لا ينقص من زاده ناقص و لا يزيد من نقص منهم زائد
آنچه را كه خداى تعالى به كسى بيشتر عطا فرموده، كسى نتواند از او كم كند و از هر كس چيزى كم شده كس نتواند بر او بيفزايد.
نكته هاى لطيف: در اين جمله از دعاى حضرت سجاد (ع) زيادتى عطا را صريحا به خداى تعالى نسبت داده و فرمود است (من زاده) ولى مقابل آن را كه نقصان است با جمله (نقص منهم) بيان فرموده است و نقص هر چند، از افعالى است كه هم معناى لازم دارد و هم معناى متعدى، «المنجد» گويد: «نقص الشى ء: ذهب منه شى ء بعد تمامه نقصت الشى ء، صيرته ناقصا» معناى نقص الشى ء: يعنى از چيزى كاسته شد اين معناى لازم كه نيازى به مفعول به، ندارد و معناى جمله دوم نقصت الشى ء يعنى از چيزى كاستم كه معناى متعدى است و لكن در اين جمله از دعا، نقص در معناى لازمش استعمال شده نه معناى متعدى، زيرا چنانكه ملاحظه مى شود در «المنجد» نقص با كلمه (من) توضيح داده شده است به خلاف معناى دوم و گفته است ذهب منه شى ء متعدى» و از اين جا مى توان استفاده كرد كه تعبير امام سجاد (ع) كه فرمود: «لا يزيد من نقص منهم زائد» و نفرموده: «لا يزيد من نقصهم زائد» مقصودشان معناى لازم نقص بوده نه معناى متعدى حال چرا امام سجاد معناى لازم نقص را قصد كردند نه معناى متعدى اش را، يعنى نفرمود و از هر كس چيزى كم كرده است كسى نتواند به او بيفزايد بلكه فرمود: از هر كس چيزى كم شده چنانچه ترجمه كرديم اين تعبير از امام سجاد (ع) شايد بدان جهت بوده كه نخواسته اند، معناى نقص و كاستن به خداى تعالى نسبت داده شود تا تادب در كلام را كاملا رعايت فرموده باشند نظير اين ادب را بعضيها در آيات شريفه «سوره كهف» گفته اند: آنجا كه، موسى و خضر در ملاقاتى كه دارند و از خضر كارهايى كه بر خلاف انتظار موسى است سر مى زند، از سوراخ كردن كشتى و كشتن پسر بچه و تعمير مجانى، ديوارى كه در حال ويرانى بود و در هر سه مورد موسى بر خلاف تعهد قبلى زبان اعتراض به خضر گشود و بالاخره به جدايى از يكديگر انجاميد وقتى خضر فلسفه كارهايى را كه انجام داده، بيان مى كند در سوراخ كردن كشتى مى فرمايد: «فاردت ان اعيبها» در كشتن غلام مى گويد: «فاردنا ان يبدلهما ربهما» و در ساختن ديوار مى گويد: «فاراد ربك» در نكته ى تغيير تعبير در فعل اراده كه در اولى مى گويد من خواستم و در دومى مى گويد من خواستم و در دومى مى گويد ما خواستيم و در سومى پروردگار تو خواست بعضى ها گفته اند چون در كار اول كلمه عيب بود به رعايت ادب آن را به خود نسبت داد! نه به خداى تعالى.
نكته اي لطيفتر: پس چرا در آيه ى شريفه ملك، «تذل من تشاء» گفته شده بر خلاف ادب مذكور ذليل كردن به خدا نسبت داده شده است؟
- جواب: اولا آيه ى شريفه با كلمه ى قل شروع مى شود و دستور گفتار از خود حضرت حق تعالى است نه سخنى است آغاز شده از گوينده ثانيا به دنبال آن و بدون فاصله جمله ى «بيدك الخير» آمده است و اين بدان معنا است كه بخشيدن ملك به هر كس و باز گرفتن ملك از هر كس،. بخشيدن عزت به هر كس و دادن ذلت به هر كس هر چند همه مرتبط به خواست تو است ولى در عين حال همه ى خيرات بدست تو است، اشاره به اين كه همه اين خواسته ها و عطاها درباره ى هر كس كه انجام پذيرد سراپا خير است و نيكى كه هر چه بدست تو است جز خير نيست. (دقت شود.) نكته ديگر: «المنجد» گويد: «القوت ما ياكله الانسان»: قوت آن چيزى است كه، انسان آن را مى خورد (خوراك) و نيز گويد: «الرزق كل ما ينتفع به»، و رزق كه در فارسى به روزى ترجمه مى شود عبارت است، از هر چيزى كه از آن بهره بردارى كنى بنابراين رزق به معنايى اعم از قوت است و آنچه فرمايش امام (ع) بيانگر آن است معلوم و مقسوم بودن خوراك آدمى است كه دست تصرف ديگران از كم و زياد كردن آن كوتاه است، اين منافات با آن ندارد كه آدمى بتواند با سعى و كوشش بيشتر روزى بيشترى به دست آورد، از مال و منال و املاك و هر چه قابل انتفاع و بهره بردارى باشد و آنچه قابل كم و بيش كردن نيست قوت مقسوم است نه رزق كه معناى وسيعترى دارد و ما به چشم مى بينيم كه افرادى با داشتن مال فراوان از قوت محرومند و خوراكشان كمتر از خوراك يك كارگر عادى است. پس براى هر يك از آنان در زندگى سر رسيد مشخصى تعيين كرد.
