بسم الله الرحمن الرحيم
«و كان من دعائه عليه السلام اذا عرضت له مهمه او نزلت به ملمه و عند الكرب» از دعاى آن حضرت است هر گاه كه حادثه غم انگيز رخ مى داد و يا پيش آمدى دردناك مى رسيد و در هر غم و اندوه آنچه از اين دعا به دست مى آيد و شايسته است كه خواننده اين دعا درس عرفانى از آن بگيرد آن است كه انسان هر اندازه بار مصيبت و گرفتارى بر دوشش سنگينى كند و بر اعصاب او فشار آورد نبايد فكر ياس و نوميدى بر او چيره شود بلكه به عكس شايسته است كه روح رجا و اميدوارى هم چنان در قلب او زنده بماند زيرا معتقد است بر خداى توانايى كه زمام همه ى امور به دست قدرت او است و در مقابل عظمت او همه چيز ناچيز و ذليل است و اين نه مطلبى است سهل در زندگى بلكه يكى از مهمترين اساس معيشت در دنيا و سعادت در آخرت همين روح رجا و اميدوارى است.
ميان مومن و ملحد فرقهاى بسيار است و يكى از آنها ارتباط با دعا دارد بدين معنى كه شخص ملحد و بى ايمان وقتى در ميان امواج گرفتارى و محنت محاصره مى شود دستش از همه بريده و بى قيد و شرط تسليم پيش آمد مى شود زيرا كه معتقد به امرى ما فوق طبيعت نيست و در جهان طبيعت قدرتى را نمى شناسد كه بتواند نظام طبيعت را شكافته و برخلاف جريان معجزه اي بيافريند، اما مومن به خاطر آنكه قدرت مافوق الطبيعه را باور كرده هرگز ياس به خود راه نمى دهد و در هر شرايطى چشم اميد به سوى آن قدرت حاكم بر تمام عالم وجود دارد و خدايى را مى شناسد كه مهربان است و دعاى دردمندان را مى شنود و مى پذيرد چنانچه اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايد: اگر آسمان و زمين بر بنده اي به هم دوخته شده باشد ولى آن بنده تقوا داشته باشد خداى تعالى براى او از همان محيط به هم دوخته شده راه خروجى براى او باز مى كند «و لو ان السموات و الارضين كانتا على عبد رتقا ثم اتقى الله لجعل له منهما مخرجا» و شايد اين فرموده حضرت الهام گرفته از آيه شريفه باشد كه فرمايد: «و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لا يحتسب» و نشات يافته از آيه مباركه: «و لا تياسوا من روح الله انه لا يياس من روح الله الا القوم الكافرون» (و همانگونه كه در زندگى روحى و معنوى روح اميد عامل سعادت و خوشبختى است همچنين در امور مربوط به جهان طبيعت نيز دليل رستگارى و موفقيت است و در مقابل آن، صفت ياس عامل بدبختى و خاكسارى است چه مردمى كه در زندگى به هر دليل نوميد باشند به سعى و عمل نمى پردازند و از اين رو دشمن را در صحنه كارزار كه سراسر جهان ميدان جنگ است بر خود چيره و ميدان را براى حصول آرزوهاى او خالى مى كنند) به گفته مولانا: اين جهان مسجد آدم كش است كه در يكى از شهرها بود و هر كس يك شب در آن مسجد مى خفت صبحگاه جسد بى روح او را از مسجد به دوش مى كشيدند.
هر كه دروى بى خبر چون كور رفت
صبحدم چون اختران در گور رفت
و سر اين مطلب بر كسى فاش نشده بود و هر كس به گونه اي تحليل مى كرد تا آن كه مردى كه از نيروى اراده به حد كافى برخوردار بود تصميم گرفت كه شب را در آن مسجد سحر كند و هر چند ناصحان مشفق گفتندش كه قصد جان خويش مكن وى در پاسخ گفت كه من اصولا از زندگى سيرم و مى خواهم كشته شوم.
گر شديد اندر نصيحت جبرئيل
مى نخواهد خوث در آتش خليل
جبرئيلا رو كه من افروخته
بهترم چون عود و عنبر سوخته
به هر صورت رفت و در ميان مسجد خوابيد صداهاى ترس آور به گوشش مى رسيد ولى او به جاى آن كه بترسد و خود را ببازد.
