و شر مصائد الشيطان
مصائد جمع مصيده به معناى دام است بار الها ما را از شر دامهاى شيطان نگاهدار.
دامهاى شيطان عبارت از شهوات نفسانيه و لذائذ دنيويه است كه شيطان بدين وسيله ها آدمى را گول مى زند و بدام خويش گرفتارش مى كند.
در مواعظ امام صادق عليه السلام به عبد الله بن جندب است كه فرمود: «ان للشيطان مصائد يصطاد فتحاموا شباكه و مصائده قلت يابن رسول الله و ما هى؟ قال: اما مصائده فصد عن بر الاخوان و اما شباكه فنوم عن قضاء الصلواه التى فرضها الله تعالى و الحديث طويل اخذنا منها
موضع الحاجه»: همانا كه شيطان را دامهايى است كه با آنها شكار مى كند پس خودتان را از تورها و دامهاى او حفظ كنيد عرض كردم: يابن رسول الله آنها چيست؟ فرمود: اما دامهايش جلوگيرى از نيكى بر برادران است (مثلا كسى مى خواهد عمل خيرى درباره ى برادرش انجام دهد شيطان دام خود را مى گسترد و او را وسوسه مى كند كه مگر او براى تو چه عملى انجام داده؟ كه مى خواهى تلافى كنى يا آن كه تو خودت امروز بيشتر از او محتاج اين پول و يا هر چه كه مورد نظر انسان است هستى اينگونه اتفاقات دامهاى شيطان است كه مى خواهد از نيكى به برادر دينى جلوگيرى كند) و اما تورهايش عبارت است از خوابيدن تا نمازى را كه خداى تعالى بر او واجب فرموده انجام ندهد (ظاهرا مقصود امام از قضاى نماز اصطلاح فقهى نيست كه توجيه بعيدى لازم دارد، بلكه مقصود قضا به معناى لغوى است چنانچه ترجمه كرديم و وسوسه ى شيطان در اين مورد هم واضح است مخصوصا براى جوانها در شبهاى كوتاه بهار خصوصا اگر اول شب دير خوابيده باشد كه به هنگام صبح چگونه وسوسه مى كند تا بستر نرم را ترك نكند و اداى واجب الهى از او فوت شود) صدوق رحمه الله در امالى خود از امام رضا عليه السلام روايت كرده كه فرمود: شيطان از زمان آدم تا زمان حضرت عيسى نزد پيامبران عليهماالسلام مى آمد و با آنان سخن مى گفت و سئوالاتى ميانشان رد و بدل مى شد. و از هيچيك از انبيا آنقدر ناراحت نبود كه از يحيى بن زكريا عليه السلام وقتى يحيى عليه السلام به او فرمود: اي ابا مره مرا به تو حاجتى است شيطان گفت: تو شانت اجل از آن است كه از من چيزى بخواهى و من آن را رد كنم هر چه مى خواهى بپرس كه من مخالفت تو را در آنچه به خواهى نخواهم كرد يحيى فرمود: «اى ابا مره اريد ان تعرض على مصائدك و فخوخك التى تصطاد بها بنى آدم»: دلم مى خواهد دامها و تله هايى را كه با آنها آدميزادگان را شكار مى كنى به من نشان دهى «فقال ابليس: حبا و كرامه و واعده لغد»: شيطان گفت بديده منت دارم و وعده كرد كه فردا خواسته ى حضرت يحيى را انجام دهد. بامداد فردا حضرت يحيى در خانه ى خود نشسته و در را نيز به روى خود بسته و به انتظار وعده بود كه ناگاه ديد شيطان از پنجره اي كه به اطاقش باز مى شد مجسم گرديد صورتش مانند ميمون و پيكرش همچون خنزير چشمانش در درازاى صورتش و دندانهايش