ارشاد و هدايت آنان حريص است ؛ قرآن كريم مى فرمايد :
(لقد جاءكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم)؛
به يقين ، رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنج هاى شما بر او سخت است و سخت به هدايت شما علاقه مند و نسبت به مؤمنان مهرورز و مهربان است .
بنابراين ، چنان كه شيطان به هلاكت انسان ها حريص است ، رسول گرامى نيز به هدايت و ارشاد آنها شديدا علاقه مند است .
راه هاى مقابله با ترفندهاى شيطان
كمال هر انسانى عبارت از به فعليت درآمدن استعدادها و قابليت هاى او است . از طرفى فطرت انسان آلوده و شرور نيز هرگز آلودگى و شرارت را نمى پذيرد ؛ دزد از دزدى بى زار است و آن را بسيار بد مى داند ، اگر چه حرفه ى او همين كردار پليد و زشت است ، ولى هرگز مايل نيست فرزند او به شغل او مبادرت ورزد و يا سارقى ديگر مال او را بربايد .
در اين ميان ، رفتارها و كردارهاى درونى و برونى انسان كامل ، همگى بر طبق فطرت او صورت مى گيرد و بدين سبب از درجات والاى كرامت انسانى برخوردار است ، ولى رسيدن به اين كرامت به عمرى مراقبت با سرپرستى استاد آگاه و ماهر نياز دارد كه تمام نقاط ضعف و زير و بم روحى و الگوى رفتارى او را بشناسد و با توصيه هاى به موقع او را راهبرى كند .
آرى ، در اين جهان هيچ چيز ارزشمند مجانى به دست نمى آيد ؛ بيدارى شب و مراقبت در تك تك لحظات زندگى و محاسبه ى دقيق از نفس و هوشيارى كامل و هميشگى در برابر دسيسه هاى شيطان لازم است ، تا فرد بتواند با سلامت به ساحل امن قرب حق باريابد و در اين ميان ، گواهى فطرت بر دورى از بدى ها و ميل به نيكى ها ، هيچ فايده اى جز آمادگى انسان براى هدايت پذيرى ندارد .
اللهم صل على محمد و آله ، و اجعل آباءنا و أمهاتنا و أولادنا و أهالينا و ذوى أرحامنا و قراباتنا و جيراننا من المؤمنين و المؤمنات منه فى حرز حارز ، و حصن حافظ ، و كهف مانع ، و ألبسهم منه جننا واقية ، و أعطهم عليه أسلحة ماضية ؛
خداوندا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و پدران و مادران و هم وطنان و خاندان و نزديكان و همسايگان مؤمن ما - اعم از مرد و زن - را از شر شيطان در قلعه اى استوار و دژى نفوذ ناپذير و پناهگاهى امن قرار ده و سپرهايى نگهدارنده بر آنها بپوشان و آنان را به سلاح برنده مسلح ساز .
امام عليه السلام در اين فراز براى دفع شيطان به دعا و اعانت از حضرت حق تمسك جسته است . دو نكته در اين جا در خور اهميت است :
1. لزوم خيرخواهى براى ديگران
خود محورى در انسان صفت بسيار مذمومى است كه او را از ديگران جدا مى سازد . آدمى بايد آن چه براى خود مى خواهد ، براى ديگران هم بخواهد . در معارف ما وارد شده است : «هنگامى كه فرد براى ديگران دعا مى كند ، فرشتگان از خداوند متعال چندين برابر آن را براى اين فرد طلب مى كنند.»
معرفى اين دشمن خطرناك به ديگران نيز از مصاديق بارز خيرخواهى براى ديگران است ؛ از اين رو ، خوب است ما نيز دعاى هفدهم صحيفه ى مباركه ى سجاديه را به ديگران معرفى كنيم ، تا ايشان نيز از رهگذر انس با آن ، بتوانند دشمن شماره ى يك خود را به بهترين وجه بشناسند .
2. ارتباط تنگاتنگ صلاح و فساد فرد و جامعه
هرگاه دشمنى به حريم كشورى تجاوز كند ، هر كس بخواهد مصون باشد ، بايد از مرزهاى كشورش دفاع كند . در بسيارى از موارد ، امنيت فرد در پنا امنيت جامعه شكل مى گيرد . بنابراين ، كسانى كه با نشر فحشا و راه هاى ديگر ، امنيت جامعه را تهديد مى كنند و ناامنى اقتصادى يا روانى يا جانى را دامن مى زنند ، بايد بدانند خود آنها نيز از خطر تهاجم مصونيت نخواهند داشت ، زيرا زندگى ايده آل در پناه جامعه ى سالم و امن قابل دستيابى است و خواب آرام و لبخند آرامش بخش هرگز نصيب خود اينان نخواهد شد و اصولا بايد مردم را در اين زمينه حساس كرد تا جنايتكار را بيابند و به سزاى جناياتش برسانند ؛ از اين رو ، حضرت در اين فراز ، مسئله ى پيوند دو جانبه ى امنيت فرد و جامعه را گوشزد كرده اند تا همگى بدانند كه چنان چه سيل بنيان كن بى بند و بارى در اثر سلطه ى شيطان ، حريم كشور يا شهر يا فاميلى را شكست و وارد حريم آنان شد ، خواب و خيال آرام بر همگى حرام خواهد بود و بى اختيار دست خوش امواج فتنه و فساد خواهند شد .