بر جهيد و بانگ بر زد كاى كيا
حاضرم اينك اگر مردى بيا
در زمان بشكست زاواز آن طلسم
زر همى ريزيد هر سو قسم قسم
پر شد آن مسجد ز زر هر جايگاه
مرد حيران شد ز تقدير اله
طغرائى اصفهانى گويد:
اعلل النفس بالامال ارقبها
ما اضيق العيش لو لا فسحه الامل
سيد شارح قدس سره در مقدمه اين دعا چند روايت آورده كه به مناسبت به ذكر آنها تبرك مى جوئيم:
1- از اميرالمومنين عليه السلام رسيده است كه هر گاه هول و وحشت شدت يافت پس پناهگاه خداى تعالى است «اذا اشتد الفزع فالى الله المفزع».
2- ثقه الاسلام كلينى به سند صحيح از امام موسى بن جعفر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود:
هيچ بلايى بر بنده نازل نمى شود كه خداى تعالى به دل او بيندازد كه دعا كند مگر اين كه رفع آن بلا نزديك خواهد بود و هيچ بلايى بر بنده نازل نمى شود كه آن بنده از دعا كردن خوددارى بكند مگر آن كه آن بلا طولانى خواهد بود پس هرگاه كه بلا نازل شد بر شما باد كه دعا و تضرع به درگاه خداى تعالى داشته باشيد. «ما من بلاء ينزل على عبد مومن فيلهمه الله عز و جل الدعاء الا كان كشف ذلك البلاء طويلا فاذا نزل البلاء فعليكم بالدعاء و التضرع الى الله» و از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: آيا بلاى دراز مدت را از كوتاه مدت تشخيص مى دهيد؟ عرض كرديم: نه فرمود: هر گاه به دل يكى از شما الهام شد كه هنگام بلا دعا كند پس بدانيد كه آن بلا كوتاه مدت است «هل تعرفون طول البلاء من قصره؟ قلنا: لا قال: اذا الهم احدكم الدعاء عند البلا فاعلموا ان البلاء قصير» و در روايت صحيح از امام موسى بن جعفر عليه السلام روايت شده كه فرمود: دعاى خالص براى خدا و به سوى خدا رفتن بلا را باز مى گرداند در حالى كه تقدير شده و قضاى الهى نيز جارى شده و نمانده مگر عملى شدن آن پس هر گاه خداى عز و جل خوانده شود و از او مسئلت شود بلا را به نخوى بازمى گرداند «الدعاء لله و الطلب الى الله يرد البلاء و قد قدر و قضى و لم يبق الا الامضاء فاذا دعى الله عز و جل و سئل صرف البلاء صرفا».
يا من تحل به عقد المكاره
عقد جمع عقده است به معناى گره مانند غرف كه جمع غرفه است و مكاره جمع مكرهه است به معناى ناخوش آيند.
اي آن كه گره هر كار ناخوش آيند به دست تو باز مى شود
و يا من يفثا به حد الشدائد فثا القدر
فثا القدر يعنى ديگ را از جوشش انداخت و حد به معناى تندى و برندگى است: اي آن كه به لطف او محنتها و سختيها نرم مى شود و از برش و تندى مى افتد
و يا من يلتمس منه المخرج الى روح الفرج
اي آن كه راه بيرون شدن از تنگناه به آسايش را از او بايد التماس و درخواست كرد. مشكلات در برابر قدرت تو ذليل است.
و تسبب بلطفك الاسباب
لطف تو است كه سببها را ساخته و آنها را منشا اثر قرار داده كه اگر لطف تو نباشد از هيچ سببى كارى ساخته نيست.
