بسم الله الرحمن الرحيم
«و كان من دعائه عليه السلام فى اللجا الى الله»: از دعاى آن حضرت در پناهندگى به خداى تعالى
اللهم ان تشا تعف عنا فبفضلك و ان تشا تعذبنا فبعدلك بار الها اگر مشيت تو به عفو ما تعلق بگيرد آن مقتضاى فضل و احسان تو است و اگر بخواهى كه ما را عذاب فرمايى آن نتيجه عدل و انصاف تو است.
مترجم گويد: سيد شارح رحمه الله بحثى ادبى در اين جمله عنوان كرده كه به نظر اين ناچيز به گونه اي كه ما ترجمه كرديم نيازى به آن بحث نيست و چه بسا موجب ملال خواننده ها نيز بشود و لكن اشاره به دو نكته خالى از لطف نيست:
اول آن كه: در اين دو جمله ابتداء موضوع عفو مطرح شده است و سپس موضوع عذاب و سزاوار همين است زيرا مقتضاى سبقت رحمت بر غضب تعبيرى اين چنين است (يا من سبقت رحمته غضبه) «قال عذابى اصيب به من اشاء و رحمتى وسعت كل شيى ء»
كه بدين گونه تعبير مقام اثبات مطابق مقام ثبوت و تكوين موافق با تشريع گردد و علاوه بر اين، رحمت از مقتضيات ذات است به خلاف عقاب كه مقتضاى سيئات اعمال عصاه است.
نكته دوم آن كه: اين دو جمله صريح است در اين كه عذاب بر مجرمان حتم نيست و تقييد عدم عذاب به توبه در همه ى موارد و عذاب به عدم توبه در پاره اي از موارد منافات با اين دو جمله ندارد، دقت شود.
هاتفى از گوشه ى ميخانه دوش
گفت ببخشند گنه مى بنوش
عفو الهى بكند كار خويش
مژده رحمت برساند سروش
عفو خدا بيشتر از جرم ما است
نكته سر بسته چه گوئى خموش
عارف معروف خواجه عبد الله انصارى گويد: يحيى معاذ (يحيى بن معاذ) عجب سخنى گفته، در مناجات خويش گفت:
الهى مرا اعتماد بر گناه است نه بر طاعت زيرا كه در طاعت اخلاص مى بايد و آن مرا نيست و در معصيت فضل مى بايد و آن تو را هست. پس بر ما منت بگذار و عفوت را بر ما سهل و آسان فرما و از ما در گذر و از عذابت در امان بدار. هر چند در جمله ى پيش چنانچه اشاره شد به حكم فضل و احسان است كه خداى تعالى عفو مى فرمايد و لكن در عين حال منافات ندارد كه همان احسان و فضل نيز در پاره اي از موارد شرايطى داشته باشد و چه بسا شرايطاش سنگين باشد از اين رو است كه امام سجاد عليه السلام خواستار سهولت شرايط عفو است.
بنى اسرائيل هنگامى كه موسى عليه السلام به طور براى گرفتن تورات رفت گوساله پرست شدند موسى كه از ميقات بازگشت و ديد قومش گوساله پرست شده اند عصبانى شد با برادرش هرون برخورد شديد كرد و خطاب به قوم خود فرمود: «يا قوم انكم ظلمتم انفسكم باتخاذكم العجل» شما با گوساله پرستى ظلم به نفس گرديد پس توبه كنيد و به كيفر جهالت خود به كشتن يكديگر تيغ بكشيد اين در پيشگاه خدا بهترين كفاره ى عمل شما است خداى تعالى در ارتباط با اين كفاره ى سنگين اسرائيليان مى فرمايد: «ثم عفونا عنكم من بعد ذلك لعلكم تشكرون»
فانه لا طاقه لنا بعدلك و لا نجاه لا حد منا دون عفوك
چرا؟ كه طاقت عدل تو را نداريم و هيچ يك از ما را راه نجاتى به جز عفو و بخشش تو نيست:
عدل معنائى است در مقابل ظلم و همانگونه كه ظلم عبارت است از تجاوز به حق كسى و منع كسى از رسيدن به آنچه حق او است عدل عبارت است از رساندن هر كس به آنچه حق او است و سزاوار آن است. بنابراين روشن است كه ما را طاقت آن نيست كه خداى تعالى با ما به عدل رفتار فرمايد و آنچه را كه ما سزاوار آنيم به ما جزا و كيفر بدهد و چون همه گنهكار و سيه روزگاريم به جز عفو و بخشايش حق راه نجاتى براى احدى نيست. «و لو لا فضل الله عليكم و رحمته ما زكى منكم من احد ابدا» اگر فضل و رحمت الهى شامل حال شما نبود هرگز يك نفر از شما پاك و پاكيزه نمى شد اي بى نيازترين بى نيازها اينك ما بندگان توايم كه در محضر تو هستيم و در ميان گدايان كويت از من گداتر نيست.