و نصب له امدادا محدودا
و براى او زمان معينى قرار داد.
- سوال: اگر چنين است كه هر كس در زندگى اجل معين و مشخصى دارد و قابل تقديم و تاخير نيست چنانچه آيه ى شريفه ى: «اذا جاء اجلهم لا يستاخرون ساعه و لا يستقدمون» (هنگاميكه اجلشان فرا رسيد لحظه اي پس و پيش اش نتوانند كرد) گوياى اين حقيقت است افرادى كه دست به خودكشى مى زنند و عقل ما حكم مى كند كه اگر انتحار نمى كردند زنده مى ماندند، و روشن تر از اين اگر فرضا شهر «هيروشيما» بمباران نمى شد بطور قطع و يقين همه مردم آن شهر در آن ساعت نمى مردند زيرا عادتا محال است كه، همه ى مردم يك شهر در يك ساعت به اجل طبيعى بميرند حال با توجه به مشخص بودن اجل اين چنين مرگها چه توجيهى مى تواند داشته باشد؟
- جواب: بدون ترديد مرگ آدمى به يك معنى قابل تقديم و تاخير است و آيات و روايات نيز بدين معنى دلالت دارد، چنانچه خداى تعالى در سوره ى نوح از زبان نوح پيامبر نقل مى فرمايد: كه به قوم خود فرمود: «ان اعبدوا الله و اتقوه و اطيعون يغفر لكم من ذنوبكم و يوخركم الى اجل مسمى ان اجل الله اذا جاء لا يوخر»: خداى را به يكتايى بپرستيد و پارسا باشيد و مرا پيروى كنيد تا خدا به لطف و كرم خود، از گناهان شما درگذرد و اجل شما را تا وقت معين به تاخير اندازد كه اجل الهى چون وقتش فرا رسد، دگر هيچ تاخير نيفتد حاصل معنى آن كه خداى تعالى به قوم نوح وعده مى دهد كه اگر ايمان آورند اجل آنان را به تاخير خواهند انداخت تا پايان مدتى كه، تقدير فرموده است (تا اجل مسمى) و اگر ايمان نياورند و همچنان بر كفرشان باقى بمانند اجل غير مسمى گريبان گير آنان خواهد شد و بهر صورت اجل الهى چه مسمى كه بيشترين و دورترين است و چه غير مسمى كه نزديكترين دو اجل است وقتى فرامى رسد تاخيرپذير نيست (ان اجل الله اذا جاء لا يوخر) پس آيه هم وعده ى تاخير اجل مى دهد در صورت ايمان و هم تهديد به مرگ زودرس مى كند در صورت بقاء بر كفر. و با اين بيان معلوم شد كه هيچ گونه تهافتى در صدر و ذيل آيه نيست چنانچه بنا به بعضى از تفاسير به ذهن مى آيد. و امام باقر (ع) بنا به روايت كافى در تفسير آيه ى شريفه «قضى اجلا و اجل مسمى عنده» فرمود: «هما اجلان اجل محتوم و اجل موقوف»: اجل بر دو گونه است يكى اجل حتمى و ديگر، اجل مشروط كه اگر شرطش موجود باشد اجل فرا مى رسد. بنابراين مرگهاى زودرس و اجلهاى معلق همچون ديگر كارهاى اختيارى بشر مورد تقدير و قضاى الهى است و در تقديرات حضرت حق متعال تناقض و تضاد راه ندارد و هر توجيهى كه در ديگر امور اختيارى بشر در رابطه با قضا و قدر الهى بشود در مرگ انتحارى نيز مو به مو جريان خواهد داشت و بيش از اين نه براى نويسنده قابل توضيح و بيان است و نه براى بيشتر خوانندگان و خود نويسنده نيز قابل درك و فهم «و الله الملهم الموفق»
يتخطاه اليه بايام عمره و يرهقه باعوام دهره
هر روزى كه از عمرش، مى گذرد گامى است كه به سوى مرگ برمى دارد و به هر سالى كه از روزگارش سپرى، مى شود به مرحله ى جديدى مى رسد.
حتى اذا بلغ اقصى اثره و استوعب حساب عمره
همين كه به پايان راه و نهايت عمر خود رسيد، قبضه الى ماند به اليه من موفور ثوابه او محذور عقابه
خداى تعالى جان او را مى گيرد، براى رسيدن به پاداش فراوان و يا كيفرى كه زنهار داده شده است از آن.
