و الحمدلله الذى من علينا بمحمد نبيه دون الامم الماضيه و القرون السالفه
چنانچه اشاره شد اين جمله از دعا اقتباس شده از قرآن مجيد است كه مى فرمايد: «لقد من الله على المومنين اذ بعث فيهم...» اين سنت مخصوص ما امت آخر الزمان است و امتهاى پيشين از اين نعمت الهى محروم بودند و دينى كه جامع مصالح دنيا و آخرت باشد و تضمين كننده ى همه ى حقوق فردى و اجتماعى و سياسى و اقتصادى و فرهنگى انسانها باشد، تنها دين اسلام است. كه، به وسيله اين پيغمبر بزرگوار ابلاغ شده است و در پاره اي از روايات اشاره به اين معنا شده است كه بعضى از انبياء «اولوالعزم» آرزو داشتند كه اين افتخار نصيب آنان شود و آنان پيام آور اين تحفه آسمانى باشند و ليكن حكمت بالغه الهيه چنين اقتضا نكرد.
از جمله روايتى است كه «ابونعيم» در حليه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه، فرمود: چون بر موسى عليه السلام «تورات» نازل شد و آن را خواند ديد كه از اين امت يادى در تورات شده عرض كرد: «پروردگارا من در الواح مى يابم امتى را كه آنان از نظر زمان متاخرند و ليكن در رتبه و مقام از همه پيش اند آنان را امت من قرار بده، خداى تعالى فرمود: آنان امت احمد مى باشند باز موسى عليه السلام خصوصياتى از امت اسلام را ياد كرد و خواستار آن شد كه آنان امت او باشند همان جواب اول را شنيد، تا آن كه بالاخره آرزو كرد كه خودش از امت اسلام باشد. «فاعطى عند ذلك خصلتان: فقال تعالى يا موسى انى اصطفيتك على الناس برسالاتى و بكلامى فخذ ما آتيتك و كن من الشاكرين قال قد رضيت يا رب»: خدا فرمود: اي موسى من تو را براى اين كه پيامهاى مرا به مردم برسانى برگزيدم و به سخن گفتن با تو، تو را انتخاب كردم پس آنچه را كه به تو فرستادم كاملا فراگير و سپاسگزار باش موسى عرض كرد: براستى كه راضى شدم پروردگارا.
بقدرته التى لا تعجز عن شى ء و ان عظم و لا يفوتها شى ء و ان لطف
خدايى كه نه عظمت چيزى مانع از شمول قدرت او مى شود و نه لطافت و كوچكى چيزى موجب فوت آن از احاطه ى قدرت مى گردد، چنانچه اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايد: «و ما الجليل و اللطيف و الثقيل و الخفيف و القوى و الضعيف فى خلقه الاسواء»: بزرگ و لطيف و سنگين و سبك و نيرومند و ناتوان همگى در مقام آفرينش مساوى هستند اين چنين نيست كه آفريدن بزرگ و سنگين و نيرومند براى خداى تعالى مشكلتر و از آفريدن لطيف و سبك و ضعيف باشد كار خلق و امر به دست او است «يزيد فى الخلق ما يشاء ان الله على كل شى ء قدير» حكماء و فلاسفه الهيين را كلامى، در معناى «بقدرته التى لا تعجز عن شى ء» و عباراتى نظير اين جمله كه در كلمات بزرگان و ائمه معصومين و حتى در قرآن كريم مكرر وارد شده است، مانند: «ان الله على كل شى ء قدير» و امثال آن است و موضوع بحث اين است كه عاجز نبودن خداى تعالى و احاطه قدرت او بر همه چيز به چه معناست؟ آيا امور غير ممكنه نيز در حيطه قدرت حق تعالى است؟ و آيا قدرت الهى بر محالات نيز تعلق مى گيرد؟ مثلا آيا خداى تعالى قادر است كه جمع كند ميان وجود و عدم در يك چيز؟ يا آن كه آيا مى توانند همانند خود شريكى براى خود بيافريند و امثال اين امور كه وجودش در خارج محال است.