اين سببها بر نظرها پرده ها است
كه نه هر ديدار حسنش را سزا است
ديده اي بايد سبب سوراخ كن
تا سبب را بر كند از بيخ و بن
تا مسبب بيند اندر لا مكان
هرزه بيند جهد و اسباب دكان
از مسبب مى رسد هر خير و شر
نيست اسباب و وسايط اي پدر
در پاره اي از دعاها رسيده است «يا مسبب الاسباب من غير سبب» و اين بحث از امهات مباحث اسلاميه و عرفانيه و فلسفيه است كه از يك سو به مسئله بغرنج و پيچيده ى جبر و اختيار مربوط است و از سوى ديگر به قيوميت الهيه ارتباط مى يابد و به هر حال اين رشته سر دراز دارد بهتر است كه از موضوع دعا خارج نشويم و به كار اصلى خود بپردازيم.
شرح اين هجران و اين خون جگر
اين زمان بگذار تا وقت دگر
و جرى بقدرتك القضاء و مضت على ارادتك الاشياء
نيروى اجرائى قضاى آسمانى قدرت تو است و همه چيز بر طبق خواست و تصميم تو مى گذرد چنانچه قرآن كريم فرمايد: «اذا قضى امرا فانما يقول له كن فيكون» و نيز فرمايد: «اذا اراد الله بقوم سوء فلا مرد له» و هم در سوره يونس فرمايد: «و ان يردك بخير فلا راد لفضله» و مولانا فرمايد:
چون قضا بيرون كند از چرخ سر
عاقلان گردند جمله كور و كر
چون قضا آيد شود دانش به خواب
مه سيه گردد بگيرد آفتاب
چشم بسته مى شود وقت قضا
تا نبيند چشم كحل چشم را
ولى بايد متوجه بود اين كه اسباب همگى در قبضه ى قدرت حق است و قضاى او با قدرت بى منتهاى او در جريان است و اراده ى مقدسه اش در همه چيز نافذ است همه ى اينها منافات با حد و جهد و كوشش ما ندارد بلكه ما با وجود اين كه به قضا و قدر الهى معتقديم و معتقديم كه سبب ساز خود حضرت بارى تعالى است نبايد به استناد اين عقيده دست از كسب و كار و جهد و كوشش برداريم و به انتظار تقديرات آسمانى بنشينيم.
نكوهش مكن چرخ نيلوفرى را
برون كن ز سر باد خيره سرى را
تو گر خود كنى اختر خويش را بد
مدار از فلك چشم نيك اخترى را
بسوزند چوب درختان بى بر
سزا خود همين است هر بى برى را
مولانا فرمايد:
بر قضا كم نه بهانه اي جوان
جرم خود را چه نهى بر ديگران
بل قضا حق است و جهد بنده حق
هين مباش ابله چو ابليس خلق
همچو ابليسى كه گفت اغويتنى
تو شكستى جام و ما را ميزنى
تو عسل خوردى نيايد تب به غير
مزد روز تو نيايد شب بغير
پس همه اشياء تنها به مشيت تو بدون آن كه دستورى صادر شود فرمان پذيرند و تنها به اراده ى تو بدون آن كه نهيت را اظهار كنى بازمى ايستند شاهد اين جمله اشاره باشد به معنا و مفهوم آيه شريفه: «انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون»: جز اين نيست كه امر خداى تعالى است كه هر گاه اراده كند به چيزى بگويد باش پس او مى شود بلكه مفادش اراده ى گفتن است نه خود گفتن بنابراين پس مفهوم اين جمله از دعا با مفهوم آيه ى شريفه مطابقت دارد و حاصل معنى آن است كه طاعت و فرمانبرى همه موجودات هيچ حالت منتظره اي ندارد مگر فقط مشيت و اراده ى حق تعالى- از تو به يك اشارت از ما بسر دويدن تنها تو هستى كه در رويدادهاى غم انگيز خوانده مى شوى و تنها تو در پيش آمدهاى دردناك پناه هستى آن گرفتاريها به جز با دست قدرت تو به هيچ دفع نشود و به جز آنچه را كه تو بازگشايى به هيچ گشوده نشود .