ليجزى الذين اساوا بما عملوا و يجزى الذين احسنوا بالحسنى
تا بدكاران را به كيفر كردارشان برساند و نيكوكاران را پاداش نيك عطا فرمايد
قيامت كه بازار مينو نهند
منازل به اعمال نيكو دهند
بضاعت به چندانكه آرى برى
و گر مفلسى شرمسارى برى
كه بازار چندانكه آكنده تر
تهى دست را دل پراكنده تر
اين پاداش و كيفر به حكم عدالت حق تعالى است كه منزه است نامهاى او هويدا و پيوسته، است نعمت هاى او.
لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون
اقتباس از قرآن مجيد است، يعنى كسى حق ندارد در كارهايى كه خداى تعالى انجام مى دهد چون و چرا كند بلكه آنانند كه زير سوال مى روند و بايد جواب گو باشند و اين آيه شريفه بيانگر كمال، جلال، و جبروت و نهايت عزت ذات مقدس است در ملك و ملكوت و گرنه همه ى اديان آسمانى و حكماى الهى متفقند، در اينكه افعال حق تعالى همه بر مبناى عدل و حكمت است و محال است به جز حق و صواب از او صادر شود پس مى بايست (زبان بريده به كنجى نشست صم بكم) بر خلاف مخلوقين كه كارهاى زشت و زيبا دارند و بر خطا و صواب روند سزاست كه مالك و خالقشان از آنان بپرسد فلان كار را چرا كردى؟
هشدار: همه ى مسلمانان به همه ى فرقه هاى مختلف و گروه هاى گوناگون كه دارند متفق و يكصدا هستند در اين كه چون و چرا در كار حق تعالى كسى را نشايد، ولى در اين كه چرا نشايد اختلاف دارند «اشاعره» گويند: «ان افعال الله لا تعلل بالاغراض و المصالح»: يعنى در كارهاى خدا غرض و مصلحتى منظور نمى شود بلكه او به حكم مالكيت حقيقى كه او را است هر چه بخواهد در ملك خود انجام مى دهد و مانند كسى كه در خانه ى ملكى خود تصرف مى كند آبادش بكند يا خراب، كسى حق بازپرسى از او را ندارد زيرا كه ملك خودش مى باشد در صورتى كه اين مالكيت امر اعتبارى بيش نيست و حقيقتى ندارد تا چه رسد به مالك حقيقى كه مالكيتش حقيقى و بالاترين مالكيت ها و نظيرى براى مالكيت خداى تعالى در اين عالم يافت نمى شود. و به بيان ديگر همانگونه كه ذات مقدسش بدون علت موجود است اوصاف و افعالش نيز نيازى به علت ندارد، نه علت سببى و نه علت غايى، نه سببى مى خواهد و نه غرضى. در مقابل اين گروه، طائفه «اماميه» و «معتزله» گويند: كه افعال خداى تعالى داراى، حكم و مصالحى است و بدون غرض كارى انجام دادن عملى است زشت و ناپسند و كار زشت از هر كس سر زند يكى از دو سبب را دارد يا سبب آن كار جهل است كه زشتى آن را نمى داند يا نيازمند به آن عمل است، هر چند كه مى داند زشت است و چون خداى تعالى عالم به قبايح است و جهل به ساحت قدس او راه ندارد و نيز غنى مطلق است و هيچگونه نيازى او را نيست پس نمى بايد به جز كار حكيمانه و هدف دار از او صادر شود و چون انسان مكلف، به اين معنى واقف شد ديگر چون و چرا در كار چنين خدايى براى او جائز نيست و مى بايست همچون غلامان كه به ملاحظه ى جلال و عظمت سلطان لب از اعتراض مى بندند با اين كه سلطان مخلوقى است جايز الخطا پس چگونه توان گفت كه در كار ملك و رب الارباب چون و چرا جايز است! نويسنده گويد: شايد مقصود اشاعره آن باشد كه علل و اغراض در رتبه ى متاخره از اراده و مشيت حق قرار دارند و هر چه آن خسرو كند شيرين بود، نه اين كه غرض و مصلحتى اساسا در كار خدا نيست! و به نظر مى رسد كه جمع ميان دو قول و قول فصل فرموده حضرت صادق (ع) باشد، كه در تفسير آيه شريفه: «لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون» فرمود: «لا يسئل عما يفعل لانه لا يفعل الا ما كان حكمه و صوابا و هو المتكبر الجبار و الواحد القهار فمن وجد فى نفسه حرجا فى شيى ء مما قضى كفر، و من انكر شيئا من افعاله جحد و هم يسئلون»، «قال يعنى بذلك خلقه انه يسئلهم»: فرمود: از آن جهت خداى تعالى مسوول نيست كه به جز آنچه را كه حكمت و صواب در آن است نمى كند و او است خداى متكبر، جبار و يگانه ى قهار هر