بنابراين ، اين دعا از بهترين دستورها براى مديريت كلان جوامع مى باشد .
امام عليه السلام بر اولياى جامعه مى خروشد كه امت را در مقابل دشمن مفسد و تسلط شيطان خيانت كار در جايگاهى دور از دسترس شيطان و مكان امن و پناه گاهى مطمئن قرار دهند و سپرى سخت و قابل دفاع تهيه كنند و بدين سان جامعه را مصونيت بخشند و گرنه حفظ فيزيكى مرزها به تنهايى كارايى ندارد ، چه اگر نونهالان جامعه از ريشه آسيب ببيند و به ويروس بى بند و بارى مبتلا شوند ، آن گاه حفظ كامل مرزهاى جغرافيايى درون پوسيده براى دشمن غدار آسان و براى كيان نظام اسلامى دردآور خواهد بود .
اميد كه به دستورهاى معصومين عليهم السلام - كه دقيق ترين مسائل سياسى و مديريتى را با ساده ترين عبارت به صورت دعا يا حديث و روايت در اختيار ما گذاشته اند - آن چنان كه شايسته است عمل كنيم و از شر و گزند شيطان درون و ديوهاى بيرون در امان باشيم .
اللهم و اعمم بذلك من شهد لك بالربوبية ، و أخلص لك بالوحدانية ، و عاداه لك بحقيقة العبودية ، و استظهر بك عليه فى معرفة العلوم الربانية ؛
خداوندا ! هر كس كه شهادت به ربوبيت تو داده و خالصانه به وحدانيتت اقرار كرده و با حقيقت بندگى به دشمنى با شيطانى برخاسته و از حضرتت در شناخت معارف الهى يارى جسته تا بر وى ظفر يابد ، همگى را مشمول درخواست من (حفظ از مكايد شيطان) قرار ده .
دعا براى مؤمنان
امام عليه السلام در اين جا همگان را، از ملك تا ملكوت مورد عنايت قرار داده و براى تمامى افرادى كه به ربوبيت حق شهادت داده اند ، توفيق روز افزون و پيروزى بر دشمن را درخواست نموده است .
بندگى و معرفت ، دو راه مقابله با شيطان
نكته ى مهم اين فراز ، تعليم اين نكته است كه از دو راه مى توان با شيطان مقابله كرد : يكى با رسيدن به حقيقت عبوديت و ديگرى با معرفت اندوزى در علوم الهى .
توضيح آن كه : حقيقت عبوديت همان بندگى خالصانه است كه نه تنها اثر آن در تكاليف الهى ظاهر مى شود ، بلكه در رفتار عادى زندگى فرد مخلص نيز قابل مشاهده است . او حتى در امور مباح هم جانب حضرت حق را رعايت مى كند و آثار اين اخلاص در تمام حقيقت وجودش سريان مى يابد ؛ به طورى كه هيچ گونه استقلالى براى خود نمى بيند و تمام حقيقت خود را خالصانه به مالك حقيقى مى سپارد :
«سودا چنان خوش است كه يك جا كند كسى»
علامه ى طباطبائى اين مضمون را چنين سروده است :
من خسى بى سر و پايم كه به سيل افتادم
او كه مى رفت مرا هم به دل دريا برد
خم ابروى تو بود و كف مينوى تو بود
كه به يك غمزه ى شيرين ، دل و جان يك جا برد
چنين فردى آن گاه كه دست به دعا برمى دارد ، به طرف كسى رو مى كند كه از تمام ذات و خطاهاى وجودى او آگاه بوده و قدرت بى انتهايش بر همه چيز توانا است ، لذا مى گويد : «بيدك لا بيد غيرك زيادتى و نقصى و نفعى و ضرى ؛ افزونى و كاستى و سود و زيان من فقط به دست تو است ، نه ديگرى» و اين حالت خود حرزى محكم و سنگرى مستحكم است كه از دسترس و كمين شيطان به دور است.
راه دومى كه امام معصوم براى مبارزه با شيطان معرفى مى فرمايد ، آشنايى با معارف الهى است كه از خداوند سبحان توفيق كسب آن را درخواست كرده است . در حقيقت آگاهى به معارف الهى ، از خطرات بسيارى جلوگيرى مى كند . با اطمينان مى توان گفت : بسيارى از كسانى كه به گناه و پليدى آلوده اند ، بدين جهت است كه با حقايق و معارف آشنا نيستند و چنان چه آشنا بودند يا دست به آلودگى نمى زدند يا از شدت طغيان و مقدار سركشى خود مى كاستند .
بزرگ ترين خطر براى شيطان ، آگاهى ما از واقعيت ها است كه يكى از اين واقعيت ها ، شناخت خود شيطان است . قرآن كريم مى فرمايد :
(ان الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا) ؛
به راستى كه شيطان دشمن شما است ، پس او را دشمن بداريد .
