حقّ فرزند

وَ اَمَّا حقّ وَلَدِكَ فتَعلَمُ اءَنَّه منك و مُضَاف اليك فى عاجِلِ الدُّنيا بخيرهِ و شرِّهِ و اءَنَّكَ مَسوُول عمَّا وُلِّيتَهُ مِن حُسن الاَدَب والدَّلالَةِ الى ربِّهِ و المعونةِ على طاعتِهِ فيك و فى نفسه فمُثَاب على ذلك و مُعَاقَب فاعمَل فى اءَمرِهِ عَمَلَ المُتَزَيِّنِ يَحسُن اءَثَرُُه عليه فى عاجِلِ الدُّنيا المُعَذِّرُ الى ربِّه فيما بينك و بينهُ بحُسنِ القيام عليه و الاَخذِ له منهُ و لا قوَّة الا باللَّه .
((اما حقّ فرزندت اين است كه بدانى او از تو است و در نيك و بد اين جهان منسوب به تو؛ و تو به حكم ولايتى كه بر او دارى نسبت به تربيت صحيح و آموختن آداب نيكو و راهنمايى و شناساندن ذات خداوند يكتا و كمك در اطاعت و پيروى از او مسوولى ؛ بايد درباره او همانند كسى رفتار كنى كه مى دانى در نيكى به وى اجر و پاداش است و در بدى و زشتى به او كيفر و عقاب . پس در امر دنياى او چنان بكوش كه اثرى آفريده اى و اينك آن را به زيبايى ها مى آرايى ؛ و در امر آخترش آن گونه تلاش كن كه نزد پروردگارت سرافكنده نباشى و عذرى داشته باشى )).
امام سجاد عليه السلام در اين حقّ بسيار مهم ، قبل از بيان حقوق فرزند نسبت به والدين دو نكته بسيار مهم را به عنوان تمهيد و زمينه سازى در لزوم اهتمام به امر فرزند بيان مى فرمايند: يكى جنبه عاطفى و ديگرى جنبه اجتماعى و حيثيتى .
در نكته اول كه جنبه عاطفى دارد، امام عليه السلام مى فرمايند: بايد بدانى كه او از تو است ؛ يعنى پيوند و عاطفه انسان نسبت به فرزند، يك پيوند و علقه طبيعى است و به همين ملاك ، انسان نسبت به فرزند احساس محبت و علاقه مى كند و اساسا حب نفس يكى از غرائز غير قابل انكار در نظام هستى است كه همه موجودات زنده دارند و انسان نيز از اين قاعده مستثنى نيست .
از آن جا كه فرزند، بخشى از انسان و پاره تن اوست ، نسبت به او همه اين علاقه و حب وجود دارد و اين علايق و عواطف مورد تاييد شرع مقدس نيز هست .
به اين علايق و غرائز مثل بسيارى ديگر از غرائز حيوانى و انسانى در معارف ما جهت داده شده است و آنها را به سمت وسوى صحيحى هدايت كرده اند.
در مورد اصل محبت و علاقه و لزوم اظهار و ابراز آن ، در منابع ما، سخنان بسيارى است . در آيات شريفه قرآن ، آيه اى به اين مضمون مى بينيم كه :
ان اللَّه يامر بالعدل و الاِحسان ⁽⁴²⁴⁾.
((خداوند، انسان ها را به احسان و نيكوكارى امر مى فرمايد)).
خداوند انسان ها را به رعايت عدالت ، احسان و نيكوكارى امر فرموده است و چه نيكى و احسانى برتر و والاتر از اظهار محبت به فرزند؟
ابراز محبت در سيره و كلام معصومين عليهم السلام
روايتى با اين مضمون در مكارم الاخلاق نقل شده است :
اءنّ رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم قبَّل الحسن و الحسين عليهماالسلام فقال الاقرعُ ابنُ حابس : انَّ لى عشرة من الاَولاد ما قَبَّلتُ واحد منهم ، فقال : ما علىَّ ان نزَع اللَّه الرحمة منك ⁽⁴²⁵⁾.