از يك قطعه استخوان و بدون چانه و ريش بود چهار دست داشت كه دو دست در سينه و دو دست در شانه و پاشنه هايش رو به جلو و انگشتانش رو به عقب، قبايى بر تن داشت كه از ميان با كمربندى بسته بود كه نخهاى قرمز و زرد و سبز و همه ى رنگها را داشت و زنگ بزرگى به دست داشت و كلاه خودى بر سر نهاده بود كه آهنى شبيه به چنگال از آن آويزان بود حضرت كه با اين منظره روبرو شد تاملى در آن كرد و فرمودش اين كمربندى كه به كمر دارى چيست؟ گفت «هذه المجوسيه انا الذى سننتها و زينتها لهم» اين (شعار) مجوسيت و آتش پرستى است و من بودم كه راه و روش آن را ساختم و در نظر آنان آراستم فرمود: اين رنگهاى گوناگون چيست؟ «فقال هذه جميع اصباغ النساء لا تزال المراه تصبغ الصبغ حتى تقع مع لونها فافتتن الناس بها» گفت اينها مجموعه ى رنگهاى زنان است، زن آنقدر با اين رنگها خود را رنگ مى كند تا يكى از آن رنگها با رنگش سازگار مى افتد اين موقع است كه مردم گرفتار و دلباخته ى او مى شوند يحيى عليه السلام فرمود: اين زنگى كه بدست گرفته اي براى چيست؟ «فقال هذا كل لذه من طنبور و بربط و طبل و ناى و صرناى و ان القوم ليجلسون على شرابهم فلا يستلذونه فاحرك الجرس فيما بينهم فاذا سمعوا استخفهم الطرب فمن بين من يرقص و من يفرقع باصابعه و من بين من يشق ثيابه» گفت: اين رمز همه لذتهاى آلات موسيقى است كه چون مردم بر مجلس شراب نشينند و لذتى از آن نبرند من اين زنگ را مى جنبانم چون صداى زنگ به گوش دل آنان رسد از شادى سبك مى شوند و از جاى برمى خيزند پاره اي به رقص پرداخته و پاره اي با انگشتانشان بشكن مى زنند و بعضى از خوشحالى جامه بر تن مى درند حضرت فرمود: چه چيز بيشتر باعث روشنى چشم تو است؟ گفت: زنان آنانند دامها و تله هاى من و من هر آنگاه كه گرفتار دعاهاى نيكان و لعنتهاى آنان مى شوم به نزد زنها مى روم و با آنان مانوس مى شوم يحيى عليه السلام فرمود: اين كلاه خودى كه بر سر دارى چيست؟ گفت: براى دفاع از صدمه ى دعاهاى مومنين است فرمود: اين چنگالهاى آهنين كه به آن آويزان است چيست؟ گفت: «بهذه اقلب قلوب الصالحين» گفت: با اين چنگالها دلهاى نيكان را زير و رو مى كنم (شايد انقلاب درونى صالحان و جريحه دار شدن دلهايشان و عواطفشان نتيجه همان چنگال آهنين باشد) يحيى فرمود: آيا لحظه اي شده كه بر من چيره شوى؟ گفت: نه «و لكن فيك خصله تعجبنى» ولى تو را خصلتى است كه خوش آيند من است فرمود: آن چيست؟ گفت: تو مردى هستى كه بسيار مى خورى پس هر گاه كه به طعام دست بيابى و بخورى تو را از بعض نمازهايت و بيدارى شبت بازمى دارد يحيى عليه السلام فرمود: من با خداى تعالى عهد مى كنم كه تا به لقاى او نرسيده ام هرگز از طعام سير نشوم و شيطان به او گفت: من هم با خدا عهد مى كنم كه مسلمانى را هرگز نصيحت نكنم تا آنگاه كه خدا را ملاقات كنم سپس از نزد يحيى بيرون شد و ديگر بازنگشت .