جلمه ى (فاتخذوه عدوا) بدين معناست كه در شناخت شيطان تلاش كنيد و با او چونان دشمن معامله كنيد .
بدين ترتيب ، يكى از بزرگ ترين ورودى هاى شيطان به درون دژ وجود آدمى ، دروازه ى جهل است و به تعبير زيباى برخى روايات جهل و جنود جهل همگى از ياوران شيطان اند . جهل نوعى ناتوانى است كه فراتر از آن قابل تصور نيست و سركش ترين و سريع ترين مركبى است كه سوار خود را در پرتگاه هلاكت مى افكند . از اين رو ، در منطق اسلام ، علم بالاترين عبادت شمرده مى شود . در كافى نقل شده است : )ان الملائكة لتضع أجنحتها لطالب العلم رضى به.»
يعنى ملائكه آن چنان طالبان دانش را دوست مى دارند كه بال هاى خود را براى آنان پهن كرده و آماده اند شخص دانش پژوه را به سوى عالم فرشتگان برده و با آنان هم پر و هم سفر كنند .
در حقيقت ، عروج روحى فرد عالم به فراسوى اين جهان ، خود ، بر بال فرشتگان نشستن است و طبيعى است هر اندازه كه درجات متعالى دانش ارتقا يابد ، افق روشن ترى را باز مى بيند ، تا آن گاه كه هم افق ساكنان ملكوت و جبروت مى گردد .
ساكنان حرم سر عفاف ملكوت
با من راه نشين باده ى مستانه زدند
راستى ، حشر و نشر با كروبيان چه روح انگيز و حيات بخش است !! و اگر چنين توفيقى براى انسان رخ بنمايد ، ديگر براى هميشه نگاه از اين دنيا بر مى گيرد و هرگز بدان رغبت نمى كند .
اللهم احلل ما عقد ، و افتق ما رتق ، و افسخ ما دبر ، و ثبطه اذا عزم ، و انقض ما أبرم ؛
خدايا ! آن چه را شيطان گره زده است ، بگشاى و آن چه را پيوند داده است ، بگسل و آن چه تدبير كرده است ، باطل گردان و اگر آهنگ امرى را كند ، بازش بدار و بنيادهايى كه براى گمراهى مردم استوار ساخته است ، ويران ساز .
انواع حيله هاى شيطان
تفنن به كار گرفته شده در اين عبارت ها ، گذشته از كاركرد زيبايى شناختى بلاغى ، در حوزه ى معنا به حيله هاى مختلف شيطان مى پردازد ؛ گاهى شيطان رشته هاى زندگى ما را گره هايى مى زند ؛ گاه بافت ها و بافته هاى آدميان را وامى تابد و زمانى راه را بر انسان مى بندد ؛ گاهى هم با نقشه هاى شيطانى خود تدبير وى را سلب و تدبير خود را - بى آن كه بفهمد - جايگزين مى كند و زمانى انسان را چنان در حصارى آهنين و مستحكم حبس مى كند كه راه يابى به فضاى باز بيرون براى او بسيار مشكل خواهد بود . به ديگر سخن ، آن چنان تك بعدى رشد مى كند كه از غير فضاى وجودى خود آگاه نمى گردد . اگر پيش آمدها و پى آمدهاى زندگى بسيارى از افراد را با دقت بررسى كنيم ، تمامى حيله هاى آن ديو بدسرشت - كه حضرت سيد الساجدين عليه السلام در اين فراز بدان اشاره فرموده است - بر سراسر زندگى آنان حاكم است .
عجيب تر آن كه وقتى از افراد گرفتار در چنگال شيطان خواسته مى شود كه از بن بست هاى اهريمنى خود خواسته بيرون آيند ، دقيقا همين تعبيرهاى ناخودآگاه را در جواب خود به كار مى برند ؛ مثلا مى گويند : كارم گره خورده يا راه فرار و نجات به رويم بسته است يا بيش از اين نمى فهمم و فكرم بسته شده است يا در چاه افتادم و يا در قفسى گرفتار آمده ام كه خلاصى ندارم . نگارنده به ياد دارد فردى كه عمرى در كار و كسب خود ، حلال و حرام را رعايت نمى كرد و به رباخوارى مبتلا بود ، يك بار در جواب اندرز دهنده ى دل سوزى كه از او خواست به دستورهاى الهى ملتزم باشد ، جواب داد : كار من هيچ گاه درست نمى شود ، زيرا در موقعيتى قرار گرفته ام كه رهايى ندارم .
آن گاه كه اميرمؤمنان عليه السلام به «ابن ملجم» فرمود :، آيا من بد مولايى براى تو بودم ؟ چرا به كشتن من اقدام كردى ؟ در جواب گفت : (أفأنت تنقذ من فى النار ؛ آيا تو مى خواهى فردى را كه در آتش است ، نجات دهى ؟) آرى در اين حال ، على عليه السلام هم نمى تواند وى را نجات دهد .