كس از قضاى الهى در خود ناراحتى احساس كند كافر است و هر كس يكى از كارهاى او را انكار كند زير بار حق نرفته است و آنان مسوولند فرمود مقصود خلق مى باشند كه خداى تعالى از آنان سوال مى كند. سپاس خدايى را كه اگر شناخت حمدش را نسبت به منت هاى پياپى اش كه بر بندگانش دارد و نعمت هاى گوناگونى كه فراگير آنان است از آنان بازمى داشت هر آينه نعمت هايش را صرف مى كردند و سپاس نمى گفتند و از روزى اش بهره فراوان مى بردند و شكرش را بجا نمى آوردند و اگر اين چنين بودند از حدود انسان بودن خارج و تا حد حيوان تنزل مى كردند و مصداق همان بودند كه، خداى تعالى در صريح قرآن توصيف فرموده كه، آنان جز به حيوان نمى مانند بلكه آنان گمراه تر از حيوان مى باشند. سپاس خدايى را كه اگر شناخت حمدش را نسبت به منت هاى پياپى اش كه بر بندگانش دارد و نعمت هاى گوناگونى كه فراگير آنان است از آنان بازمى داشت هر آينه نعمت هايش را صرف مى كردند و سپاس نمى گفتند و از روزى اش بهره فراوان مى بردند و شكرش را بجا نمى آوردند و اگر اين چنين بودند از حدود انسان بودن خارج و تا حد حيوان تنزل مى كردند و مصداق همان بودند كه، خداى تعالى در صريح قرآن توصيف فرموده كه، آنان جز به حيوان نمى مانند بلكه آنان گمراه تر از حيوان مى باشند.
امام سجاد (ع) در اين قسمت از دعا، اشاره به يكى از احكام فطرت فرموده اند، توضيح آن كه: خداى تعالى بر حسب حكمت عاليه غير متناهيه، هنگامى كه با دست جمال و جلال خود خميره ى وجود بشر را مى ساخت و طينت اصليه ى او را مى آفريد در خميره ى ذات او فطرتهايى پنهانى و صفتهايى درونى به وديعت نهاد كه همه افراد عائله بشرى بدون استثناء حتى يك نفر بدان فطرتها مخمرند و در جميع سلسله بشر با اختلاف عقايد و اخلاق و طبايع و امزجه و موقعيت هاى جغرافيايى و رسوم و عادات متداوله در ميان آنان يك نفر پيدا نمى شود كه بر حسب خلقت آن حالت را نداشته باشد، متمدن باشد يا وحشى، شهرنشين باشد يا بيابان گرد، عالم باشد يا جاهل الهى، باشد يا طبيعى همه و همه داراى آن نوع از حالات مى باشند گر چه خود آنها محجوب از آنها باشند و عارف كامل «شاه آبادى» استاد معارف حضرت امام خمينى قدس سره از اين طريق، بسيارى از معارف عاليه را اثبات فرموده طالبين به كتاب «رشحات البحار» تاليف معظم له مراجعه كنند
و يكى از فطرتهايى كه عائله بشرى را به آن فطرت سرشته اند، شكر منعم است اگر نعمتى از كسى به كسى رسيد آن كه نعمت را دريافت كرده به حكم فطرت انسانى از نعمت دهنده سپاسگزار و ممنون او خواهد بود و بديهى است كه هر چه نعمت بزرگتر باشد مرتبه ى شكر و سپاس هم بالاتر مى رود. شما اگر به وجدان خود مراجعه كنيد، خواهيد ديد دكترى كه درباره ى شما عمل جراحى بسيطى انجام داده مثلا: جراحى پلاستيكى نموده و بر زيبايى چهره ى شما افزوده است در عين حال كه از او ممنون و سپاس گزاريد با دكترى كه عمل جراحى چشم يا مغز و قلب در شما انجام داده و شما را از محروميت بينايى يك عمر نجات بخشيده و يا از خطرى كه، حيات شما را تهديد مى كرد رهانيده يقينا در نظر شما يكسان نيستند و هم چنين آن كه چنين خدمتى را يكبار نسبت به شما انجام داده و آن كه، بارها و بارها درباره ى شما چنين احسانى نمود، به يك چشم نگاه نمى كنيد به حكم آن كه انسانيد و شكر منعم جزو ذات شما و سرشت شما است و اگر كسى را اين احساس نبود، به يقين بايد دانست كه از سلسله ى بشريت بيرون رفته و حتى وحشى ترين و جاهل ترين فرد بشر نيز حاضر نيست او را از خود بداند، زيرا چنانچه گفتيم افراد وحشى و جاهل نيز داراى فطرتند! بلكه بايد گفت چنين شخصى از مرتبه ى حيوانات نيز پائين تر سقوط كرده و نه تنها مصداق «اولئك كالانعام» است بلكه مظهر «بل هم اضل» نيز مى باشد، زيرا ما بالعيان مى بينيم كه پاره اي از حيوانات نيز از اين امر فطرى بى نصيب نيستند.