دام سخت است مگر يار شود لطف خداى
ور نه آدم نبرد صرفه ز شيطان رجيم
و مراره صوله السلطان
بار الها ما را از تلخى قهر پادشاه ايمن كن، سعدى ضمن حكايتى گويد و از اينجا گفته اند اصحاب فطنت و خبرت كه از حدت و سورت پادشاهان برحذر بايد بودن...
يكى از دانشمندان معاصر گويد: اين جمله ى دعا دقيقا كاشف از آن است كه دستگاههاى حاكم در زمان ائمه عليهم السلام ستمكار بوده و ميان حكام و ملتها و سلاطين و رعايا معارضه و برخورد داشته كه امام عليه السلام آنرا به صورت يك دعا و مناجات عمومى درآورده تا بدين وسيله از چنگال ستم و تعدى آنان در امان باشند و در واقع افكار عمومى را بسيج مى كند و عواطف آنان را بر ضد طاغوتان و ستمگران كه پيشتازان در گناه و عدوان بر بندگان خدا و عيال الله بودند مى شوراند خاندان پيغمبر عليهم السلام كه شناسايى به اوضاع داشتند و از جور و ستم دستگاههاى حاكم در امان نبودند رسمشان چنين بود كه بيشتر مطالب را ضمن دعا به مردم القاء مى كردند كه رسول اعظم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: دعا سلاح مومن است و امام اميرالمومنين عليه السلام فرمود: دعا سپر مومن است و امام صادق عليه السلام فرمود: دعا از نيزه نافذتر است و امام رضا عليه السلام فرمود: دعا سلاح انبياء است. بار الها آنان كه كفايت شده اند و از خطرها در امان مانده اند فقط در سايه ى توان و نيروى تو بوده كه موجودات همه فقير بالذات اندو نيرو و توانى از خود ندارند از منبع قدرت لايزال به هر كس آنچه لايق بود دادى پس بر محمد و آل او درود بفرست و ما را كفايت فرما و در امان بدار. از «حسن بصرى» نقل شده كه گفته است: «و اعجبا نبى الله لوطا اذ قال لو ان لى بكم قوه او آوى الى ركن شديد»: شگفتا از پيغمبر خدا لوط كه گفت: اي كاش مرا بر منبع شما قدرت و نيرويى بود و يا اگر خود قدرت ندارم از شر شما به ركن محكمى پناه مى بردم «اتراه اراد ركنا اشد من الله تعالى»: مگر شديدتر از خداى تعالى ركنى هست كه او مى خواست به آن پناهنده شود؟! در پاسخ اعتراض حسن به پيغمبر خدا توان گفت كه محتمل است «او آوى الى ركن شديد» عطف بر جمله ى قبلى نباشد كه معناى تمنى داشته باشد بلكه استدراك باشد، يعنى پس از آن كه تمنا كرد كه اي كاش قدرتى داشتم متذكر شد كه چه جاى تمناى قدرت است كه به جاى اين تمنا به ركن محكمى پناه مى برم و مقصودش عنايت الهى بود.
و انما يعطى المعطون من فضل جدتك فصل على محمد و آله و اعطنا
ظاهر آن است كه همان مطلب قبلى به عبارت ديگرى عرض شده و مضمون واقعى يكى است و اين از فنون بلاغت است: آنان كه دست بخشنده اي دارند به بركت دارايى حضرتت مى بخشند پس بر محمد و آل او درود بفرست و بر ما عطا و دهش فرما.