فاجبر فاقتنا بوسعك و لا تقطع رجائنا بمنك
پس نيازمندى و تهى دستى ما را با وسعتى كه در رحمت تو است جبران فرما و كرامت را از ما دريغ مدار كه نااميد شويم.
فتكون قد اشقيت من استسعدبك
كه اگر چنين كنى آن را كه مى خواست با دستگيرى تو به سعادت برسد به شقاوت و بدبختى دچار فرموده اى.
و حرمت من استر فد فضلك
و كسى را كه به فضل و احسان تو چشم كمك داشت محروم ساخته اى. پس در چنين وقت و حالى به چه كسى بازگرديم.
و الى اين مذهبنا من بابك
و اگر از درت رانده شويم به كجا برويم
چو بر در تو من بينواى بى زر و زور
به هيچ باب ندارم ره خروج و دخول
كجا روم چه كنم حال دل كرا گويم
كه گشته ام ز غم و جور روزگار ملول
سبحانك نحن المضطرون الذين اوجبت اجابتهم و اهل السوء الذين و عدت الكشف عنهم
بار الها تو منزهى مائيم بيچاره گانى كه جوابگويى آنان را بر خود واجب و لازم فرموده اي و تيره بختانى كه وعده فرموده اي تيره گى را از آنان بردارى. به احتمال زياد اشاره است به آيه ى شريفه: «امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء» سئوالى كه هست آن است چرا در مضطرون اجابت را لازم شمرده و اهل سوء را وعده ى كشف داده است در جواب اين سئوال سيد شارح از بعضى نقل كرده كه گفته است: نسبت به مضطر و كسى كه درهاى چاره به روى او بسته شده است خداى تعالى خبر از اجابت دعاى او داده و از اين رو در دعاى شريف امام عليه السلام تعبير فرموده است كه اجابت را بر خودت واجب فرمودى و اما جمله ى و يكشف السوء كه به گفته بعضى از مفسرين به منزله بيان جمله ى اولى است و در حقيقت نتيجه اجابت است تناسب با وعده دارد اين پاسخ سيد مرحوم از بعضى نقل كرده است و جاى دقت و تامل است سپس داستانى از جنيد نقل مى كند كه زنى نزد جنيد آمد و گفتش كه در حق من دعائى كن كه فرزندم گم شده است جنيد گفت: برو صبر كن اين جريان چند بار تكرار شد و هر بار جنبد امر به صبر مى كرد تا آن كه يك بار زن گفت ديگر صبرم تمام شده و شروع كرد به ناله و فرياد كردن جنيد گفت: برو كه فرزندت باز آمد زن رفت و برگشت و از جنيد سپاسگزارى كرد و دعاى خير درباره اش نمود از جنيد سئوال شد از كجا دانستى كه فرزند او باز آمده گفت از قول خداى تعالى «امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء» نويسنده گويد: در روايات نيز اشاره به اين معنى شده است چنانچه اميرالمومنين عليه السلام فرمايد.
«عند تناهى الشده تكون الفرجه و عند تضايق حلق البلاء يكون الرخاء»: هنگامى كه سختى به نهايت رسيد فرج خواهد بود و حلقه هاى بلا چون تنگتر گردد گشايش در امر فرا خواهد رسيد. مناسبترين چيزها با مشيت تو و سزاوارترشان به عظمت و بزرگى تو رحم كردن بر كسى است كه خواستار رحمت تو باشد و فرياد رسى كسى است كه از تو بخواهد تا به فريادش برسى.