اين چهار جمله جملگى الهام يافته از قرآن كريم است: دو جمله ى اولى تواند اشاره باشد به آيه شريفه: «و اذا مسكم الضر فى البحر ضل من تدعون الا اياه»: هنگامى كه در چنگال طوفانهاى سهمگين دريا گرفتار و بيچاره مى شويد همه ى خدايان دروغين فراموش مى شود و تنها خداى حقيقى را مى خوانيد. و آيات ديگر قرآن قريب به همين مضمون مانند: «قل ارايتكم ان اتاكم عذاب الله او اتتكم الساعه اغير الله تدعون ان كنتم صادقين بل اياه تدعون فيكشف ما تدعون اليه ان شاء و تنسون ما تشركون»: بگو اي پيغمبر اگر عذاب خدا يا ساعت مرگ شما را فرارسد چه خواهيد كرد آيا در آن ساعت سخت غير خدا را مى خوانيد اگر راست مى گوييد (كه خدايى ديگر به جز الله هست) بلكه در آن هنگام تنها او را مى خوانيد تا اگر مشيت او قرار گرفت شما را از سختى برهاند و در آن حال آنچه را كه براى خدا شريك قرار مى داديد به كلى فراموش مى كنيد بلكه در روايات اهل بيت عليهم السلام رسيده است كه (الله) يعنى «هو الذى يتاله اليه عند الحوائج و الشدائد كل مخلوق عند انقطاع الرجاء من كل من دونه و تقطع الاسباب من جميع ما سواه»: الله همان است كه در نيازمنديها و سختيها هر آفريده اي وقتى كه اميدش از هر جا بريد و اسباب و وسايل از هر چه جز او است قطع شد به او پناهنده مى شود و به درگاه او روى مى آورد . از اين جا است كه مردى به خدمت امام صادق عليه السلام عرضه داشت اي پسر پيغمبر مرا به خدا رهبرى فرما كه خدا چه حقيقتى است كه (هر كس حكايتى به تصور از او كند) و مرا حيرت زده و سرگردان كرده اند حضرت او را فرمود: اي بنده ى خدا هرگز به كشتى سوار شده اى؟ عرض كرد: آرى، فرمود آيا كشتى ات شكسته آنجا كه نه كشتى براى نجات تو باشد و نه شنا كردن توانى كه به دردت بخورد؟ عرض كرد: آرى، فرمود: آيا دلت در آن وقت بستگى داشت به چيزى كه توانا است كه قادر است بر نجات دادن آنجا كه نجات دهى نباشد و به رسيدن به فرياد آنجا كه فريادرسى نباشد، اينك نص حديث شريف: «قال رجل للصادق عليه السلام يابن رسول الله دلنى على الله ما هو فقد اكثر على المجادلون و حيرونى فقال له يا عبدالله هل ركبت السفينه قط قال نعم قال فهل كسرت بك حيث لا سفينه تنجيك و لا سباحه تفنيك قال نعم قال فهل تعلق قلبك هناك ان شيئا من الاشياء قادر على تخليصك من ورطتك قال نعم قال الصادق عليه السلام فذلك الشى ء هو الله القادر على الانجاء حيث لا منجى و على الاغاثه حيث لا مغيث» و سر اين مطلب كه امام عليه السلام بيان فرموده آن است كه چون آدمى در دنيا كه به حكمت بالغه ى الهيه دار اسباب است با اسباب انس گرفته و همين اسباب حجابهايى هستند كه مانع از ديدن مسبب مى باشند آنگاه كه به حكم اضطرار حجاب اسباب دريده شده و از ميان برداشته شد مسبب خودنمايى مى كند و آدمى مشاهده مى كند آنچه را كه با بودن اسباب از آن محجوب بود.
چشم دل باز كن كه جان بينى
آنچه ناديدنى است آن بينى
به فرموده ى مولانا:
اين سببها بر نظرها پرده ها است
كه نه هر ديدار صنعش را سزا است
ديده اي بايد سبب سوراخ كن
تا حجب را بر كند از بيخ و بن
صعب عليه و شق تكاد به معناى سختى و مشقت است. آنچه در خطبه ى اميرالمومنين عليه السلام است كه: «ان امامكم عقبه كئودا» به همين معنا است كه به تحقيق در پيش رو گردنه ى سخت و پر مشقت داريد و ثقل به معناى سنگينى است و المام كه مصدر (الم) است به معناى فرود آمدن و (بهظه) به معناى گرانبار شد مى باشد.