و انما يهتدى المهتدون بنور وجهك فصل على محمد و آله و اهدنا
استعاره ى لطيفى است از باب تشبيه معقول به محسوس اگر مراد از نور، نور ظاهرى باشد خصوصا با اضافه آن به وجه كه آن نيز استعاره باشد از همان باب و اين همان است كه ورد زبان عرفاى شاعر و شاعران عارف است چه فارسى و چه تازى: روشنى طلعت تو ماه ندارد و اگر مقصود از نور، معناى عام آن يعنى مطلق روشنايى و مراد از وجه نيز معناى عام آن يعنى آنچه مورد توجه قرار مى گيرد (وجه الشيى ء: ما يتوجه اليه) باشد نيازى به استعاره نبود، بلكه به معناى هدايت و ايصال به مطلوب خواهد بود، يعنى هر كس كه راهى به حقيقت يافت با راهنمايى و روشنگرى تو است چنانچه آيه كريمه فرمايد: «من يهدى الله فهو المهتد» پس بار الها درود بر محمد و آل او بفرست و مرا هدايت و رهبرى فرما اعترافاتى است به تمام قدرت و كمال سلطنت الهيه در عالم وجود و اينكه احدى را ياراى آن نيست كه در مقام معارضه با مشيت الهيه برآيد و فاعل مطلق در عالم هستى ذات مقدس الهى است و:
همه هر چه هستند از آن كمتراند
كه با هستيش نام هستى برند
ازمه الامور طرا بيده
و الكل مستمده من مدده
و پس از اين عرض عبوديت و اعتراف عرض حاجت به طريق لف و نشر مرتب تقديم شده است: بار الها كسى را كه تو دوست باشى عزيز جهان است و اگر همه بخواهند او را خوار و ذليل كنند نتوانند:
هزار دشمنم ار مى كنند قصد هلاك
گر تو دوستى از دشمنان ندارم باك
يا آنكه آن را كه تو دوست داشته باشى چه غم و چه زيانش اگر ديگران خوارش بدارند:
گر ز چشم همه خلق بيفتم سهل است
تو مينداز كه مخذول تو را ناصر نيست
و آن را كه تو عطا كنى منع ديگران چيزى از او نكاهد:
يار با ماست چه حاجت كه زيادت طلبيم
دولت صحبت آن مونس جان ما را بس
و آن را كه تو هادى و رهبر باشى كسى نتواند او را گمراه كند:
گر چه دانم كه به جائى نبرد راه غريب
من ببوى خوش آن زلف پريشان بروم
پس بر محمد و آل او درود بفرست و با عزتى كه تو را است مرا از شر بندگانت محفوظ بدار و يا عزتى بمن عنايت فرما كه در سايه ى آن عزت نيازى به گرامى داشت بندگانت نباشد و با (ارفاد) و عطايت ما را از جز خودت بى نياز فرما و ما را با رهبرى خودت سالك سبيل حق و راهرو جاده ى حقيقت قرار ده. قلب دو معنى دارد يكى به معناى گوشت صنوبرى شكل است كه در سمت چپ سينه قرار دارد و با حركت منظم آن حيات بدن محفوظ و ادامه دارد در اين قلب حيوانات نيز شريك با انسانند و جاى بحث و گفتگو در خصوصيات آن، علم طب است، معناى ديگر آن عبارت است از لطيفه ى ربانى روحانى كه به اين قلب جسمانى تعلق دارد البته كيفيت تعلقش براى ما و بيشتر مردم مجهول است هم چنانكه كيفيت تعلق روح بر بدن مجهول است و همين قلب است كه مركز عواطف است و شعور دارد و مورد خطاب و عتاب قرار مى گيرد و همانگونه كه قلب جسمانى ملكى را صحت و مرضى است كه علم طب متضمن تشخيص و علاج آن است قلب روحانى ملكوتى را نيز صحت و مرض است، چنانچه قرآن كريم و اخبار اهل بيت و كلمات بزرگان دين ناطق بر اين معنى است «قال الله تعالى فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا»- «و قال تعالى فترى الذين فى قلوبهم مرض يسارعون اليه»، متكفل و مسئوول معالجه اين قلب ملكوتى، انبياء الهى و علماى روحانى مى باشند:
انبيا گفتند در دل علتى است
كه از آن در حق شناسى آفتى است
دفع آن علت ببايد كرد زود
كه شكر با آن حدث خواهد نمود
ما طبيبانيم شاگردان حق
بحر قلزم ديد ما را فانفلق
آن طبيبان طبيب ديگرند
كه بدل از راه نبضى بنگرند
ما بدل بى واسطه خوش بنگريم
كز فراست ما به عالى منظريم
اين قلب هنگامى سالم از امراض است، كه عارى از جهل و برى از اخلاق ذميمه و انحرافات معنوى باشد تا آنجا كه در ذيل آيه كريمه ى «الا من اتى الله بقلب سليم» امام معصوم فرمود: قلب سليم قلبى است كه خدا را ملاقات كند و هيچ به جز در آن قلب نباشد.