((روزى پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم دو فرزندشان امام مجتبى و سيدالشهدا عليهماالسلام را مى بوسيدند، يكى از اصحاب به نام اقرع بن حابس حضور داشت ؛ گفت : يا رسول اللَّه ! من ده فرزند دارم كه هيچ يك از آنها را نبوسيده ام ؛ حضرت فرمودند: من بايد چه كنم كه خدا مهربانى را از دل تو برگرفته است ؟ - تو معنا و مفهوم مهربانى را نمى فهمى ! -)).
در اين روايت به طور روشن به دو امر تصريح شده است :
يكى اين كه دوستى و محبت فرزند، امرى قلبى و فطرى است و فقدان آن ، نقصان است ؛ يعنى اگر انسانى در دل خود نسبت به فرزندش احساس محبت نكند، نقص دارد.
دوستى و محبت بايد به طريقى ابراز و اظهار شود؛ زيرا ممكن است كسى به فرزندش علاقه مند باشد، اما هيچ نوع ظهور و بروزى نداشته باشد و به طور طبيعى آثارى كه بر محبت به فرزند نهفته است ، بر اين محبت پنهانى مترتب نخواهد بود.
انسان بايد محبتش را به فرزندش اظهار كند؛ چنان كه پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم چنين مى كردند.
مرحوم صاحب وسايل الشيعه ، روايتى را از امام صادق عليه السلام نقل كرده است كه حضرت فرمودند:
اءَكثِروا مِن قُبلَةِ اءَولادِكم فانَّ لكم بكُلّ قُبلَة دَرَجَة فى الجَنَّة مَسِيرَةَ خَمسَمِائَةِ عَام ⁽⁴²⁶⁾.
((فرزندانتان را زياد ببوسيد؛ خداوند متعال به ازاى هر بوسه به فرزند يك درجه در بهشت به انسان مى دهد)).
در همان كتاب از امام صادق عليه السلام روايتى از پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه حضرت فرمودند:
مَن قَبَّلَ ولده كَتَبَ اللَّه له حسنَة ⁽⁴²⁷⁾.
((كسى كه فرزندش را ببوسد خداوند در نامه عمل او يك حسنه مى نويسد)).
در روايت ديگرى از اميرالمؤ منين عليه السلام آمده است :
مَن قبَّل ولدَه كان له حسنة و مَن فرَّحه ، فرَّحَهُ اللَّه يوم القيامَةِ⁽⁴²⁸⁾.
((كسى كه فرزندش را ببوسد، براى او يك حسنه به حساب آيد و كسى كه موجب سرور و شادمانى فرزندش شود، خداوند در روز قيامت او را شادمان خواهد كرد)).
مرحوم مجلسى در ((بحارالانوار)) نكته اى را درباره سيره رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل مى كند كه :
كان النبىّ صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم اذا اءَصبَح مسَح على رؤ وس وُلدِهِ⁽⁴²⁹⁾.
((صبح كه مى شد، پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم يكى از كارهايشان اين بود كه دستى به سر بچه هايشان مى كشيدند)).
از حضرت رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه فرمودند:
اءَحبّوا الصَّبيان وارحَموهم ⁽⁴³⁰⁾.
((فرزندانتان را دوست بداريد و با آنها مهربانى كنيد)).
در معارف ما درباره مهربانى به فرزند توصيه شده است و از نظر علمى هم ثابت شده است ، فرزندانى كه به طور كامل از مهر و محبت والدين برخوردار شده اند، يا از مهر و محبت يكى از آن دو بهره مند نبوده اند، هم در دوران كودكى و هم در بزرگسالى آنان آثار و تبعات منفى به جاى گذاشته است ؛ چون محبت يكى از نيازهاى انسان است و اگر اين نياز در فرزند تاءمين نشود فرزند احساس كمبود مى كند و اين كمبود به نحوى در روح و رفتار و اعمال او، در داخل و خارج خانه اثر مى گذارد، و در بزرگسالى هم اين عقده كمبود محبت به صورت هاى مختلفى نمود پيدا مى كند.