در هر حال ، غرض اين است كه آن ديو بدسگال ، فريب هاى خود را به صورت هاى گوناگون طراحى كرده و به اجرا مى گذارد . با اين همه ، هر زمان كه گره از كار انسان گشوده شود و از كمند دام هاى مختلف شيطان برهد ، خود را در فضاى سپهر بى كران معنويت و انسانيت مى يابد و با تمام وجود ، احساس سبك بالى و سبك بارى مى كند ؛ از اين رو ، قرآن كريم درباره ى بزرگ مربى تاريخ ، حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى فرمايد :
(و يضع عنهم اصرهم و الأغلال التى كانت عليهم)؛
پيامبر زنجيرها و بندها را از وجود آنان باز مى كند .
البته بعضى از فريب خوردگان ابليس به اسرار برنامه هاى دشمن خود آگاه اند ، ولى متأسفانه قدرت تصميم گيرى در آنها بسيار ضعيف است و خطرناك ترين دام هاى شيطان نيز آن گاه فرا روى آدمى قرا دارد كه او تصيم گير واقعى در وجود انسان باشد و عقل و نفس او را تسخير كند ؛ طبيعى است كه نجات او در اين صورت كار ساده اى نباشد و چه بسا هرگز ميسر نشود .
در هر حال ، بر انسان آگاه لازم است كه پيوسته وضع فكرى خود را بررسى كرده و از حال خود آگاه شود و به حساب خود برسد كه اگر چنين نكند ، قطعا در دام دشمن غدار خواهد افتاد . از اين رو ، اميرمؤمنان عليه السلام فرمود :
من نام لم ينم عنه ؛
آن كس كه بخوابد ، از وى نخوابند .
يعنى خواب ما نشانه ى به خواب رفتن دشمن نيست ، بلكه بهترين موقعيتى است كه او مى تواند از آن استفاده كند و در زمان غفلت و ناآگاهى ما ، ضربه ى كارى خود را بر نظام وجودى ما وارد كند . با اين حال ، عده اى مى گويند : اگر تكاليف خود را بفهميم ، مسئول خواهيم بود ، بهتر است اصلا ندانيم تا خيال ما راحت تر باشد . اين گونه افراد ناپخته نمى دانند كه اين حالت خود ، از آسيب پذيرترين حالت هايى است كه براى يك فريب خورده پيش مى آيد و او را به صورت صيد دست و پا بسته اى درمى آورد كه هرگاه شيطان اراده كند ، او را در كام مرگ مى كشد و به چاه گمراهى فرو مى برد ؛ اگر نگوييم اين خيال خام و فكر ناپخته خود سقوط در دام دشمن است .
اللهم و اهزم جنده ، و أبطل كيده ، و اهدم كهفه ، و أرغم أنفه ؛
خدايا ! نيز ياران شيطان را مغلوب گردان و كيد و حيله هاى او را باطل كن و سنگرش را ويران نما و نزد ما خوار و بيچاره اش ساز .
دعا براى شكست سپاه شيطان
چنان كه در فراز پيشين گفته شد ، از اين فرموده ها به خوبى روشن مى شود كه شيطان داراى لشكريان و ياران بسيار و كيدى آسيب پذير و سنگرى قابل فتح است .در ادبيات روايى ما - از جمله در كافى - از «جنود شيطان» به «جنود جهل» تعبير شده است ؛ از «سماعة بن مهران» نقل است : «زمانى خدمت حضرت صادق عليه السلام بودم و بحث از عقل و جهل به ميان آمد . فرمود : خداوند ، نخست عقل را - كه اولين خلق روحانى بود - و جهل را - كه مربوط به عالم ظلمت است - آفريد ، سپس هر فرمانى كه به عقل داد ، عمل كرد ، ولى جهل و جنودش از دستورهاى خداوند سبحان سرباز زدند و جهل به پروردگار متعال پشت كرد و ديگر برنگشت . «فقال له استكبرت فلعنه.»
نكته ى جالب در حديث عقل و جهل ، مشابهت آن با مفاد آيات قرآن كريم درباره ى قصه ى حضرت آدم عليه السلام و ابليس است . در قسمت پايانى حديث عقل و جهل خداوند به جهل خطاب مى كند كه «استكبرت» و آن گاه او را لعنت مى كند . در پايان حكايت آدم و ابليس هم در قرآن مى خوانيم : (أستكبرت أم كنت من العالين). سپس مى فرمايد : (و ان عليك لعنتى الى يوم الدين) .
آن گاه امام صادق عليه السلام به هفتاد و پنج مورد از جنود و سربازان جهل تصريح فرموده است كه برخى از آنها عبارت اند از : كفر ، انكار حقايق ، يأس ، ظلم ، ناسپاسى ، طمع ، حرص ، قساوت ، غصب ، جهل ، جهل ، حماقت ، بى عصمتى ، جرأت بر خدا ، كبر ، سفاهت ، استكبار ، حيله گرى ، عصيان ، دروغ ، خيانت ، كند فهمى ، افشاى سر ، فرار از جهاد ، نمامى ، عقوق والدين ، ريا ، آلودگى و ناپاكيزگى ، بى حيايى ، تكاثر در اموال ، هواى نفس ، شقاوت ، اصرار بر گناه ، فرار از دعا ، كسالت و تنبلى ، شاداب نبودن ، جدا زيستن و الفت نداشتن و بخل .