دو عالم را به يك بار از دل تنگ
برون كرديم تا جاى تو باشد
بحث در اين زمينه بسيار دامنه دار و اين رشته سر دراز دارد در اين جمله از دعاى امام عليه السلام از خداى تعالى مسئلت دارد كه سلامت قلب ما را در ياد عظمت خودت قرار بده اين جمله شايد بدان معنا باشد كه بار الها هر چند ياد تو به هر نوع كه باشد موجب سلامت دل است ياد رحمت تو ياد نعمتها و الطاف تو ياد گذشت و ستاريت تو.
آن سميعى تو و آن اصغاى تو
و آن تبسمهاى جان افزاى تو
آن نيوشيدن كم و بيش مرا
عشوه ى جان بد انديش مرا
قلبهاى من كه آن معلوم تست
بس پذيرفتى تو چون نقد درست
همه ى اين تذكرات دل را از انحراف به اعتدال مى كشاند، ولى در اين ميان، ياد عظمت تو را اثر خاصى است در سلامت كامل دل كه هيبت كبريا و عظمت ريشه ى هواهاى نفسانى را مى سوزاند و ابليس و جنود او را كه فرمانرواى كشور دل شده اند بيرون رانده و سلطنت حقه الهيه در كشور دل حكومت برقرار مى كند: «ان الملوك اذا دخلوا قريه افسدوها و جعلوا اعزه اهلها اذله»
و فراغ ابداننا فى شكر نعمتك
بار الها فراغت بدنهاى ما را در شكر نعمتت قرار بده. اين جمله يا بدان معنا است كه ما آنچنان باشيم كه به هنگام فراغت از كار و آسايش به شكر نعمتت مشغول باشيم و از فرصت فراغ و بيكارى استفاده ى شكر نعمت كنيم يا به معناى آن است كه ما آنچنان باشيم كه آسايش ما، در شكر نعمتت باشد و رنج و مرارت كار و اشتغال به امور دنيا را با لذت و حلاوت شكر نعمت تو از ميان برداريم. نظير آنچه در دعاى ابى حمزه است (و فى مناجاتك روحى و راحتى)
و انطلاق السنتنا فى وصف منتك
و طلاقت و گويايى زبانهايمان را در توصيف منتهاى تو قرار بده (كه چه بسيار در خود و ديگران ديده ايم كه در صحبتهاى روزمره و عادى و يا قصه گوييها و افسانه سراييها چه بسا ساعتها مشغول سخنورى باشيم و احساس خستگى در زبان نكنيم ولى همين زبان ما در زمان كوتاهى از اشتغال به ذكر و يا قرائت قرآن خسته مى شود) بدين جهت از خداى تعالى مسئلت شده است كه اين حالت برطرف شده و بعكس آنچه گفته شد طلاقت لسان و نيروى گفتار ما در توصيف منتها و نعمتهاى الهى باشد. دعات جمع داعى به معناى دعاكننده و دعوت كننده است اگر معناى اول: (دعاكننده) مراد باشد جمله ى «الداعين اليك» بدان معنا است كه بار الها مرا از كسانى قرار بده كه بدرگاه تو در دعا و نيايش اند و به جز تو از ديگرى مسئلت نكنند و دعا و تضرعشان تنها به جناب تو است و اگر به معناى دوم: (دعوت كننده) باشد معناى جمله چنين است: كه مرا از آنان قرار بده كه مردم را به سوى تو دعوت كنند نه به غير تو و نه به جانب خويش كه اولى شرك است و دومى بت پرستى و كفر- (مادر بتها، بت نفس شما است) و از اين دو دام رهايى نيست مگر براى آن كس كه خداى تعالى به لطف خاص اش او را از قيد نفس و هواهاى آن آزاد كرده باشد كه اگر چنين شد به حريم ولايت الهى بار يافته و از اخص خواص خواهد شد چنانچه به دنبال اين خواسته عرض مى كند