از روايات برمى آيد كه اين مسئله از قديم حتى در زمان ائمه معصومين مطرح بوده است و جواب هايى كه به اين سئوال داده شده در پاره اي از روايات ضبط شده است از جمله آنها روايتى است كه ثقه الاسلام «كلينى» رحمه الله در كتاب شريف «كافى» نقل مى كند كه عبد الله ديصانى از هشام بن حكم پرسيد كه تو را خدايى هست؟ گفت: آرى. پرسيد خدايى كه بر او اعتقاد دارى آيا قادر است؟ گفت: آرى قادر است و قاهر. گفت: آيا اين خداى قادر مى تواند همه ى دنيا را در ميان تخم مرغى جاى دهد بدون آن كه تخم مرغ را بزرگ كند يا دنيا را كوچك سازد؟ هشام كه در پاسخ اين پرسش عاجز بود مهلت طلبيد و گفت: «النظره» مهلتم بده تا جوابش را بيابم عبد الله كه به مشكل بودن سئوال سخت معتقد و مغرور بود گفت: (نه يكروز و دو روز) بلكه يك سال تو را مهلت مى دهم كه پاسخ اين را بياورى اين را گفت و از مجلس بيرون رفت هشام بدون فوت وقت سوار بر مركب شد و عازم رسيدن به خدمت امام صادق عليه السلام گرديد.
پس از آنكه اجازه ى شرفيابى خواست و حضرتش اجازه فرمود عرض كرد: يا بن رسول الله عبدالله ديصانى به نزد من آمد و سئوالى كرد كه جز خدا و شما ملجا و پناهى ندارم.
حضرت فرمود: چه پرسيد؟ عرض كرد به من چنين و چنان گفت امام صادق عليه السلام فرمود: اي هاشم كم حواسك؟ حواس تو چند تا است؟ عرض كرد: پنج. فرمود كداميك از آلات و وسايل اين حواس پنجگانه كوچكتر است؟ عرض كرد: مردمك چشم فرمود: مردمك چشمت به چه بزرگى است؟ عرض كرد: به بزرگى يك دانه عدس بلكه از آن هم كوچكتر، فرمود: اي هشام نگاه كن به پيش رو و بالاى سرت و به من بازگو كه چه مى بينى؟ عرض كرد: آسمان و زمين و خانه ها و قصرها و بيابانها و كوهها و رودها مى بينم امام صادق عليه السلام به او فرمود: «ان الذى قدر ان يدخل الذى تراه العدسه او اقل منها قادر على ان يدخل الدنيا كلها البيضه لا تصغر الدنيا و لا تكبر البيضه»: خدايى كه مى تواند اين همه را كه مى بينى در مردمك چشم كه به اندازه ى دانه ى عدس يا كوچكتر از آن است داخل كند توانايى آن را دارد كه همه ى دنيا را در ميان تخم مرغى داخل كند كه نه دنيا كوچكتر شود و نه تخم مرغ بزرگتر گردد. هشام خود را بر قدمهاى حضرت انداخت و دست و سر و پاى حضرت را مى بوسيد و عرض مى كرد يا بن رسول الله همين يك جواب مرا كافى است «حسبى يا بن رسول الله» و مانند اين روايت حديث ديگرى است كه، «صدوق» رحمه الله در توحيدش نقل مى كند كه مردى نزد امام رضا عليه السلام آمد و عرض كرد. «هل يقدر ربك ان يجعل السموات و الارض و ما بينهما فى بيضه؟ قال نعم فى اصغر من البيضه قد جعلها الله فى عينيك و هى اقل من البيضه لانك اذا فتحتها عاينت السماء و الارض و ما بينهما و لو شاء لاعماك عنها»: آيا پروردگار تو مى تواند كه آسمانها و زمين و هر چه ميان آن دو است در ميان تخم مرغى جاى دهد؟ فرمود آرى در كوچكتر از تخم مرغ خداى تعالى جاى داده در چشم تو و آن كمتر از تخم مرغ است زيرا تو هر گاه چشمت را باز مى كنى آسمان و زمين و هر چه ما بين آنها است مى بينى و اگر خدا مى خواست چشم تو را از ديدن آنها كور مى كرد.