بنابراين ، امام سجاد عليه السلام در واقع از خداوند متعال نابودى جنود شيطان را - كه از جهل نشأت مى گيرد - در همه ى صفات ياد شده و غير آن درخواست نموده است و در حقيقت با درخواست هزيمت جنود شيطان ، از خداوند سبحان خواسته است كه مدد فرمايد تا انسان به ضد اين رذايل متصف گردد كه همان صفات حميده يا جنود عقل مى باشند .
اين صفات آن چنان با فطرت آدمى و ارزش هاى متعالى وجود او در تضاد است كه حتى اگر يكى از آنها در جان او نفوذ كرده و در لايه هاى شخصيت او رسوب كند ، كافى است تا بنياد ايمان او را براى هميشه متزلزل سازد . بنابراين ، بايد در برابر هر يك از اين رذيلت ها شديدا حساس بود و در مقابل نفوذ و ملكه شدن هر يك سرسختانه مقاومت كرد ، چرا كه اگر انسان شكست بخورد ، جبران آن آسان نخواهد بود ، بلكه هر شكست ، خود ، مقدمه ى شكست ديگر خواهد بود و زانو زدن به تدريج حالتى طبيعى خواهد شد و آن گاه انسان به پوچى و سستى مى گرايد .كيدها و سنگر شيطان
امام عليه السلام در ادامه ، ابطال كيد و ويرانى سنگر شيطان را از خداوند متعال طلب نموده است كه خود بيانگر اين است كه ابليس علاوه بر لشكر پر عده و عده ، از كيد و سنگر هم برخوردار است كه به موقع لشكريان خود را با نيرنگ پشتيبانى مى كند و به موقع در پس استحكامات خود و در برابر حملات جنود عقل ، سنگر مى گيرد ؛ آن جا كه شيطان خود را از تيررس ضد حمله هاى سپاهيان عقل و ايمان خارج مى سازد ، جايى جز موضع اراده يا همان نهاد تصميم سازى انسان نيست كه اگر شيطان در اين موضع سرنوشت ساز ، لانه گزينى كند ، در واقع از تيررس سپاه عقل خارج خواهد شد كه بايد از چنين پيش آمدى به خدا پناه برد .
اللهم اجعلنا فى نظم أعدائه ، و اعزلنا عن عداد أوليائه ، لا نطيع له اذا استهوانا ، و لا نستجيب له اذا دعانا ، نأمر بمناواته من أطاع أمرنا ، و نعظ عن متابعته من اتبع زجرنا ؛
خداوندا ! ما را در زمره ى دشمنان شيطان قرار ده و از جمع دوستان او جدا ساز تا اگر در صدد فريب ما برآمد ، از او پيروى نكنيم و چنان چه ما را به خود خواند ، به وى جواب مثبت ندهيم و توفيق عطا كن تا كسانى را كه از ما پيروى مى كنند ، به دشمنى با او فرمان دهيم و آن كس را كه با نهى ما از عمل بازمى ايستد ، از متابعتش بازداريم .
لزوم مراقبت همه جانبه از نفوذ شيطان
اگر كسى را به همكارى با شيطان متهم كنند ، به شدت ناراحت مى شود و از خود دفاع مى كند و نيز اگر به كسى بگويند كه تو با شيطان محشورى ، اين كلام را هتك حرمت خود مى شمارد . غافل از آن كه انسان بايد همواره با مراقبت دقيق احوال ، و افكار و اعمال خود را بپايد و يكايك حواس و مجارى ادراك خود را به نظاره بنشيند ؛ به قوه ى بينايى مراجعه كند و ببيند كه آيا در وظايف شرعى خود درست عمل مى كند و مثلا از چشم چرانى خوددارى مى كند يا خير و نيز به قوه ى شنوايى خود مراجعه كرده و بنگرد آيا از شنيدن غيبت ، تهمت ، آوازه خوانى و موسيقى حرام و ... خوددارى مى كند يا نه و همين طور زبان و دست و پا و شكم و فرج را يكايك مورد مداقه و مراقبه قرار دهد ، آن گاه اگر همه ى اعضا و جوارح او در راندن شيطان موفق بوده اند ، بداند كه در خط بندگان شايسته ى خدا است و اگر خود را در صراط مستقيم هدايت نديد ، بداند اگر صد بار هم شيطان را لعنت كند ، هنوز هم از دوستان او است و با آن كه با زبان بر اهريمن پليد ، نفرين مى فرستد ، در همان زمان از بندگان شيطان به شمار مى آيد . قرآن كريم مى فرمايد :
(ألم أعهد اليكم يا بنى آدم أن لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين)؛
اى بنى آدم ! آيا از شما پيمان نستاندم كه شيطان را نپرستيد كه او دشمن آشكار شما است ؟!