و من خاصتك الخاصين لديك
و از خاصان مقرب درگاهت قرار بده كه در وصف ائمه دين عليهم السلام است در زيارت جامعه: «الى الله تدعون». و هداه نيز جمع هادى به معناى رهبر و راهنما و يا به معناى راه يافته و هدايت شده است، چنانچه از جوهرى نقل شده كه گفته است: «هدى و اهتدى» هر دو به يك معنى است بنابراين، معناى اين جمله نيز مانند «الداعين اليك» آن است كه مرا از رهبران و يا راه يافته گانى قرار بده كه ديگران را به تو دلالت و راهنمايى كنند نه به خويشتن و نه به غير تو و جالب است كه در «زيارت جامعه» نيز پس از «الى الله تدعون» آمده است «و عليه تدلون»
جز آستان توام در جهان پناهى نيست
سر مرا به جز اين در حواله گاهى نيست
«و من خاصتك الخاصين لديك»:
البته آن را كه دعوتش فقط به خداست و دلالتش به سوى او است سزا است كه در مقام قرب جايگاه مخصوص داشته و در رديف ويژگان درگاه باشد از اين رو پس از عرض آن دو حاجت عرض مى كند كه ما را از اخص خواص و از محرمان خاص قرار بده.
يا ارحم الراحمين
اي مهربانتر از همه ى مهربانان. شارح كبير صحيفه مرحوم سيد عليخان به مناسبت اسم مبارك يا ارحم الراحمين داستانى نقل مى كند حاصلش آنكه در يكى از غزوات كه تابستانى بود سوزان و هوا در غيت گرما بچه اي گم شده بود و اعلام مى كردند تا صاحبش پيدا شود زنى چشمش به اين بچه افتاد ديد فرزند او است دوان دوان آمد و بچه را به آغوش كشيد و خود به پشت روى ريگهاى داغ خوابيد و بچه را روى سينه و شكم خود نگاه داشت تا از گرماى ريگها آسيب نبيند و مكرر مى گفت: فرزندم فرزندم اصحاب با ديدن اين منظره همه به گريه افتادند و از كارشان دست كشيدند در اين هنگام رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تشريف آورد و در كنارشان ايستاد اصحاب داستان مادر را براى رسول خدا نقل كردند فرمود: «او عجبتم من رحمه هذه ابنها»: آيا شما از مهر اين مادر نسبت به فرزند خويش تعجب كرديد؟ «ان الله ارحم بكم جميعا من هذه بابنها»: خداى تعالى به همه ى شماها از اين مادر به فرزندش مهربانتر است.
«فتفرق المسلمون و هم فرحون مستبشرون»: مسلمانان با دلى شاد و چهره اي خندان پراكنده شدند «فيا ارحم الراحمين ارحمنا برحمتك التى فاقت رحمه كل راحم»
اي خداى با عطاى با وفا
رحم كن بر عمر رفته بر جفا
«عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم خلق الله تعالى ملكا... و يقول... يا ابناء السبعين زرع قددنا حصاده و قال صلى الله عليه و آله و سلم اكثر اعمار امتى بين الستين و السبعين و قل من يتجاوزها اللهم ارزقنى التجافى عن دار الغرور و الانابه الى دار الخلود و الاستعداد للموت قبل حلول الفوت و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمين. العبد المفتاق الى رحمه ربه»