در بررسى هاى مستندى كه از آمار جرايم در كشورهاى مختلف انجام شده است ، بسيارى از جرايم اجتماعى منتسب به چنين افرادى است . در ميان كودكان و اطفال ، افرادى مرتكب جرايم مى شوند كه پدر و مادر و يا يكى از آنها را نداشته اند و در پرورشگاه تربيت شده اند و يا اگر والدينى داشته اند، والدين در ابراز و اظهار محبت به آنها كوتاهى كرده اند. به همين دليل است كه در منابع اسلامى خود مى بينيم كه در اظهار محبت به ايتام نيز توصيه اكيد شده است .
روايتى را مرحوم مجلسى در ((بحارالانوار)) نقل مى كند كه :
انَّ النبىَّ صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم كان يُصَلِّى يَوما فى فِئَة و الحسين عليه السلام صَغير بالقُرب منه ، فكان النبى صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم اذا سجَد جاء الحسين فرَكب ظَهرَه ، ثمَّ حرَّك رِجلَيه و قال : حَل حَل ، فاذا اءَراد رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم اءن يَرفَعَ راءسَه ، اءخَذه فوضَعه الى جانبه فاذا سجَد عاد على ظهرِه ، و قال : حَل حَل ، فلَم يَزَل يفعلُ ذلك حتى فرَغ النبى صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم مِن صلاتهِ، فقال يهودىّ: يا محمَّد! انَّكم لَتَفعلون بالصِّبيَان شيئا ما نَفعله نحن ، فقال النبى صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم : اءمَّا لو كنتم تؤ مِنون باللَّه و رسوله ، لَرَحِمتُم الصبيان قال : فانّى اُؤ مِنُ باللَّه و برسوله ، فاءسلَمَ لمّا راءى كرمَه مع عِظَمِ قَدرِه ⁽⁴³¹⁾.
((روزى پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم همراه با جماعتى در حال نماز بودند و امام حسين عليه السلام هم كه طفلى بود، در نزديكى حضرت نشسته بود. وقتى پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم به سجده مى رفتند، امام حسين عليه السلام بر پشت پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم مى نشست و دو پاى كوچك خود را حركت مى داد و به همان لسان خود و به تعبير ما هِى هِى مى كرد. وقتى حضرت سجده شان تمام مى شد و مى خواستند سر از سجده بردارند، اين طفل كوچك را مى گرفتند و در كنار خودشان قرار مى دادند و به سجده مى رفتند. دوباره امام حسين عليه السلام روى پشت جدشان مى نشست و همان كلمات را تكرار مى كرد و اين كار تكرار شد تا نماز پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم به پايان رسيد. يكى از يهوديان آن جا ايستاده بود و اين منظره را تماشا مى كرد. گفت : رفتار شما با بچه هايتان برخلاف رفتار ما با آنها است . حضرت فرمودند: شما اگر به خدا و پيغمبرتان ايمان مى داشتيد، نسبت به كودكانتان مهربان بوديد زيرا محبت و مهربانى به فرزند دليل بر ايمان است . سپس يهودى گفت : ايمان آوردم به خدا و رسولش و اسلام آورد به خاطر اين كرمى كه از پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم ديد با آن بزرگى مقام و منزلت ايشان )).
اين بدان دليل بود كه معمولا انسان وقتى افرادى صاحب مقام را مى بيند، جاه و جلال او چشم بيننده را پر مى كند و تصويرى از او مى سازد كه مثلا او نسبت به فرزند، همسر و خانواده با ديگران فرق مى كند؛ در حالى كه پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم در عواطف انسانى ، يك انسان متعادل بود؛ مثل ساير انسان ها. نسبت به فرزند علاقه مند بود و شايد از نظر عاطفى در اوج بود و اين چيزى بود كه براى آن يهودى غير قابل باور بود. امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
انّ اللَّه ليرحم الرجل لشدةِ حبِّه لولده ⁽⁴³²⁾.
((خداوند به فرد، به خاطر شدت مهربانى او به فرزندش رحم مى كند)).
به طور كلى در معارف ما امر شده است :
وَقِّروا كِباركم و ارحموا صغاركم ⁽⁴³³⁾.
((بزرگانتان را احترام و به كوچكترها مهربانى كنيد)).
سخن ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه فرمودند:
ليس منَّا مَن لم يرحم صغيرنا و لم يوقِّر كبيرنا⁽⁴³⁴⁾.