نكته: مشيت الهيه به خلقت همه موجودات عالم تعلق گرفته «و لله ملك السموات و الارض بخلق ما يشاء» و رحمت ذاتيه حق تعالى همه موجودات را فراگير است «و رحمتى وسعت كل شى ء» و نسبت به همه مساوى است ولى اگر كسى خواستار آن رحمت شد و به گدايى در خانه خدا رفت چون خداى تعالى اين حالت بنده را دوست دارد زمينه ى چنين بنده اي براى تعلق مشيت حق به خواسته او و شمول رحمت به او آماده تر است همانند اين تعبير در آيه شريفه است كه مى فرمايد: «هو الذى يبدء الخلق ثم يعيده و هو اهون عليه» خدا است آن كه مخلوقات را از عالم مشيت مى آفريند و سپس در عالم معاد بازمى گرداند و اين باز گرداندن براى او بسيار آسان است و چنانچه از پيش نيز بدين مطلب اشاره شد كلمه (اهون) را كه افعل التفضيل است به دو معنى توان دانست اول آن كه به معناى فعيل باشد مانند الله اكبر كه بنا به قولى به معناى كبير است و دوم آن كه در معناى خود باقى باشد و لكن نسبت به مخاطب يعنى اعاده در نظر شما آسانتر است از اصل خلقت زيرا زمينه آماده است هر چند نسبت به خداى تعالى و قدرت غير متناهى اش تفاوتى نمى كند.
فارحم تضرعنا اليك و اغننا اذا طرحنا انفسنا بين يديك
پس حال كه ما به درگاهت مى ناليم به ما رحم كن و اينك كه خود را در پيشگاه تو به خاك مذلت انداخته ايم نسبت به ديگران اولويت داريم كه به فرياد ما برسى و ما را بى نياز فرمايى
ما به مسكينى سلاح انداختيم
الغياث اي مايه ى جان الغياث
بار الها همانا شيطان (دشمن ديرين ما) از ما شاد و خوشحال شد كه در معصيت تو پيروى او را كرديم، شماتت به معناى شادى دشمن است و چون شيطان دشمن اولاد آدم است چنانچه خداى تعالى فرمود: «و لا تتبعوا خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين»: پيروى از راه و رفتار او نكنيد كه او دشمن آشكار شما است و فرمود: او همواره شما را به كارهاى بد و رسوائى آور وادار مى كند: «انما يامركم بالسوء و الفحشاء و ان تقولوا على الله ما لا تعلمون» و از سوى ديگر به عزت خداى تعالى سوگند ياد كرده كه بنى آدم را گمراه كند و بر سر راه آنان بنشيند و از پيش رو و پشت سر و راست و چپ آنان را در محاصره خويش درآورد:
«فبعزتك لا غوينهم اجمعين»
«لا قعدن لهم صراطك المستقيم ثم لا تينهم من بين ايديهم و من خلفهم و عن ايمانهم و عن شمائلهم» چنين دشمن سوگند خورده هرگاه ببيند كه آدمى به گناه آلوده شده و توطئه هايى كه او درباره آدمى داشته چه از ناحيه ى و چه از حيث عقيده به نتيجه رسيده و آدمى گرفتار غضب و سخط الهى شده است بديهى است كه خوشحال خواهد شد كه اين حالت هر دشمنى است و با پيروزى بر طرف مقابل خوشحال مى شود اعاذنا الله بحوله و تاييده من شر الشيطان و كيده
دام سخت است مگر يار شود لطف خدا
ورنه انسان نبرد صرف ز شيطان رجيم
فصل على محمد و آله و لا تشمته بنا بعد تركنا اياه لك و رغبتنا عنه اليك
پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و پس از اين كه ما او را به خاطر تو رها كرديم و از او رو گردان شده و به تو رو آورديم ما را دشمن شاد مفرما
با تو پيوستم و از غير تو دل بگسستم
آشناى تو ندارد سر بيگانه و خويش
به عنايت نظرى كن كه من دلشده را
نرود بى مدد لطف تو كارى از پيش