پيدا است كه اين جوابها از حضرات ائمه عليهم السلام با ملاحظه استعداد فراگيرى طرف مقابل بوده و اصطلاحا آن را جواب اقناعى گويند و گرنه جواب حقيقى از اين سئوال آن است كه قدرت حق تعالى تعلق مى پذيرد به هر چيزى كه امكان تعلق قدرت بر آن باشد و به عبارت ديگر قدرت متعلق مى شود بر ماهيات امكانيه و اشياء تصوريه و اما امور ممتنعه و محال نه ماهيتى دارد نه شيئيتى و چيزى نيستند تا متعلق قدرت قرار گيرند تنها ظرف وجودشان در واهمه است كه عقل صورتى وهمى از آن امر محال اختراع مى كند و آن را عنوان چيزى قرار مى دهد كه باطل الذات است و لا شى ء محض است و حتى در وعاء امكان كه اوسع اوعيه است وجود ندارد مثلا عقل مفهوم اجتماع نقيضين را تصور مى كند و آن را عنوان قرار مى دهد تا حكم كند به امتناع آن و چون فهم اين معنا براى عامه ناس مشكل است لذا در پاسخ جوابى كه در روايت ذكر شده گفته شده است و جواب حقيقى آن است كه گفته شود نقص در قدرت نيست بلكه نقص در مقدور است اين نارسايى از ناحيه ى خود آن امر محال است كه مقدور نمى باشد چون شيئيتى ندارد و چيزى نيست كه متعلق قدرت شود و شاهد بر اين معنا كه گفته شد روايتى است كه «صدوق» قدس سره در كتاب توحيدش نقل مى كند كه به اميرالمومنين عليه السلام گفته شد آيا پروردگارت مى تواند كه دنيا را در ميان تخم مرغ قرار دهد بدون آن كه دنيا كوچك شود يا تخم مرغ بزرگ شود؟ فرمود به ساحت قدس خداى تعالى عجز راه ندارد و نتوان گفت كه نمى تواند ولى آنچه تو خواستى نشدنى است: «فى التوحيد عن ابى عبد الله عليه السلام قال قيل لاميرالمومنين عليه السلام هل يقدر ربك ان يدخل الدنيا فى بيضه من دون ان يصغر الدنيا و يكبر البيضه؟ فقال ان الله تعالى لا ينسب الى العجز و الذى سئلتنى لا يكون» و اين روايت شريفه چنانچه ملاحظه مى شود بطور صراحت مى گويد كه، مورد سئوال ممتنع الذات و محال است و منافات با «ان الله على كل شى ء قدير» ندارد زيرا محال را چنانچه اشاره شد شيئيتى نيست تا قدرت حق تعالى به آن تعلق پذيرد.
و در روايت ديگر از اميرالمومنين عليه السلام بيانى لطيف تر است بنابر آنچه «صدوق» رحمه الله در كتاب توحيدش نقل مى فرمايد: از امام صادق عليه السلام كه مردى نزد اميرالمومنين عليه السلام آمد و سئوالى كه مذكور شد مطرح مى كند اميرالمومنين عليه السلام در جوابش مى فرمايد واى بر تو همانا خداى تعالى را نتوان به ناتوانى توصيف كرد و كيست تواناتر از كسى كه زمين را لطيف كند و تخم مرغ را بزرگ كند «جاء رجل الى اميرالمومنين...» حاصل معنى روايت آن كه آنچه تو گفتى محال است و نمى تواند مجراى قدرت شود آنچه ممكن است اين است زمين آن قدر لطيف شود و تخم مرغ آنقدر بزرگ كه زمين در تخم مرغ جايگير شود و اگر مقصود تو از سئوال اثبات قدرت خداى تعالى است اين نهايت قدرتمندى است و چه قدرتى بالاتر از اين كه چنين كارى را انجام دهد پس فرق است بين اين كه قدرت محدود باشد كه در خداى تعالى متصور نيست و به هر آنچه امكان وجود داشته باشد خداى تعالى قادر است و بين آنكه نقص و قصور در مقدور باشد نه در قدرت همچون محالات كه وقوع نيافتن آنها خللى در كمال قدرت حق تعالى ايجاد نمى كند.
ناگفته نماند كه اختلاف پاسخها در روايات، بر حسب اختلاف اشخاص است در استعداد و كيفيت قبول، چنانچه هشام چون سئوال كننده اصلى ديصانى ملحد بوده و كسى بوده كه در مقام تحقيق حق نبوده بلكه مقصد او مجادله در كلام بوده است، لذا حضرت جوابى فرموده است كه ديصانى نتواند تحليلش كند و به مجادله خود ادامه دهد بر خلاف ديگر روايات كه پاسخ حقيقى در آنها به سئوال كننده داده شده است. به وسيله ما همه مخلوقات را پايان داد و ما را شاهدان بر هر كسى كه انكار كند قرار داد و ما را با منتى كه بر ما نهاد بر كسى كه اندك بود فزونى بخشيد.
ظاهر آن است كه اين سه جمله راجع به اهل بيت عليهم السلام است و ديگران را نرسد كه چنين ادعايى كنند.