پس از اين توضيح مختصر كه، به اشاره برگزار شد معلوم گرديد كه، امام (ع) در اين جمله هاى درخشان به چه مطلب بلندى اشاره مى فرمايند كه، اگر خداى تعالى معرفت حمد خودش را از بنده هايش باز مى داشت، يعنى اين نور فطرت حق شناسى و شكر منعم را در دل آنان خاموش مى كرد آنان از حيوانات هم پست تر بودند آرى اين چنينند، كسانى كه اين نعمت الهى را ضايع كرده و اين نور الهى را در جان خود خاموش كرده اند نه نعمتى مى شناسند و نه شكر نعمت به جاى مى آورند! اينان از حدود انسانيت خارج و داخل در حدود حيوانيت هستند «بل هم اضل سبيلا» دريغم آيد اشعار زيباى حكيم بزرگ شيراز را در اينجا نياورم باشد كه نور فطرت خواننده عزيز را پرتوى بيشتر بخشد وى گويد:
بره در يكى پيشم آمد جوان
بتك در پى اش گوسفندان دوان
بدو گفتم اين ريسمان است و بند
كه مى آيد اندر پيت گوسفند
سبك طوق و زنجير او باز كرد
چپ و راست پوئيده آغاز كرد
بره در پى اش همچنان مى دويد
كه خود خورده بود از كف او خويد
چو باز آمد از عيش بازى بجاى
مرا ديد و گفت اي خداوند راى
نه اين ريسمان مى برد با منش
كه احسان كمندى است در گردنش
به لطفى كه ديده است پيل دمان
نيارد همى حمله بر پيليان
بدان را نوازش كن اي نيك مرد
كه سگ پاس دارد چونان تو خورد
بر آن مرد كند است دندان يوز
كه مالد زبان بر پنيرش دو روز
حمد و سپاس، خدايى را كه خود را به ما شناساند و شكرش را به ما الهام فرمود و بهتر آنكه اين چنين ترجمه شود: سپاس، خداى را بر آن معرفتى كه، نسبت به ذات خودش نصيب ما فرموده و بر آن شكرى كه ما را الهام فرموده است.
در توضيح فرق ميان اين دو ترجمه گوييم: شناسايى هر چيزى بطور كلى سه راه دارد يا از راه علت آن چيز است كه در راه معرفت اسباب و علل معلول شناخته مى شود كه اين را اصطلاحا استدلال «لمى» گويند مانند: معرفت به حرارت از وجود آتش، و يا از طريق معلول و اثر پى به موثر و علت مى برد كه آن را اصطلاحا استدلال «انى» گويند مانند: معرفت به بناء از وجود بنا و به نقاش از وجود نقش به گفته حكيم نظامى:
بلى در عقل هر داننده اي هست
كه با گردنده گرداننده اي هست
و يا از راه شهود و حضور كه انسان شخصا چيزى را مشاهده نموده و نسبت به آن معرفت پيدا كند. پر واضح است كه، راه اول معرفت، نسبت به حق تعالى مسدود است زيرا او خود، عله العلل است و معناى وجوب ذاتى آن است كه در ذات خود نيازى به علت نداشته باشد باقى مى ماند دو راه ديگر و آن معرفت از راه اثر، به موثر و معرفت شهودى، اولى از اين دو راه براى عامه مردم است كه از اين راه معرفت به حق تعالى تحصيل مى كند و دومى از اين دو مخصوص انبياء و اوليا است كسانى كه با عنايت الهى و رياضت نفسانى و تصفيه ى باطن دل را، آماده ى تجليات الهى نموده و آيينه ى دلشان مورد تجليات انوار قدسيه مى شود و نيز واضح است كه، هر يك از اين دو طريق را مراتبى است، فى المثل معرفتى است كه يك مهندس ساختمان از مشاهده ى بنايى نسبت به سازنده ى آن پيدا مى كند و اندازه ى ذوق و مهارت فنى او را در اين اثر مى يابد، غير از شناختى است كه يك فرد عادى از ديدن ساختمان همين اندازه متوجه مى شود كه بنايى آن را ساخته است و هم چنين شخصى را از نزديك مشاهده مى كند و به همه ى خصوصيات زيبايى او را، شاهد است با كسى كه او را از دور مى بيند و هيكلى بيش