اين جمله به منظور مقدمه چينى براى جلب رحمت الهى است كه با اظهار عجز و ناتوانى و اضطرار باشد كه عنايت حق را معطوف خويش گرداند:
پروردگارا محنتى بر من روى آورده كه سنگينى آن سخت به زحمتم انداخته و بارى بر دوشم فرود آمده كه از گرانى آن پشتم خميده. هر چند به ظاهر براى هر يك از گرفتاريها سببى هست و لكن من مى دانم كه سر رشته به دست تو است و آنچه به من رسيده از ناحيه ى تو است. اين تويى كه با دست قدرتت اين سيلى به من زدى و با سلطنتت اين سيل را به سوى من روانه كردى. آنچه را كه تو وارد كنى كس نتواند بازگرداند.
و لا صارف لما وجهت
و آنچه را كه تو روانه سازى كس نتواند كه بازدارد.
و لا فاتح لما اغلقت و لا مغلق لما فتحت
آنچه را كه تو ببندى كس نتواند گشود و آنچه را كه تو بگشايى كس نتواند بست.
«و لا ميسر لما عسرت و لا ناصر لمن خذلت»: و آنچه را كه تو دشوارش كنى كس آسانش نكند و آن كه را بخودش واگذارى كس يارى اش ننمايد.
گر ز چشم همه خلق بيفتم سهل است
تو مينداز كه مخذول تو را ناصر نيست
خواننده عزيز در عالم طبيعتى كه اساس آن به گونه اي است كه نمى تواند پيراسته و خالى از مصائب و آلام باشد به گفته صائب تبريزى:
غبار لازمه ى آسيا بود صائب
تو از حوادث دور زمان چه انديشى
و بحث وجود مصائب در زندگى بحثى است فلسفى و عميق كه ورود در آن را ضرورتى نيست اگر آدمى دل به جايى نبندد و قدرتى را در اين جهان نشناسد كه آرام بخش اضطرابهاى درونى و شفابخش رنجهاى روحى او باشد در چه جهنمى از وحشت و اضطراب زندگى خواهد نمود؟ «و ان جهنم لمحيطه بالكافرين» و بالعكس اگر مبدئى را بشناسد كه نيرويى دارد لا يزال و با آن نيرو ارتباط برقرار كند و كليد مشكلات خود را به دست او بيند و در عين حال مبدئى رئوف و مهربان و هر گاه كه بخواهد مى تواند مشكلات خود را با او در ميان بگذارد و با وى راز و نياز كند و از او حل آنها را التماس كند چه اطمينان و آرامش روح براى او خواهد بود تو گويى بهشت موعود در آخرت او را در همين دنيا فراهم شده است به گفته عارف شيراز:
من كه امروزم بهشت نقد حاصل مى شود
وعده ى فرداى زاهد را چرا باور كنم
امام زين العابدين عليه السلام در ديباچه ورود به مناجات سحر ماه رمضان به همين معانى اشاره مى فرمايند: «الحمد لله الذى ادعوه فيجيبنى و ان كنت بطيئا حين يدعونى و الحمد لله الذى اسئله فيعطينى و ان كنت بخيلا حين يستقرضنى و الحمد لله الذى اناديه كلما شئت لحاجتى و اخلوبه حيث شئت لسرى بغير شفيع فيقضى لى حاجتى...» و اين يكى از امتيازات چشمگير دين و فرق ميان مومن به خدا و ملحد و لا مذهب است . چه زيبا مثلى يكى از دانشمندان معاصر در اين باب دارد وى گويد: دو نفر را فرض كنيد كه هر دو در فصل تابستان زير آفتاب سوزان افتان و خيزان بارى گران را از دامنه كوهى صعب العبور به دشت حمل مى كنند و باز از دامنه كوه ديگر بالا مى برند ولى يكى از آنها زندانى محكوم به اعمال شاقه است كه از روى اجبار و به نفع ديگران در جلو سر نيزه تخته سنگهاى سنگين را از اين كوه به آن كوه مى برد و ديگرى در كوه گنجى شايگان جسته و به همان وزن جواهر گرانبها براى تامين زندگى خود و خانواده