بنابراين ، امام سجاد عليه السلام به ما مى آموزد كه بايد با تضرع از درگاه خداوند متعال درخواست نمود كه خدايا ! ما را از كسانى قرار ده كه هرگاه شيطان آنان را مى خواند ، اجابت نمى كنند و آن گاه كه در صدد به پستى كشاندن ما برمى آيد ، از او پيروى نكنيم .
شرايط امر به معروف و نهى از منكر
امام معصوم عليه السلام در ادامه از خداوند متعال درخواست يارى مى كند ، تا از راهنمايى ديگران دريغ نكنيم و كسانى را كه به نصيحت ما گوش فرا مى دهند ، به دشمنى با شيطان برانگيزيم و پند پذيران را از پيروى او نهى كنيم .
البته شرط امر به معروف و نهى از منكر آن است كه بدانيم آن شخص حكم خدا را نمى داند و يا اگر مى داند و از شيطان پيروى مى كند ، در صورتى كه او را نصيحت كنيم ، گوش فرا مى دهد . بنابراين ، اگر به دستور الهى آگاه بوده و نصيحت ما هم در او اثرى نداشته باشد ، تكليف ما در اين صورت محدودتر خواهد بود و چه بسا اقدام بر نهى از منكر در صورتى كه فساد به بار بياورد ، حرام باشد . از اين رو ، حضرت درخواست كرده است كه خداوند متعال توفيق بازدارى كسى را كه نصيحت پذير است عطا كند .
نيز بايد دانست كه اندرزگوى مشفق بودن ، كارى بس ظريف است و با كوچك ترين اشتباه ، چه بسا شخص به پيروى از عمل شيطانى ديگر دست بزند ، يا به منكر سابق دامن زند .
بنابراين ، در امر به معروف و نهى از منكر ، چند چيز شرط است : آگاهى به دستور ؛ آگاهى به شرايط زمان و مكان و اطلاع از وضع فردى كه مورد تذكر قرار مى گيرد .
البته دامنه ى امر به معروف و نهى از منكر بسيار وسيع بوده و در همه ى شئون اجتماع - از دانشگاه ها و مراكز علمى و تحصيلى گرفته تا مراكز بهداشتى ، درمانى ، كارخانه ها و ورزش گاه ها - داراى ساز و كار دقيق و ظريفى است كه ضابطى آشنا با موضوع و خبره مى طلبد ، تا اين فريضه ى عظيم الهى به شكل درست انجام گيرد و جامعه ى اسلامى ، نتايج مورد انتظار آن را شاهد باشد .
اللهم صل على محمد خاتم النبيين و سيد المرسلين ، و على أهل بيته الطيبين الطاهرين ، و أعذنا و أهالينا و اخواننا و جميع المؤمنين و المؤمنات مما استعذنا منه ، و أجرنا مما استجرنا بك من خوفه ؛
خدايا ! بر حضرت محمد ، خاتم پيامبران و سرور رسولان و خاندان پاك و پاكيزه ى او درود فرست و ما و خاندان و برادران ما و همه ى مردان و زنان با ايمان را در آن چه به تو پناه برديم ، حمايت فرما و از شر ، مصون دار و از آسيب تمامى آن چه كه از بيم آنها به تو پناه آورده ايم ، محفوظمان بدار .
برترى مقام رسول اكرم صلى الله عليه و آله
پيامبر مكرم اسلام صلى الله عليه و آله آخرين سفيرى است كه از جانب خداوند متعال براى انسان هاى خاكى فرستاده شده است و برتر از تمامى پيامبران و فرستادگان الهى است ؛ قرآن درباره ى ايشان مى فرمايد :
(و ما ينطق عن الهوى ان هو الا وحى يوحى)؛
هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد ، آن چه بر زبان مى راند جز وحى الهى كه به وى الهام مى شود ، نيست .
آن حضرت پيوسته خود را در محضر حضرت حق مى ديد و در تمام حركات و سكنات خود از دايره ى عصمت پاى بيرون نمى گذارد و سخنش جز پيام سعادت آفرين حق نبود . تفاوت آن حضرت با ساير پيامبران اين بود كه خداوند متعال در همه ى امور متولى امور او بود . از اين رو ، حركت از مسجدالحرام به سوى مسجدالأقصى در قرآن كريم به پروردگار متعال انتساب داده شده است : (سبحان الذى أسرى بعبده ...) در حالى كه قرآن كريم از حضرت ابراهيم عليه السلام نقل مى كند كه فرمود : (انى ذاهب الى ربى سيهدين ؛ من به سوى پرودگارم مى روم و او مرا هدايت خواهد كرد.)
نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
لى مع الله وقت لا يسعنى فيه ملك مقرب و لا نبى مرسل ؛
مرا با خداى خود حالتى است كه هيچ فرشته ى مقرب و نبى مرسل در آن حال ، با من انباز نيست .
نيز در روايات بسيار ، از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله برتر از همه ى فرشتگان مقرب و پيامبران و رسولان ديگر معرفى شده است .