مشاهده نمى كند، فرق دارد. و نيز چنانكه گفته شد شكر منعم بر حسب كيفيت و كميت نعمت فرق مى كند و نعمت هر چه عظيمتر و تعدادش بيشتر باشد شكر بيشترى لازم دارد، بنابراين گوئى امام سجاد (ع) خدا را سپاس مى گويد به آن مرتبه از معرفتى كه به آن خاندان عصمت و طهارت عطا فرموده و به آن درجه از شكر كه به آنان الهام فرموده است و كوتاه سخن آن كه، فرق است، ميان جمله اي كه در دعا است و جمله ى الحمدلله على معرفتنا من نفسه و شكر ناله. نكته اي در جمله ى مورد بحث به نظر مى رسد كه تاييد ضمنى از آنچه گفته شد نيز هست و آن اين كه معرفتى كه، در شان، مثل امام سجاد (ع) است همان معرفت قسم سوم، يعنى عرفان شهودى است زيرا آنانند «محال معرفه الله و خزان علم الله» و اين قسم معرفت هر چند تزكيه و تهذيب و رياضت و طلب و سلوك و هزاران نكته مى خواهد به غير از حسن و زيبايى و ليكن بالاخره جزء اخير از علت تامه همان فضل و موهبت الهى است و:
تا كه از جانب معشوق نباشد كششى
كوشش عاشق بيچاره بجايى نرسد
و معرفتى كه حاصل تجليات جمال محبوب است از اختيار سالك بيرون است و سر رشته ى كار بدست ديگرى است و در روايات نيز آمده است كه «المعرفه صنع الله» كه حد ممكن نيست بتواند با پاى خود به حريم كبريا راه يابد و شايد به همين نكته اشاره مى فرمايد امام سجاد (ع) كه عرض مى كند: «الحمدلله على ما عرفنا من نفسه» گويى عرض مى كند، بار الها اين تو بودى كه خود را بر ما نمودى چنانچه در دعاى ابى حمزه نيز به همين معنى اشاره دارد كه عرض مى كند. «بك عرفتك و انت دللتنى عليك و دعوتنى اليك و لو لا انت لم ادر ما انت» من تو را به مدد و اعانت تو شناختم و تو بودى كه مرا بر وجود خودت رهبرى فرمودى و به سوى خودت خواندى و اگر تو نبودى و عنايت هاى تو نبود من نمى دانستم تو چيستى؟
ما نبوديم و تقاضامان نبود
لطف تو ناگفته ى ما مى شنود
باد ما و بود ما از داد توست
هستى ما جمله از ايجاد توست
به هر حال نكته عرفانى كه گفته شد در جمله هاى بعدى دعا نيز هست.
تنبيه: عارف معروف خواجه «عبدالله انصارى»، گويد: «الشكر اسم لمعرفه النعمه لانها السبيل الى معرفه المنعم»: شناخت نعمت را شكر گويند زيرا نعمت دهنده را از طريق نعمت مى توان شناخت. نويسنده گويد: شكر، گر چه حالتى است. نفسانى كه ملازم با تعظيم مشكور است و آن تعظيم نتيجه ى علم به نعمت است، لكن اگر نعمت در طريق شناخت خداى تعالى كه منعم است قرار گرفت و آدمى آن را از خداى تعالى دانست خود اين شناخت به گفته ى عارف مذكور، شكر است چنانچه اگر نعمت را از خداى تعالى ندانست مرتبه اي از كفران نعمت را دارا است و با اين عنايت است كه در قرآن كريم شكر، همگان با اسلام و ايمان در مقابل كفر قرار گرفته است مانند آيات شريفه ى: «و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم على اعقابكم و من ينقلب على عقبيه فلن يضر الله شيئا و سيجزى الله الشاكرين»: محمد صلى الله عليه و آله و سلم نيست مگر پيغمبرى از طرف خدا كه پيش از او نيز پيغمبرانى بودند و از اين جهان، در گذشتند اگر او نيز به مرگ طبيعى يا شهادت درگذشت باز شما به دين جاهليت خود باز خواهيد گشت پس هر كه باز گردد و مرتد شود، به خدا ضرر و زيانى نخواهد رسانيد خود را به زيان انداخته و هر كس شكر گزار باشد خداوند، جزاى نيك به آنان خواهد داد.