اما جمله ى اول يعنى پايان بخشيدن به مخلوقات اگر نظر به جهات ظاهرى باشد كه معناى درستى به نظر نمى رسد زيرا (يزيد فى الخلق ما يشاء) و دستگاه آفرينش روز به روز در افزايش و گسترش است. «و السماء بنيناها بايد و انا لموسعون» مگر آنكه منظور جهات معنوى و كمالات نفسانى باشد كه انسان كامل كاملترين موجود عالم خلقت است و توان گفت كه پايان بخش آفرينش است و دائره خلقت به او تكميل يافته است و شكى نيست كه كاملترين افراد انسان كامل، همانا اهل بيت عصمت و ائمه معصومين عليهم السلام مى باشند و همانگونه كه نور وجودشان نخستين تجلى حضرت حق در عالم آفرينش بود لنبه ى اخيره و مكمل ساختمان خلقت نيز ايشان بودند «بكم فتح الله و بكم يختم» و اما جمله دوم، يعنى: «و جعلنا شهداء على خلقه» پس اختصاصش به آن وجودهاى مقدس ظاهرتر است زيرا شهود به معناى حضور در نزد عمل است و شاهد كسى است كه حاضر و ناظر عملى باشد لذا قرآن كريم مقام والاى شهادت را به عنوان برجسته ترين خطوط كمالى براى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم قائل است «فكيف اذا جئنا من كل امه بشهيد و جئنا بك على هولاء شهيدا» چگونه خواهد بود روزى را× كه ما از براى هر امتى يك فرد برجسته اي را كه شاهد جريان اعمال آن امت بوده و ناظر عقايد و اخلاق آنان بوده بياوريم و تو را نيز به عنوان شهيد شهداء احضار مى كنيم كه هم شاهد بر انبياء باشى و هم شاهد بر امم، هم گواهى دهى كه انبياء به وظيفه ى رسالت خود قيام كردند و هم گواه باشى كه مردم در برابر انبياء وظيفه شان را انجام دادند.
كسى موقعى مى تواند شاهد بر ديگران باشد كه اشراف وجودى بر آنان داشته باشد اگر بالاتر از ديگران نباشد اشراف نخواهد داشت و حضور و شهود نخواهد داشت و شاهد اعمال آنها نبوده و در نتيجه روز قيامت نيز شهيد نخواهد بود «ائمه عليهم السلام شاهد اعمال مردم اند آنچه ديگران مى كنند امامان معصوم باخبرند آنچه انسانها الان انجام مى دهند ولى الله اعظم امام العصر روحى و ارواح العالمين له الفداء با خبر است او نمونه ى كامل است او مجراى فيض خالقيت است او شاهد جان مردم است او شهيد بر دلهاى مردم است» مويد اين معنا كه كرديم يعنى، اختصاص دعا به اهل بيت عليهم السلام روايتى است از امام صادق عليه السلام در كتاب شريف «كافى» در تفسير آيه ى شريفه ى: «فكيف اذا جئنا من كل امه بشهيد و جئنا بك على هولاء شهيدا» فرمود: «نزلت فى امه محمد خاصه فى كل قرن منهم امام شاهد عليهم و محمد شاهد علينا»: اين آيه مخصوصا درباره ى امت محمد صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده كه در هر قرنى از آنان امامى هست كه شاهد بر آن قرن است و محمد صلى الله عليه و آله و سلم شاهد بر ما امامان است و مويد معناى اين روايت كه شهيد در هر امت اختصاص به انسانهاى كامل آن امت دارد رواياتى است كه از ائمه دين در تفسير اين آيه شريفه رسيده است از آنجمله روايتى است در تفسير عياشى از امام صادق عليه السلام كه در آن روايت حضرت، خطاب به سائل كه از معناى اين آيه مى پرسد؟ مى فرمايد: به گمانت كه خداى تعالى مقصودش از اين آيه همه ى افرادى است كه اهل قبله هستند و خدا را به يكتايى مى پرستند؟ آيا به نظرت اين درست است كسى كه در دنيا گواهى او در مورد يك من خرما روا نيست خداى تعالى روز قيامت از او در محضر همه ى امتهاى گذشته گواهى به طلبد و گواهى اش را به پذيرد؟ هرگز مقصود خداى تعالى اين گونه افراد نيست مقصودش امتى است كه دعوت ابراهيم عليه السلام براى او واجب شده است (آن جا كه مى فرمايد: شما بهترين امتى هستيد كه به سود مردم در آمده ايد، آنان امامان وسط مى باشند و آنانند بهترين امت كه به نفع مردم در آمده اند: «عن الصادق عليه السلام انه قال: ظننت ان الله عنى بهذه الايه جميع اهل القبله من الموحدين افترى ان من لا يجوز شهادته فى الدنيا على صاع من تمر يطلب الله شهادته يوم القيامه و يقبلها منه بحضره جميع الامم الماضيه؟ كلا لم يعن الله مثل هذا من خلقه، يعنى الامه التى وجبت لها دعوه ابراهيم كنتم خير امه اخرجت للناس هم الائمه الوسطى و هم خير امه اخرجت للناس» و مويد اين توجيه روايت «مجمع البيان» است كه، مى گويد: امام صادق عليه السلام اين آيه را (كنتم خير ائمه) قرائت فرموده است و روايت ديگرى كه «عياشى» نقل مى كند كه ابن ابى عمير يا زبيرى مى گويد به امام صادق عليه السلام عرض كردم اين امتى كه خداى تعالى مى فرمايد كيانند؟ فرمود: (در اين آيه) مقصود از امت «محمد» صلى الله عليه و آله و سلم تنها بنى هاشم اند عرض كرد به چه دليل امت «محمد» صلى الله عليه و آله و سلم فقط اهل بيت آن حضرت كه فرموديد مى باشند نه ديگران فرمود: دليل، آيه ى شريفه است كه مى فرمايد: «و اذ يرفع ابراهيم القواعد من البيت و اسماعيل» تا آنجا كه فرمايد: «و من ذريتنا امه مسلمه» و هنگامى كه خداى تعالى دعاى ابراهيم و اسماعيل را مستجاب فرمود و از ذريه ى آنان امتى را مسلمان قرار داد و در ميان آنها پيامبرى از آنان برانگيخت، يعنى از همان امت ابراهيم پيرو دعاى اولى خود دعاى ديگرى كرد و از خداى تعالى مسئلت كرد كه آنان را از شرك پاكيزه فرمايد تا به خاطر پاك بودنشان از شرك امر خدا درباره ى آنان صحيح باشد لذا عرض كرد مرا و فرزندان مرا از اين كه بت ها را به پرستيم بدور بدار اين دليل آن است كه امامان و امت مسلمانى كه خداى تعالى «محمد» صلى الله عليه و آله و سلم را در آن امت مبعوث فرمود به جز از ذريه ى ابراهيم نخواهد بود كه آن حضرت دعا كرد: «مرا و فرزندانم را از اين كه بتها را بپرستيم بدور بدار» «فى تفسير العياشى عن ابن ابى عمير او الزبيرى قال قلت للصادق عليه السلام اخبرنى عن امه محمد من هم؟ قال امه محمد بنو هاشم خاصه قلت فما الحجه ان امه محمد اهل بيته الذين ذكرت دون غيرهم قال قول الله عز و جل و اذ يرفع ابراهيم القواعد من البيت و اسماعيل الى قوله تعالى و من ذريتنا امه مسلمه فلما اجاب الله دعوه ابراهيم و اسماعيل و جعل من ذريتهما امه مسلمه و بعث فيها رسولا منها يعنى: من تلك الامه ردف ابراهيم دعوته الاولى بدعوه اخرى فسئل لهم تطهيرهم من الشرك ليصح له امره فيهم فقال و اجنبى و بنى ان نعبد الاصنام فهذا دليل على انه لا يكون الائمه و الامه المسلمه التى بعث الله فيها محمدا الا من ذريه ابراهيم بقوله و اجنبى و بنى ان نعبد الاصنام» و صريحتر از اين روايت روايتى است كه «قمى» رحمه الله از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه، در محضر آن حضرت قرائت شد:! «كنتم خير امه» حضرت فرمود: «خير امه يقتلون اميرالمومنين و الحسن و الحسين بن على»؟! بهترين امت بودند كه اميرالمومنين و حسن و حسين بن على عليهم السلام را كشتند؟! قارى عرض كرد فدايت شوم، چگونه نازل شده است؟ فرمود: «نزلت كنتم خير ائمه اخرجت للناس»: بهترين امامانى بوديد كه براى اصلاح مردم ماموريت يافتيد «الا ترى مدح الله لهم تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تومنون بالله» نمى بينى مدح خداى تعالى آنان را به اينكه امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و ايمان بخدا داريد.