((از ما نيست كسى كه به كودكان مهربان نباشد، و به بزرگان احترام نگذارد)).
رمز مسلمان بودن ، احترام به بزرگ ترها و مهربانى به كوچك ترها است . حال بايد تصور كرد با اين سفارش ها چگونه جامعه اى ساخته مى شود! جامعه اى كه در آن تك تك افراد به بزرگ ترها احترام بگذارند و به كوچك ترها مهربان باشند هرگز روى ناهنجارى نخواهند ديد. به طور طبيعى اگر بزرگى ، خطا كرد، چون بايد به او احترام بگذارند، از خطاى او چشم پوشى مى كنند و اگر كوچك ترى اشتباه كرد، چون نبايد با او مهربان باشند، از خطاى او هم چشم پوشى مى كنند. بنابراين ، جامعه اى ساخته مى شود مملو از صلح و صفا و افراد بدون هيچ گونه تنش و برخورد در كنار يكديگر زندگى مى كنند. در سخنى از اميرالمؤ منين عليه السلام نقل شده است كه فرمودند:
لِيَتَاءَسَّ صغيركم بكبيركم وَليَراءَف كبيرُكُم بصغيركم و لا تكونوا كجُفَاةِ الجاهليَّةِ⁽⁴³⁵⁾.
((البته بايد كوچكترها تابع بزرگ ترها باشند و به آنان احترام بگذارند و بزرگ ترها هم بايد به كوچك ترها راءفت و رحمت داشته باشند و مانند سنگ دلان دوران جاهليت نباشند)).
معلوم مى شود كه بى محبتى ، كم محبتى و قساوت قلب ميراث دوران جاهليت است و اولين اثر توحيد اين است كه در دل انسان ، مهربانى و رقت قلب ايجاد مى كند.
نفس وجود مهر و محبت در انسان ، يك امر غريزى و كيمياى مجهول القدرى است كه همگان بر اساس خلقت از آن برخوردارند، ولى بسيارى از انسان ها از كارايى اين گوهر ارزشمند غافلند. مهر، محبت و عاطفه ، در انسان خفته و خمود و بى حال ، انگيزه ايجاد مى كند؛ از انسان كم طاقت و بى حوصله فردى صبور و پرطاقت مى سازد.
غريزه محبت و عاطفه ، كارايى فوق العاده اى دارد و اين طرفينى است ؛ يعنى هم محبوب تمايل به اظهار محبت و مهربانى دارد و هم محب براى تخليه روانى خود، به اظهار محبت نياز دارد.
اين جاست كه شرع مقدس با تقديس اصل محبت و غريزه عاطفه و راءفت ، قدم به ميدان مى نهد و به اين امور باطنى موجود در انسان ، جهت مى دهد و به ترميم و رشد و شكوفايى اين غرائز مى پردازد؛ كه اگر اين غرائز تحت ضوابط خاص و در مسير صحيح حركت نكند و يا به هر دليلى از حركت بازبماند، ويرانى به بارمى آورد؛ درست مثل سيلابى كه از دامنه كوهستان سرازير مى شود، اگر يكسره به شوره زار بريزد، هيچ اثر مثبتى نخواهد داشت و اگر در مسير صحيح خود حركت نكند، روستاها و جنگل ها را منهدم مى كند. سيلاب بايد در مسير صحيحى مثل رودخانه حركت كند تا در كنارش آبادانى و عمران ايجاد شود و درختان و نباتات رشد كنند؛ به دشت و دمن برسد و در كنارش كشت و كار صورت گيرد و باعث نابودى و انهدام نيز نگردد. مهر و محبت پدر و مادرى نيز اگر با قواعد و ضوابطى كه شرع مقدس ‍ قرار داده هدايت شود، فرزندى صالح و شايسته تربيت مى شود كه جامعه از او بهره مند خواهد شد؛ و اگر اين محبت نباشد، علاوه بر اين كه فرزند احساس حقارت و كمبود مى كند، ويژگى هاى انسان تربيت شده را ندارد.
اظهار محبت نسبت به ايتام
در منابع دينى ما روايتى است كه تاءكيد زيادى نسبت به اظهار علاقه و محبت به فرزند كرده اند. نفس وجود چنين غريزه اى ، غير قابل انكار است و اگر كسى واقعا فاقد حب فرزند باشد، نقصانى در آفرينش و خلقت او وجود دارد.