چنانچه ملاحظه مى شود مرتد نشدن و بر دين اسلام باقى ماندن را شكر دانسته و وعده ى جزاى خير داده اند و نيز فرمايد: «ان تكفروا فان الله غنى عنكم و لا يرضى لعباده الكفر و ان تشكروا يرضه لكم»: اگر همه كافر شويد خدا از همه شما البته بى نياز است و لكن كفر را نيز براى بندگانش نمى پسندد اگر شكرش را به جا مى آوريد آن را براى شما مى پسندد. در اين آيه نيز شكر در مقابل كفر، گفته شده است و فرموده: «و من شكر فانما يشكر لنفسه و من كفر فان الله غنى حميد»: هر كه شكر كند به نفع خودش مى باشد و هر كس كافر شود خداى تعالى بى نياز و ستوده است و فرمود: «انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا»: ما انسان را، راهنمايى كرديم يا شاكر مى شود يا كافر و فرموده: «فاذكرونى اذكركم و اشكروا لى و لا تفكرون»: مرا ياد كنيد تا من نيز به ياد شما باشم و شكر مرا به جاى آوريد نه آن كه كافر بشويد. پس آنچه از اين آيات استفاده مى شود آن است كه (حق ناشناسى و كفر در مقابل حق شناسى سپاس است) و شاكر كسى است كه حق شناس باشد و نعمت را از منعم بداند و بدين نكته اشاره است روايتى كه فرمود: داوود (ع) عرض كرد: «يا رب كيف اشكرك»: پروردگارا چگونه شكر تو را به جاى آورم؟ «فاوحى الله تعالى اليه يا داوود اذا علمت ان ما بك من نعمه فمنى فقد شكرتنى»: خداى تعالى به او وحى فرمود: اي داوود! هر آن گاه كه دانستى نعمتى را كه دارا هستى از من است شكر مرا به جاى آورده اي و در روايت ديگرى است كه موسى (ع) در مناجاتش با خدا عرض كرد: «الهى كيف استطاع آدم ان يودى شكرا اجريت عليه من نعمتك خلقته بيدك و سجدت له ملائكتك و اسكنته جنتك فاوحى الله عز و جل اليه ان آدم علم ان ذلك كله منى فذلك شكره» و در روايت ديگر قريب به همين مضمون است كه، موسى (ع) در مناجاتش گفت: «الهى خلقت آدم بيدك و اسكنته جنتك فقال الله تعالى علم ان ذلك منى فكانت معرفته شكرا» مضمون هر دو حديث، اين كه، چون آدم شناخت كه نعمت خلقت و اسكان بهشت و سجده ملائكه از خدا است همين شناخت شكر او بود. در اين جا اشكالى است علمى و جالب آن كه در بعضى از روايات نيز مطرح شده و جوابش بيان گرديده است و ذكرش خالى از فائده نيست.
اما اشكال، در روايتى وارد است: «ان موسى (ع) قال يا رب كيف اشكرك و انا لا استطيع ان اشكرك الا بنعمه ثانيه من نعمك» يعنى موسى (ع) عرض كرد: پروردگارا من چگونه شكر تو گويم، در حالى كه، نمى توانم شكرت را به جاى آورم مگر با نعمت ديگرى از نعمت هايت. و در روايت ديگرى از اين هم روشن تر بيان شده است در آن روايت چنين است: «يا رب كيف اشكرك و شكرى لك نعمه اخرى توجب على الشكر» حاصل اشكال آن كه اگر بنا است در مقابل هر نعمتى شكرى انجام گيرد انجام چنين تكليفى غير ممكن است زيرا خود شكر نيز نعمتى است كه شكرى لازم دارد و شكر دوم نيز هم چنين و سوم نيز به همين منوال و به اصطلاح علماء فيتسلسل! و چون تسلسل لازم مى آيد و آن از محالات است پس نبايد شكر نعمت واجب باشد.
و اما جواب اشكال: «فاوحى الله اليه اذا عرفت هذا فقد شكرتنى»: اگر معرفت به اين پيدا كردى كه شكر، خود نعمتى است شكر مرا به جا آورده اى.
ممكن است گفته شود: كه محال بودن با بيانى كه گفته شد قابل فهم است، ولى جواب كه، به موسى داده شده كه شناخت منعم شكر است خيلى روشن نيست زيرا اشكال به حال خود باقى است بدين معنى كه همين شناخت منعم نيز نعمتى است از جانب خدا و بايد شكر اين نعمت به جاى آورده شود مگر اين كه شكر اين نعمت واجب نباشد و حاصل روايت بنابر ظاهرش اين است كه، شكر نكردن شكر است. به عبارت ديگر، ما در مقام شكرگزارى دست به هر عملى بزنيم خواه شكر لسانى، يعنى حمد و ثناى الهى و خواه شكر عملى از قبيل عبادت و خضوع در پيشگاه الهى ، همه ى اينها با نعمت هايى انجام مى گيرد كه از جانب خداى تعالى است اگر زبان است يا ديگر اعضا و جوارح و حتى حركات ما و نيرو و توان ما همه و همه از نعمت هاى الهى است چگونه ممكن است ما شكر نعمت را با خود نعمت انجام دهيم و اين در مثل: بدان ماند كه، بزرگى، مركبى براى سوارى بما عطا كند ما براى شكرگزارى از اين بخشش او مركب ديگرى از آن او را گرفته و سوار شويم در صورتى كه، تصاحب مركب ديگر خود