و نسلهاى آينده اش بر دوش كشيده و براى پنهان كردن آن به دامنه كوه ديگر حمل مى كند بديهى است در عين حال كه اين دو هر دو بار گران بر دوش دارند و آفتاب سوزان بر سرشان مى تابد و بايد از راههاى ناهموار عبور كنند با وجود اين، حال اين دو نفر قابل مقايسه نيست و هيچ شباهت به هم ندارد و مسلما به همان اندازه كه آن بينواى اسير از حمل آن بار رنج مى برد آن ديگر از سنگينى بار خود لذت مى برد زيرا مى داند كه به هر نسبت كه بار او سنگين تر باشد كاميابى آينده اش بيشتر خواهد بود عينا حال مردم مادى و بى ايمان و حال مردم مومن در زير بار مصائب و بلاياى روزگار مثل حال اين دو نفر است درست است كه هر دو از مصائب و حوادث روزگار رنج مى برند ولى تفاوت ميان آن دو از زمين تا آسمان است زيرا شخص كافر مادى خود را اسير طبيعت و محكوم قواى ظالم و قهار آن مى داند و معتقد است كه اين همه بلايا فقط براى آزردن او است از اين جهت با روحى خشمناك و دندانهايى بر هم فشرده و قلبى مضطرب و اعصابى لرزان ناچار مصايب را تحمل مى كند برخلاف شخص مومن كه معتقد است اين مصايب و بلايا از طرف آفريدگار رئوف و رحيم است و براى تهذيب روح و تطهير قلب او تقدير شده است و به هر نسبت كه بار اين بلايا سنگين تر باشد لذات و كاميابى هاى روحى و اخروى آن بيشتر خواهد بود. پايان نقل سخن دانشمند معاصر بارى امام زين العابدين عليه السلام پس از اين مقدمه چينى و اظهار عبوديت و مسكنت خواسته اش را به عرض الهى مى رساند: پروردگارا با فضل خودت در فرج را برويم بگشا و به قدرت خودت صولت سلطنت غم و اندوه را كه بر وجود من حاكم است بشكن.
و انلنى حسن النظر فيما شكوت و اذقتى حلاوه الصنع فيما سالت
و در آنچه به حضرتت شكايت آوردم عنايت خاص نصيبم ساز و نيك نظر فرما و با انجام آنچه كه از درگاهت تقاضا كردم كامم را شيرين گردان و محتمل است معناى جمله و انلنى... اين باشد كه مرا توفيق آن ده كه شكايتم نه از راه بدبينى به گرفتارى باشد بلكه در عين گرفتارى به پيش آمدهاى ناگوار خوش بين باشم به فرموده حافظ شيراز:
از يار دلنوازم شكرى است با شكايت
گر نكته دان عشقى بشنو تو اين حكايت
و هب لى من لدنك رحمه و فرجا هنيئا و اجعل لى من عندك مخرجا و حيا
و از پيشگاه مقدست رحمت و گشايش گوارايى به من مرحمت فرما و راه گريزى هر چه زودتر پيش پايم قرار بده در اين دو جمله به اصطلاح ادبى مفعول از جار و مجرور موخر افتاده و قاعده اش آن بود كه پيش افتد و گفته شود «و هب لى رحمه من لدنك... و اجعل لى مخرجا من عندك» و گفته شده كه اين تقديم ما حقه التاخير بدان منظور است كه جلب توجه به مقدم و تشويق موخر بشود زيرا وقتى آنچه كه بايد اول گفته شود گفته نشد مخاطب را حالت منتظره اي براى شنيدن آن خواهد بود و اين در دعا موجب حضور قلب است كه اهميت به سزايى دارد. اين خالصه ى سخن سيد شارح است ولى به نظر نويسنده اين سخن ناتمام است زيرا اگر اصل مطلب را نيز بپذيريم در اين مورد كه دعاكننده خود مى داند كه چه مى خواهد بگويد حالت منتظره و تشويق نه نسبت به متكلم معنى دارد و نه نسبت به مخاطب كه خداى تعالى است و عالم السر و اخفى است بهتر است وجه تقديم را همان بدانيم كه علماء ادب گفته اند: تقديم ما من حقه التاخير يفيد الحصر و مثال معروف اياك نعبد و اياك نستعين را آورده اند در اينجا نيز مقصود همان حصر است يعنى بار الها من اين رحمت و گره گشايى را تنها از تو مى خواهم نه از كس ديگر. بار الها نكند كه غم و اندوه مرا از مواظبت به انجام واجباتى كه بر من مقرر فرموده اي باز دارد و از به كار بستن مستحبات و سنتهايت بمانم چنانچه سعدى گويد:
غم فرزند و نان و جامه و قوت
بازت آرد ز سير در ملكوت
همه روز اتفاق مى سازم
كه به شب با خداى پردازم
شب چو عقد نماز مى بندم
چه خورد بامداد فرزندم
فرع فقهى: آنچه از بعضى اخبار استفاده مى شود آن است كه اگر كسى در خود اقبال به عبادت نديد و خاطرش به غمى مشغول بود بهتر است كه اكتفا به واجبات كند و از نوافل و مستحبات بكاهد از شهيد قدس سره در ذكرى نقل شده كه فرموده است: «و قد تترك النافله لعذر و منه الهم و الغم»: گاهى نافله را به عذرى ترك مى بايد كرد و غم و اندوه يكى از عذرها است. و سند اين فتوى روايت على بن اسباط از جمعى از روات است كه امام موسى بن جعفر عليه السلام هر گاه كه اندوهناك مى شد نافله را ترك مى كرد «ان الكاظم عليه السلام كان اذا اهتم ترك النافله:» و معمر بن خالد از امام رضا عليه السلام نظير همين روايت را نقل كرده و به جاى (اذا اهتم) (اذا اغتم) گفته است يعنى هر گاه كه امام رضا عليه السلام غمناك مى شد نافله را ترك مى كرد و گفته شده كه فرق ميان غم و هم آن است كه اولى نسبت به گذشته است و دومى نسبت به آينده و از اميرالمومنين روايت است كه فرمود: «ان للقلوب اقبالا و ادبارا فاذا اقبلت فاحملوها على النوافل و اذا ادبرت فاقتصروا بها على الفرائض»: همانا دلها را حالت اقبال و ادبارى است به هنگام اقبال و ميل باطنى، بار نوافل بر دوشش نهيد و به هنگام ادبار و بى ميلى تنها به فرايض و واجبات اكتفا كنيد. نكته ى عرفانى: استاد حسن زاده از بزرگى نقل مى كند مضمونش اين كه ايتان نوافل در حال كسالت و نبودن اقبال نفس كفران نعمت تجلى است كه: «لا يزال يتقرب الى عبدى بالنوافل حتى احبه فاذا احببته كنت سمعه...» و نيز در نكته 442 از هزار و يك نكته دقيقه اي است كه به نظر نويسنده توجه به آن موثر در اقبال نفس و رفع كسالت است و به همين منظور نقل مى شود: نوافل كفاره ى عدم قبولى فرايض است كه انسان خوف عدم قبولى فرايضش دارد كه:
زاهدان از گناه توبه كنند
عارفان از عبادت استغفار
و آن كه ترك نوافل مى كند بايد بسيار از خود راضى و بى باك باشد . در اول جلد سوم كشكول جناب شيخ بهائى رضى الله عنه است كه: «ابوحمزه الثمالى قال رايت على بن الحسين عليه السلام يصلى و قد سقطت رداوه عن منكبه فلم يسوه حتى فرغ من صلوته فقلت له فى ذلك فقال و يحك اتدرى بين يدى من كنت ان العبد لا تقبل منه صلوه الا ما اقبل فيها فقلت جعلت فداك هلكنا اذا فقال عليه السلام كلا ان الله يتم ذلك بالنوافل» و چه نيكو فرمود جناب عالم عارف متاله محمد بهارى قدس سره الشريف در نامه اي كه به سفير بغداد مرقوم فرمود كه: تارك الصلوه را بل تارك النوافل را دم از عرفان زدن غلط اندر غلط است. پايان نكته.