بنابراين ، اصل وجود اين غريزه ، غيرقابل انكار است و فرزند به اظهار محبت و ملاطفت نياز دارد. در شرع انور تاءكيد فراوانى بر نيكى و مهربانى نسبت به فرزندان ايتام ، كسانى كه پدر و مادر يا هر دو را از دست داده اند، شده است . از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه فرمودند:
مَن مَسَحَ رَاءس يتيم كانت له بكُلّ شَعرَة مرَّت عليها يده حسنات ⁽⁴³⁶⁾.
((اگر كسى دستى بر سر يتيمى بكشد خداوند به عدد هر تار مويى كه از زير دست اين انسان مى گذرد براى او حسناتى ثبت مى كند)).
واقعا اگر در اين نكات ، دقت شود مشخص مى شود كه انسان با اين عملش ، نياز و احتياج طبيعى و غريزى انسان ديگرى را برآورده و تامين كرده است و در حقّ او پدرى يا مادرى كرده است . در سخن ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمودند:
خير بيوتكم بيت فيه يتيم يُحسَنُ اليه و شرُّ بيوتكم بيت يُسَاءُ اليه ⁽⁴³⁷⁾.
((بهترين خانه از خانه هاى شما، خانه اى است كه در آن يتيمى باشد كه به او نيكى ، مهربانى و محبت مى شود و بدترين خانه ها، خانه اى است كه در آن به يتيمى ستم شود)).
در سخن ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه فرمودند:
اءَنا و كافل اليتيم كَهَاتَينِ فى الجَنَّةِ⁽⁴³⁸⁾.
((من و كسى كه متكفل اداره امر يتيم است - كسى كه امور او را به عهده گرفته ، او را تربيت كرده و نسبت به او احسان مى كند - مانند اين دو انگشت كنار يكديگر در بهشت قرار خواهيم گرفت )).
اساسا سنت اولياى دين و بزرگان ما چنين بوده است . نقل شده است هنگامى كه خبر شهادت جعفر بن ابى طالب عليه السلام در جنگ موته به پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم رسيد:
اءَتى رسول اللَّه اءسماء، فقال لها: اخرجى لى ولد جعفر، فاءخرجوا اليه ، فضمَّهم اليه و شَمَّهم ⁽⁴³⁹⁾.
((حضرت به خانه جعفر آمدند و به اسماء همسر جعفر فرمودند: فرزندان جعفر را نزد من بياور. فرزندان جعفر را آورد. حضرت آنها را به سينه مى چسبانيدند و آنها را نوازش مى كردند)).
عبداللَّه جعفر فرزند آن شهيد كه بعدها به افتخار دامادى اميرالمؤ منين عليه السلام و فاطمه عليهاالسلام نائل شد، نقل مى كند كه من خوب به خاطر دارم روزى را كه پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم به خانه ما آمدند و خبر شهادت پدرم را دادند و دست محبت به سر من و برادرم كشيدند. اين از آثار مثبت و تربيتى اين عمل است كه خاطرات در ذهن يك يتيم مثل عبداللَّه باقى مى ماند.
روايت عجيبى نقل شده است كه نفس تسليت گفتن را به كسى كه مصيبتى ديده توجيه مى كند:
و ان كان المعزى يتيما فامسح يديك على راءسه ⁽⁴⁴⁰⁾.
((اگر عزادار، يتيم است به هنگام تسليت گفتن ، دست بر سر او بكشيد)).
در روايتى ديگر نقل شده است كه فرمودند:
يُقعِدُهُ على خِوَانِهِ و يمسح راءسَهُ يَلِينُ قلبه ⁽⁴⁴¹⁾.
((كسى كه يتيمى را بر سر سفره خود بنشاند و دست ملاطفت بر سر او بكشد، دل او مهربان مى شود)).
صرف نظر از اين آثار اخروى ، آثار وضعى دنيوى هم دارد. در روايات و توصيه ها هيچ قيدى براى اظهار محبت ذكر نشده است كه يتيم ، فقير باشد يا غنى ، پدر و مادرش كه از دنيا رفته اند متمكن بوده اند يا نبوده اند. يا حتى قيد نشده است كه حتما به آنها كمك مالى شود.
