پرسشها و پاسخها، ص: 70

صدرالمتألّهين است. وی می گويد:

تمام موجودات جهان از روی علم و شعور و درك و آگاهی به حمد و ثنا و تسبيح و تنزيه خداوند بزرگ اشتغال دارند و هر موجودی در هر پايه ای از وجود كه هست و هر اندازه كه از هستی سهمی دارد، به همان اندازه به خالق و آفريدگار خود علم و آگاهی دارد و او را از اين طريق حمد و ثنا می گويد و از نقايص و عيوب تنزيه می كند. علم و ادراك در تمام مراحل و مراتب وجود از واجب الوجود گرفته تا برسد به جهان نبات و جماد، تحقّق دارد و هر موجودی در هر مرتبه ای از وجود باشد بهره ای از صفات عمومی مانند علم و شعور و حيات و... داشته و هيچ موجودی از آن خالی نيست منتهی گاهی بر اثر ضعيف بودن اين صفات، وجود آن ها برای ما مكشوف نيست. موجودات جهان، هر چه از مادّه و آثار آن دوری گزينند و به صورت يك موجود مجرّد در آيند و يا در مسير تجرّد قرار گيرند اين صفات در آن ها قوی تر و واضح تر می شود و هر اندازه از نظر وجود به مادّه گرايش پيدا كنند اين صفات در آن ها به همان اندازه تنزّل پيدا كرده تا آن جا كه به نظر می رسند كه فاقد علم و ادراك هستند ولی در حقيقت چنين نيست بلكه اصل اين صفات را به طور ضعيف دارا هستند هر چند برای ما انعكاس ندارد.

اگر قرآن می فرمايد: «وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ» «1» شما از تسبيح و تحميد موجودات آگاهی نداريد مربوط به نوع مردم است؛ زيرا اكثريّت مردم حقيقت تسبيح آن ها را درك نمی كنند ولی مانعی ندارد كه

______________________________
(1) اسراء (17): 44.