دعاها ، بهترين نشانه ى مقام والاى معصومين عليهم السلام
در مورد فضايل و مقام معصومين عليهم السلام نيز حقايق نغز و بى شمارى وجود دارد كه اهل تتبع و تحقيق يا هم نشينان و خوشه چينان دانش علما و فرزانگان به يقين مى دانند كه در نظام هستى موجودى فوق مراتب آن ذوات مقدسه نيامده و نخواهد آمد . نمونه ى آن ، جمله اى از دعاى رجبيه است كه انشاى حضرت ولى عصر - عجل الله تعالى فرجه الشريف - مى باشد ، كه طى آن مى فرمايد : خدايا ! تو اوليايت را حاكم و سرپرست عالم وجود قرار دادى و بعد مى افزايد :
لا فرق بينك و بينها الا أنهم عبادك ؛
فرقى ميان تو و ايشان نيست ، مگر كه ايشان بندگان تو هستند .
نيز ولايت تكوينى معصومين عليهم السلام به راحتى از مقايسه ى آيه شصت و نهم سوره ى مباركه ى زمر كه مى فرمايد : (و أشرقت الأرض بنور ربها ؛ و زمين به نور پروردگار ، روشن مى گردد) و عبارت : «و أشرقت الأرض بنوركم ؛ زمين به نور شما روشن مى گردد.» در زيارت جامعه ى كبيره فهميده مى شود . طبق اين نص شريف ، آن ذوات مقدسه «رب الأرض» ؛ يعنى پرورنده و مدبر سراسر گيتى هستند.
كوتاه سخن آن كه ، دعاها و زيارت ها ، همگى شرح مقامات و كرامت هاى آن بزرگواران است ؛ مثلا دعاى كميل اگر چه تضرع على عليه السلام بر در خانه ى كريم بى نياز است ، ولى واقعيت آن است كه سطر سطر اين مناجات عميق عارفانه ، نشانه اى گويا براى پى بردن به وسعت بى كران معارف و خودآگاهى و خداشناسى آن حضرت و نيز اوج فناى ابوتراب در حضرت قدس رب الارباب است . ساير ادعيه ، هم چون دعاى ابوحمزه ثمالى و دعاى عرفه سيدالشهدا و مناجات شعبانيه و مناجات خمس عشر نيز سر به سر شرح حديث دل دادگى و شيدايى زيباترين تنديس هاى انسانيت و بيانگر مقام خليفةاللهى امامان پاك و معصوم عليهم السلام است .
پاكى مطلق اهل بيت عليهم السلام
دليل آن كه امام سجاد عليه السلام اهل بيت را به «الطيبين الطاهرين» موصوف نموده ، آيه ى تطهير است كه عبارت آن چنين مى باشد :
(انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس أهل البيت و يطهركم تطهيرا)؛
قطعا خداوند سبحان اراده فرموده است كه پليدى و ناپاكى را از شما خاندان پيامبر دور سازد و شما را بپالايد و پاك سازد .
فهم دقيق بيان آيه ى تطهير نيازمند مقدماتى است :
1. خداوند سبحان «رجس» به معناى مطلق پليدى ها ، را از آنان دور كرده است و اين پالايش ، تطهير دفعى است نه رفعى ؛ يعين ذوات مقدسه ى معصومين عليهم السلام از آغاز پاك بوده اند ، نه اين كه به رجس آلوده شده باشند و سپس خداوند اراده كند كه ايشان را مطهر سازد .
2. چنان كه «فخر رازى» در تفسير آيه ى تطهير گفته است ، اين تطهير نه تنها در مرحله ى عمل ، بلكه در مرحله ى خطور به ذهن و اشتياق در دل نيز صورت گرفته است ؛ يعنى قلب معصومين عليهم السلام در اوج طهارت به سر مى برد و اصولا كمال انسانى به آن است كه حال و هواى صفت رذيله در سر و شوق آن در صحيفه ى قلب نباشد و جان آدمى از پليدى و آلودگى منزه و پاكيزه باشد .
و اسمع لنا ما دعونا به ، و أعطنا ما أغفلناه ، و احفظ لنا ما نسيناه ، و صيرنا بذلك فى درجات الصالحين و مراتب المؤمنين ، آمين رب العالمين ؛
خدايا ! درخواست مان را اجابت فرما و آن چه را كه طلب نكرديم و از آن غافل بوديم ، به ما ارزانى دار و آن چه را كه فراموش كرديم ، براى ما نگاه دار و از رهگذر آن ، ما را در درجه ى نيكان و مرتبه ى شايستگان جاى ده . اجابت فرما ، اى پروردگار جهانيان .