و «عياشى» از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: در قرائت على عليه السلام «كنتم خير ائمه اخرجت للناس» است و فرمود: «هم آل محمد» و نيز از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود اين آيه كه به پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم نازل شد فقط درباره ى پيغمبر و مخصوص اوصياى آن حضرت بود: «انما نزلت هذه الايه على محمد فيه و فى الاوصياء خاصه فقال انتم خير ائمه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر هكذا و الله نزل بها جبرئيل و ما عنى بها الا محمد و اوصيائه» و از اين روايت استفاده مى شود كه به جاى كلمه ى (كنتم) كلمه ى (انتم) بوده است و مخاطب ائمه عليهم السلام بوده اند، چنانچه در «مناقب» نيز از امام باقر عليه السلام روايت شده است كه، فرمود: «انتم خير ائمه بالالف نزل بها جبرئيل و ما عنى بها الا محمدا و عليا و الاوصياء من ولده» دامنه مطلب به درازا كشيد و خلاصه ى كلام آن كه مقصود از شهداء به قرينه ى روايات و آيات ائمه عليهم السلام مى باشند كه ايشان سزاوار شهادت بر اعمال مردمند و چنين صلاحيت را دارند نه ديگران. حقيقت شهادت و فايده ى آن شايد گفته شود شهادت، بدان معنا كه گفته شد در غير خداى تعالى كه همه جا حاضر و ناظر و شاهد است به چه نحو تحقق مى يابد وانگهى با توجه به اين كه خداى تعالى عالم غيب و شهادت است و هيچ از موجودات و حوادث عالم از احاطه ى علمى و وجودى حضرتش بيرون نيست «و ما تسقط من ورقه الا يعلمها» در اينصورت شهادت غير خدا چه فائده اي مى تواند داشته باشد؟
در جواب گوييم: اما حقيقت شهادت، چنانچه در فلسفه ى عاليه مطرح است نفس انسانى كه موجودى است، ملكوتى و از عالم بالا به عالم طبيعت تنزل نموده بنا به قول جمعى از فلاسفه كه «ابن سينا» و «حافظ» و «مولوى» نيز از اين گروه مى باشند و در اشعار و كلماتشان بدين معنى تصريح كرده اند چنانچه ابن سينا در قصيده ى معروفه عينيه اش مى گويد:
هبطت اليك من المحل الارفع
ورقاء ذات تعزز و تمنع
من ملك بودم و فردوس برين جايم بود
آدم آورد در اين دير خراب آبادم
مولانا گويد:
مرغ باغ ملكوتم نى ام از عالم خاك
چند روزى قفسى ساخته اند از بدنم
اي خوش آن روز كه پرواز كنم تا بر دوست
به هواى سر كويش پر و بالى بزنم
و ديگر كلمات بزرگان از فلاسفه و يا آن كه نفس انسانى موجودى است طبيعى، لكن قابليت و استعداد آن را دارد كه در سير تكاملى و حركت جوهرى موجودى شود ملكوتى و هم طراز با فرشتگان عالم بالا و به عبارت فلاسفه دسته اول موجودى است «روحانيه الحدوث» و «روحانيه البقاء» و به تعبير دسته دوم. كه، «صدر المتالهين» نيز از طرفداران اين عقيده است «جسمانيه الحدوث» و «روحانيه البقاء» است و به هر صورت اين موجود عجيب را خداى تعالى چنان استعدادى عنايت فرموده كه اگر در مقام تزكيه و تجريد برآمد و حالت اوليه يا كمال خود را بدست آورد مى تواند اطلاع بر عوالم غيب داشته باشد و صور همه ى اعمال و حوادث در ذات او نقش بندد، چنانچه پيروى از شهوات و پاى بند شدن به هواهاى نفس حجاب درك حقايق و موجب بى خبرى از معنويات است و شايد به اين معنى اشاره شده است در آيه شريفه كه مى فرمايد: «قد افلح من زكيها و قد خاب من دسيها» كه دس به معناى پنهان كردن است «المنجد» گويد: «دس الشى ء تحت التراب و فيه: ادخله فيه و اخفاه» همانگونه كه فلاح و رستگارى براى كسى است كه نفس را تزكيه كند آن كس كه كمالات نفسانى را پنهان كند و نگذارد كه به مرحله ى ظهور و فعليت برسد محروميت و زيان كارى نصيب او است، بنابراين، نفوس مقدسه ى ائمه دين و اولياء الهى عليهم السلام حتى هنگامى كه در قفس بدن گرفتار و زندانى هستند مى توانند از همه اعمال مردم اطلاع بيابند تا چه رسد به هنگامى كه آزادانه در فضاى قدس به پرواز درآيند و شاهد خيرات و شرور امتها شوند «و قل اعملوا فسيرى الله عملكم و رسوله و المومنون» و اين چنين حضور است كه مجوز شهادت آنان است در درگاه الهى از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در جواب كسى كه از شهادت پرسيد فرمود آفتاب را مى بينى؟ اگر چيزى مانند آفتاب در نظرت روشن بود، شهادت بده وگرنه رها كن. «عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم و قد سئل عن الشهاده قال هل ترى الشمس؟ على مثلها فاشهد اودع» و امام صادق عليه السلام فرمود: حتما هيچ گواهى مده تا آن كه مانند كف دستت آن را بشناسى: «لا تشهدن بشهاده حتى تعرفها كما تعرف كفك» و از اين جهت خداى تعالى شهادت منافقين را بر رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تكذيب فرمود با آن كه شهادت به حق بود و مطابق واقع بود و دروغ به معناى مخالف واقع نبود ولى چون آنان شناخت حقيقى نداشتند در ادعاى شهادت دروغ مى گفتند. «قال تعالى اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك لرسول الله و الله يعلم انك لرسوله و الله يشهد ان المنافقين لكاذبون» منافقين كه به نزد تو آمدند و گفتند ما گواهى مى دهيم كه تو رسول خدايى مطلب شان درست بود و خدا نيز مى دانست كه تو رسول او هستى، ولى خداوند شاهد است كه اينان دروغ مى گويند يعنى در شهادتشان كه بايد به يقين بدانند تا شهادت دهند و منافقين يقين به رسالت تو ندارند. توان گفت كه چون آدمى در دنيا با مواد عالم طبيعت و امور محسوسه آميزش و انس دارد و حاكم در وجود او قوه ى واهمه است و هم نمى تواند امور معنوى و غير محسوسه را چنانچه بايد و شايد درك كند لذا مى بينيم اعتقادات او در امور محسوسه اثر مطلوب را ندارد و بدين نكته اشاره مى فرمايد امام زين العابدين عليه السلام در دعاى معروف به دعاى ابى حمزه آن جا كه عرض مى كند: «و لوا اطلع اليوم على ذنبى غيرك ما فعلته» و شايد تنزيل ثوابها و عقابهاى اخروى به صورت ثوابها و عقابهاى دنيوى به همين منظور باشد كه اثر آن در تربيت نفوس و ترغيب و تحذير بيشتر است و از اين قبيل است، آنچه درباره ى حافظان و كتابت آنان اعمال را رسيده است مانند آيه ى شريفه ى «و ان عليكم لحافظين كراما كاتبين يعلمون ما تفعلون» و رواياتى كه متعرض حفظه ى اعمال و فرشتگان موكل بر انسان و حتى تعداد آنها است و اين كه آنان روز قيامت همگى با پرونده هاى منظم ايستاده اند تا به سود يا زيان افراد گواهى دهند «يوم يقوم الروح و الملائكه صفا» هر چند كه خداى تعالى علمش احاطه ى به همه اعمال بندگان دارد «يعلم خائنه الاعين و ما تخفى الصدور» زيرا براى هر فرد بشرى تصور دو يا چند موجود محدودى (هر چند غير مرئى باشند) كه كوچكترين كردار و كمترين گفتارش را بنويسد آسانتر از توجه دائم به ذات غير محدود لا يتناهى خداوندى است و توجه به اين ماموران سرى و مخفى بيشتر آدمى را به دقت و مراقبت در گفتار و كردار وامى دارد و بدين معنى اشاره فرموده است امام صادق عليه السلام در جواب سئوال زنديقى كه سوالاتى داشت از جمله آنها اين كه، پرسيد: علت اين كه فرشتگانى بر بندگان خدا گماشته شده اند تا هر آن چه بر سود و زيان آنهاست بنويسد چيست؟ در حالى كه خداى تعالى خود راز درون را مى داند و بر پنهان تر از درون نيز آگاهى دارد «سئل الزنديق فيما سئل ابا عبدالله عليه السلام فقال ما عله الملائكه الموكلين بعباده يكتبون عليهم و لهم و الله عالم السر و ما هو اخفى» فرمود: «استعبدهم بذلك و جعلهم شهودا على خلقه ليكون العباد لملازمتهم اياهم اشد على طاعه الله مواظبه و عن معصيته اشد انقباضا»: حاصل مضمون روايت آنكه: اولا خداى تعالى خواست كه فرشتگان به وظيفه ى عبوديت و بندگى خويش قيام كنند و وظيفه اي كه براى آنان مقرر شده انجام دهند. و ثانيا شاهدانى باشند بر خلق خدا تا بنده هاى خدا به خاطر آن كه فرشتگان با آنان هستند و مراقب اعمالشان مى باشند بيشتر در طاعت الهى مواظبت داشته و مراقبت بيشترى انجام دهند و از گناه و نافرمانى بيشتر خوددارى كنند سپس حضرت توضيح بيشترى دادند و فرمودند: «و كم من عبديهم بمعصيه فذكر مكانها فارعوى و كف فيقول: ربى يرانى و حفظتى على ذلك تشهد»: چه بسا بنده اي كه قصد گناهى مى كند بيادش مى آيد كه فرشتگان موكل به اعمال حضور دارند پس رعايت و خوددارى از گناه مى كند و مى گويد پروردگارم مرا مى بيند و فرشتگانى كه محافظ من هستند به اين گناه من شهادت خواهند داد.