دست من گير كه بيچارگى از حد بگذشت
سر من دار كه در پاى تو ريزم جان را
ذرع به معناى ذراع است كه قسمتى از دست است از آرنج به پائين و اصل اين مثل از آنجا است كه شتر به هنگام راهپيمايى دستهاى خود را كاملا مى كشد و دراز مى كند كه مسافت بيشترى در كوتاهترين مدت طى شود و اگر بارش سنگين باشد اين حيوان نمى تواند دستهاى خود را كاملا دراز كند و در نتيجه فاصله ى قدمها كوتاهتر و تنگتر مى شود و به آن مى گويند ضاق به ذرعا يعنى ذراعش كوتاه شد سپس كنايه شد از هر بار غمى كه تحمل آن بر صاحبش دشوار باشد امام عليه السلام عرض مى كند كه بار الها بار غم بر دوشم سنگينى كرده كه طاقت از دستم گرفته و اندوه بر دوش داشتن چنين بارى دلم را مالامال نموده:
بى مهر رخت روز مرا نور نمانده است
وز عمر مرا جز شب ديجور نمانده است
هنگام وداع تو ز بس گريه كه كردم
دور از رخ تو چشم مرا نور نمانده است
من بعد چه سود ار قدمى رنجه كند دوست
كز جان رمقى در تن رنجور نمانده است
مى رفت خيال تو ز چشم من و مى گفت
هيهات از اين گوشه كه معمور نمانده است
صبر است مرا چاره ز هجران تو ليكن
چون صبر توان كرد كه مقدور نمانده است
و انت القادر على كشف ما منيت به و دفع ما وقعت فيه
تنها تويى كه مى توانى گره از كار من بگشايى و آنچه را كه گرفتار آن شده ام از من برگردانى.
جز آستان توام در جهان پناهى نيست
سر مرا به جز اين در حواله گاهى نيست
فافعل بى ذلك و ان لم استوجبه منك
اين عنايت و كرم را درباره ى من بفرما گر چه شايستگى و استحقاق آن را ندارم.
يا ذالعرش العظيم
اي صاحب سرير سلطنت مطلق.
مترجم گويد: كلمه عرش كه به معناى تخت پادشاهى است در قرآن كريم بيش از بيست مورد با تغبيرات مختلفه به خداى تعالى نسبت داده شده است گاهى رب العرش العظيم و گاهى ذوالعرش المجيد و گاهى ثم استوى على العرش و گاهى و كان عرشه على الماء و ديگر تعبيرات از اين رو ائمه عليهم السلام درباره ى معناى آن مورد سئوال قرار گرفته اند و علماء دين نيز بيانات و تاويلات گوناگونى در اين باره دارند و آنچه از مجموع كلمات بزرگان و اخبار استفاده مى شود آن است كه عرش را معانى مختلفى است (مشترك لفظى يا معنوى) در بعضى از موارد به معناى آسمانها و زمين است چنانچه شيخ طوسى قدس سره در كتاب التبيان در آيه ى شريفه ى: «ثم استوى على العرش»: فرمايد كه مقصود از اين آيه آسمانها و زمين است و اما عرش در آيه شريفه ى: «الذين يحملون العرش و من حوله»: به معناى ديگرى است كه فرشتگان الهى با گرد آمدن بر اطراف آن و بزرگداشت آن خداى تعالى را عبادت مى كنند.
و در بعضى از موارد عرش به معناى علم است چنانچه مجلسى رحمه الله در معناى آيه شريفه ى: «الرحمن على العرش استوى»: پس از ذكر پنج معنا براى استواء فرمايد: كه عرش گاهى گفته مى شود بر جسم عظيمى كه بر ديگر جسمانيات احاطه داشته باشد و گاهى بر همه مخلوقات گفته مى شود و گاهى بر علم گفته مى شود چنانچه در روايات بسيارى به همين معنى آمده است....
دانشمند بزرگوار مرحوم شعرانى در معناى عرش فرمايد تخت پادشاهى ترجمه ى عرش است و كنايه از قدرت و ملك باشد و اگر بايد براى آن مصداقى يافت علم خداوند است چون همه ى افعال حق تابع علم عنائى او است و بعضى از وجود منبسط به عرش رحمان تعبير كنند و گروهى فلك اطلس را كه بزرگترين جسم عالم شهادت است عرش خوانده اند و هر يك به وجهى صحيح است اما تفسير آن به علم در روايات آمده است و الله اعلم. پايان سخن دانشمند مذكور.