درخواست خوبى هاى فراموش شده
حضرت سيد الساجدين عليه السلام به نكته ى شايان توجهى درباره ى دعا پرداخته اند . حقيقت اين است كه ما همواره همان چيزى را كه در افق عقل مان قرار دارد ، از خدا مى خواهيم نه آن چه را كه مورد احتياج واقعى ما است و اين از عدم شناخت صحيح و كامل و نيازهاى خود ناشى مى شود . ما از زواياى نفسانى و اسرار روحى خود كاملا غافليم و در پى آن از نيازهاى عميق روحى خود نيز ناآگاهيم . قرآن كريم مى فرمايد :
(و عسى أن تكرهوا شيئا و هو خير لكم و عسى أن تحبوا شيئا و هو شر لكم) ؛
بسا چيزها كه خوش نداريد ، ولى به نفع شما است و بسا چيزها كه خوش داريد ، ولى به زيان شما است .
بنابراين ، چه بسا هواهاى نفسانى و رغبت هاى دروغين كه به صورت اشتهاى كاذب در ذهن ما شكل مى گيرد و در طلب آنها شب و روز تلاش مى كنيم و بسيارى از تعاليم يا كارها كه پاسخ گوى نيازهاى حقيقى ما است ، در نگاه ما نفرت انگيز يا بيهوده جلوه مى كند و بدين ترتيب حوايج دنيوى معمولا در صدر فهرست درخواست هاى ما قرار دارد و نيازهاى اخروى يا از بن به فراموشى سپرده مى شود ، يا بسيار كم تر مورد تأكيد و الحاح قرار مى گيرد .
از اين رو ، امام معصوم خداوند متعال را ولى مطلق شمرده و اختيار خود را به او تفويض فرموده است و با اين ديد صحيح و باطن بين ، همه ى مصالح واقعى را از حضرت رب العزه درخواست نموده است ؛ مصالحى كه يا اساسا مورد غفلت ما است يا به فراموشى سپرده است ، هر چند در اصل از وجود آنها مطلع هستيم .
تفاوت غفلت و فراموشى
فراموشى آن گاه عارض مى شود كه درباره ى امرى شناخت و ميل به نگهدارى آن داريم ، ولى با پيدايش اولويت هاى موقت ديگر - خواه حقيقى يا كاذب - ذهن ما از آن منصرف شده و در نتيجه آن را رها مى كنيم ، اما غفلت آن جا است كه امر موجودى بايد شناخته شود و جانبش رعايت گردد ، ولى اصولا متعلق ادراك و آگاهى ما واقع نمى شود و بدين جهت بى توجه از كنار آن مى گذريم .
درجات مختلف مؤمنان
سپس حضرت سجاد عليه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است كه ما را در درجات صالحان و مراتب مؤمنان قرار دهد . از اين فراز معلوم مى شود كه صالحان از درجات مختلف و مؤمنان از مقامات متفاوتى برخوردارند . البته پر واضح است كه امام معصوم بالاترين درجات نيكان و زيباترين و ارزنده ترين مقام شايستگان را طلب فرموده است ؛ پس خوبان و پاكان هم در يك وادى قدم نمى زنند ، بلكه هر يك را منزلتى ويژه است ، كه «حسنات الأبرار ، سيئات المقربين.» از اين رو ، معصومين كه مربيان واقعى بشر هستند ، با هر يك از اصحاب و ياران خود به گونه ى مناسب با حال وى ، مواجه شدند و تعاليم خود را طبقه بندى شده عرضه كردند . بدين جهت ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : «اگر اباذر از آن چه در قلب سلمان مى گذرد و به آن آگاه است ، مطلع مى شد او را مى كشت».
نيز در روايات آمده است : «ايمان ، ده درجه دارد و جايز نيست كسى كه داراى درجه ى دوم ايمان است ، به كسى كه از درجه ى اول ايمان برخوردار است ، چيزى را متناسب با شأن و قدرت ايمان خود تحميل كند».
تنها در صورتى كه هدف صرف آشنايى افراد با مراتب بالاتر اوليا و تشويق ايشان براى كسب آمادگى هاى لازم براى رسيدن بدان مراتب باشد و مربى تشخيص دهد كه فرد مورد نظر تحمل شنيدن اسرار را دارد ، بر او جايز است كه حقايق را به او گوشزد كند . در مرحله ى بعد اگر توان عمل كردن بدان ها را در او يافت ، مى تواند تقيد عملى به دستورهاى سنگين تر را از تربت شدگان مطالبه كند .
پيامبران هم كه با خلق سخن مى گفتند ، سطح فهم ايشان را لحاظ مى كردند . پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
انا - معاشر الأنبياء - نكلم الناس على قدر عقولهم ؛
ما پيامبران به ميزان خرد مردمان با آنها سخن مى گوييم .
«شيخ الرئيس» به شرح مقامات عارفان همت گماشته و طى نه فصل به تشريح منازل سالكان و مقامات واصلان پرداخته است . هم او در پايان اين فصول و تبيين لزوم درنورديدن همه ى اين مقامات ، عبارت نغزى آورده است:
و الاقبال بالكلية على الحق خلاص ؛
خلوص تمام عيار آن گاه حاصل مى شود كه انسان با تمام وجود - و نه بعض آن - به سوى خدا روى آورد .
رزقنا الله و اياكم ان شاء الله .
فارسی
پناه بردن به خدا از شیطان و دشمنى ها و نیرنگ هاى آن
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