نكته ى لطيف تر از نسيم سحر. كه، در روايت است اين كه گماشتن فرشتگان و محافظين اعمال از جانب خداى تعالى نه به منظور مراقبت كامل و سخت گيرى بر بنده است كه چيزى از اعمال او فوت نشود و همه از كم و بيش ثبت و ضبط شود (همچون بازرسان دنيوى) بلكه خود برخاسته از لطف و محبت الهى است باشد كه تذكر آنان مانع از گناه گردد و بنده به سعادت نزديكتر.
و شاهد ديگر بر اين لطيفه ى ربانيه، جمله ديگر روايت است كه پس از اين مى فرمايد: «و ان الله برافته و لطفه ايضا و كلهم بعباده يذبون عنهم مرده الشياطين و هو ام الارض و آفات كثيره من حيث لا يرون باذن الله الى ان يجيى ء امر الله عز و جل»: و همانا خداى تعالى با رافت و لطفش نيز فرشتگان را بر بندگانش گماشته تا شياطين گردنكش و گزندگان زمين و آفتهاى فراوانى را از آنان به اذن خداى تعالى دفع كنند به نحوى كه آنان نبينند تا آن گاه كه امر حتمى الهى برسد، نكته ى مذكور در كلمه (ايضا) است و بدان معناست كه مطلب قبلى نيز با رافت و لطف الهى صورت گرفته بود «و الحمدلله الروف المنان» بار الها پس درود بفرست بر محمد كه امين وحى تو و بزرگوارترين خلق تو و برگزيده ترين از بنده هايت بود.
در اينكه «اللهم» به معناى ياالله است اختلافى در ميان اهل ادب نيست. سخن در اين است كه چگونه «ياالله» به اللهم تبديل شده است و به عبارت ديگر چرا (ياء) را از اول اين نام مبارك حذف نموده و به جاى آن (ميم) بر آخرش افزوده اند وانگهى (ميم) چه خصوصيتى داشت و چرا حرف ديگر به جاى (ياء) كه برداشتند نگذاشتند در اين زمينه اقوال متعددى است كه بحث در آن چندان فائده اي ندارد، آنچه شايد خالى از فايده نباشد اشاره به يك مطلب است و آن اينكه: چرا بيشتر دعاها با كلمه ى «اللهم» آغاز مى شود؟ بدين معنى كه در ميان اسماء مقدسه ى الهى اين كلمه را چه خصوصيتى است كه دعاها با آن شروع مى شود نه با ديگر اسماء حسناى الهيه. سر اين مطلب چنانچه، حضرت امام خمينى قدس سره نيز بدان اشاره فرموده اند، آن است كه انسان در عالم خلقت تنها مخلوقى است كه جامع همه ى مراتب و كاملترين موجود عالم است و مظهريت تامه ى الهيه را دارا است و به سبب همين جامعيت و مظهريت است كه با تشريف خلافت الهيه مشرف گشته و استحقاق منصب و مقام خليفه اللهى را يافته است چنانچه آيه شريفه «و علم آدم الاسماء كلها» بدان اشاره مى كند و انسانى اين چنين تربيت شده ى اسم اعظم الهى است و چون «(الله) علم للذات المستجمع لجميع صفات الكمال» پس حضرت الهيه رب انسان جامع كامل است و سزاوار همين است انسان سالك الى الله در اين سفر روحانى در ظل حمايت الله قرار گيرد تا از قاطعان طريق و دزدان سر گردنه در امان باشد لذا در مقام استعاذه از شيطان رجيم كه بزرگترين قاطع است نيز مامور است به الله پناهنده شود كه: «فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» پس خداى تعالى با اسم جامع و محيطش او را از اسفل سافلين بدار كرامت و منزل نور هدايت فرمايد كه «الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور» كسيكه بر مومنين ولايت دارد و آنان را از تاريكيها به نور مى برد (الله) است و به اين مناسبت است كه دعاكننده و سالك الى الله به حافظ و مربى و ولى خود متوسل مى شود و با گفتن «يا الله» و «يا اللهم» همچون كسى كه از دور حامى و حافظ خود را صدا مى زند، خود را در كنف حمايت او قرار مى دهد.