عطاى ديگرى است كه نياز به شكر دارد بنابراين در مورد نعمت هاى خداى تعالى خود شكر كردن، نعمتى است كه، بايد شكر آن را نمود و همچنين شكر سوم براى دوم و چهارم براى سومى و (هكذا) و اين همان تسلسل محالى است كه، گفته شد و شارع مقدس هرگز تكليف به محال نمى كند با اين كه ما ترديدى نداريم كه به ما دستور شكر داده شده است و حتى كيفيت شكر در روايات بيان شده كه از جمله شناخت منعم است و به همين نكته اشاره مى فرمايد امام سجاد (ع) در دعاى صحيفه اش، عرض مى كند: «اللهم ان احدا لا يبلغ من شكرك غايه الا حصل عليه من احسانك ما يلزمه شكرا... فاشكر عبادك عاجز عن شكرك» بعضى از علماء آخرت در مقام حل اين اشكال بر آمده و مى گويد: بدانكه فهم اين مطلب كوبيدن درى از درهاى معرفت است و بالاتر از دانشهاى متعارف و متداول ميان مردم است و لكن ما به گوشه هايى از آن اشاره مى كنيم آنگاه از راه نظر توحيدى، وارد مسئله شده و مى گويد هر كس با اين ديد نگاه كند مى داند كه خداى تعالى خود، شاكر است و خود مشكور و محب است و محبوب و در حقيقت بنده شاكر نيست! زيرا چنانچه گفتيم همه ى وجود او از خداى تعالى است بلكه خداى تعالى است كه شكر خود كند و گويد از اين نقطه نظر بود كه «حبيب بن ابى حبيب» وقتى آيه ى شريفه: «انا وجدناه صابرا نعم العبد انه اواب» (و ما ايوب را بنده ى شكيبائى يافتيم چه نيكو بنده اي بود كه دايم رجوع و توجهش به درگاه ما بود) را قرائت كرد، گفت: شگفتا كه خود عطا مى كند و خود ثنا مى گويد اشاره به اين بود كه وقتى خداى تعالى به عطايش ثنا گويد خود را ثنا گفته پس خود ثناگو است و خود ثنا شده سپس گويد: از همين ديدگاه بود كه شيخ «ابوسعيد ميهنى» وقتى در نزدش آيه شريفه ى «يحبهم و يحبونه» قرائت شد گفت: به جان خودم سوگند كه دوستشان دارد و بگذار كه دوستشان داشته باشد كه سزاوار دوست داشتن هستند، زيرا او خود را دوست داشته است نه ديگرى را. اين سخن اشاره به همين است كه او محب است و او محبوب سپس گويد: اين ديد مرتبه ى بالايى است كه تو اي خواننده، جز با مثالى كه در حد عقل تو باشد فهمش نتوانى كرد و مثالى آورده كه روشنگر حقيقت امر است و آن اين است كه مصنف كتابى اگر كتاب تصنيف شده ى خود را دوست داشته باشد خودش را دوست داشته و اگر از آن كتاب تعريف و تمجيد كند از خويشتن تعريف و تمجيد كرده و صنعتگر اگر ساخته دست خود را دوست داشته باشد و از مصنوع خويش توصيف كند، خود را دوست داشته و از خويشتن تعريف و توصيف نموده است و نتيجه مى گيرد كه همه موجودات و ما سوى الله تصنيف خداى تعالى مى باشند و همه موجودات كلمات الله هستند. «قل لو كان البحر مدادا لكلمات ربى لنفد البحر قبل ان تنفد كلمات ربى» (بگو اگر دريا براى نوشتن كلمات پروردگار مركب شود پيش از آن كه كلمات الهى به آخر رسد دريا خشك خواهد شد هر چند دريايى ديگر باز ضميمه ى آن دريا بكنيم) و همه ى عالم صنعت خداى تعالى است: «صنع الله الذى اتقن كل شى ء» و سخن را در اين مجال به درازا كشانده و حاصلى بدست نداده. زيرا اين گونه مطالب با بيان، قابل درك نيست بلكه ضميرى مى خواهد صاف و دلى پاك از آلايش به صفات ذميمه و آراسته به اخلاق فاضله و تا آئينه ى دل صيقلى نگردد محل اشراق انوار غيبى الهى نشود، رموز علم ادريسى بود ذوقى نه تدريسى، و بشوى اوراق اگر همدرس مايى كه درس عشق در دفتر نباشد حافظ گويد:
غسل در اشك زدم كاهل طريقت گويند
پاك شو اول و پس ديده بر آن پاك انداز
نويسنده گويد: به نظر اين ناچيز اشكال مذكور قابل حل نيست مگر به اين كه بگوييم: خداى تعالى به فضل و كرمش آنچه را كه خود شكرى لازم دارد به جاى شكر مى پذيرد و در يكى از روايات كه متضمن همين سوال حضرت موسى است جمله اي است كه بيانگر همين نكته است و آن روايت چنين است: «ان موسى (ع) قال يا رب كيف اشكرك و شكرى لك نعمه اخرى توجب على الشكر فاوحى الله اذا عرفت ان النعم منى رضيت منك بذلك شكرا» نكته ى مورد نظر در جمله ى: «رضيت منك بذلك شكرا» است كه بر مبناى تفضلى است كه گفته شد و گرنه حق همان است كه با اقتباس از استاد سخن «سعدى» بگوييم: در هر شكرى، نعمتى موجود و بر هر نعمتى شكرى واجب، از دست و زبان كه بر آيد كز عهده ى شكرش بدر آيد.