انسان ها در آفرينش مختلفند؛ بعضى ها خيلى رقيق القلبند و برخى بسيار قسى القلب . بعضى قلبشان رقيق نيست و در مواجهه با مسائل عاطفى و احساسى ، تاثيرپذير نيستند، ولى دوست دارند كه اين گونه باشند. حضرت مى فرمايند اگر مى خواهى قلبت رقيق شود، بر سفره ات يتيمان را مهمان كن و دست ملاطفت بر سر آنها بكش . در توصيه هاى مولاى متقيان اميرمؤ منان عليه السلام آمده است كه فرموده اند:
اءدّب اليتيم بما تؤ دب منه وَلَدَكَ⁽⁴⁴²⁾.
((همانگونه كه با فرزندانت رفتار مى كنى ، نسبت به تاديب و رسيدگى به وضع ايتام هم سعى و اهتمام داشته باش )).
حتى در سخنى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه مى فرمايند:
مَن عَالَ يتيما حتّى يَستَغنى اءَوجَبَ اللَّه عزَّ و جَلَّ له بذلك الجَنَّة ⁽⁴⁴³⁾.
((اگر كسى يتيمى را در عائله خود نگه دارد و تا زمانى كه بى نياز شود متكفل امر او شود، خداوند بهشت را بر او واجب مى كند)).
در حديث ديگر مى فرمايند:
مَن كَفَلَ يتيما بين المسلمين فاءَدخَلَهُ الى طعامِهِ و شرابِهِ اءَدخَلَهُ اللَّه الجنَّةَ البَتَّةَ الا اءَن يَعمَلَ ذَنبا لا يُغفَرُ⁽⁴⁴⁴⁾.
((كسى كه متكفل امر يتيمى از مسلمان ها شود و او را بر سر سفره غذاى خود بنشاند، خدا بهشت را براى او تضمين مى كند؛ مگر اين كه گناهانى مرتكب شود كه غيرقابل بخشش باشد)).
امام سجاد عليه السلام به عنوان تمهيد و زمينه سازى در ضرورت اهتمام به تربيت فرزند، دو نكته را مطرح فرمودند كه يكى از آن دو نكته اين بود كه مى فرمايند:
فَتَعلم انَّهُ منك .
((بدان كه فرزند از تو است )).
در حقيقت به جنبه عاطفى و علقه معنوى ميان والدين و فرزند اشاره مى فرمايند و با تحريك عواطف پدر و فرزندى يا مادر و فرزندى ، ضرورت رسيدگى به مساله را يادآور مى شوند.
از مولا اميرالمؤ منين عليه السلام در توصيه هايى كه به فرزند بزرگوارشان امام مجتبى عليه السلام دارند بعد از اين تعبير كه ((فرزند، آيينه تمام نماى پدر و مادر است )) آمده است :
و وجدتك بعضى بل وجدتك كُلِّى ⁽⁴⁴⁵⁾.
((تو را ديدم كه پاره تنم هستى ، بلكه همه جان و تن منى )).
در بعضى از روايات هم آمده است كه رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم راجع به فاطمه زهرا عليهاالسلام مى فرمايند:
ان فاطمه بضعَة منِّى ⁽⁴⁴⁶⁾.
((فاطمه عليهاالسلام پاره تن من است )).
با توجه به اين علقه ميان والدين و فرزند و آن اهتمام عاطفى كه ميان آنها وجود دارد، ضرورت دارد كه آنها در تربيت فرزند هيچ قصور و تقصيرى رواندارند.
تمهيد ديگرى كه در كلام امام عليه السلام ذكر شده بود، توجه به حيثيت اجتماعى و اعتبار دنيوى است . امام عليه السلام مى فرمايند:
مضاف اليك فى عاجل الدُّنيا بخيره و شرِّه .
((فرزند؛ چه خوب و چه بد، به تو وابسته است و به تو خوانده مى شود)).
ممكن است در بعضى افراد غريزه حب اولاد ضعيف باشد و از طريق تحريك عواطف پدر و فرزندى نتوان در آنها براى تربيت فرزند انگيزه ايجاد كرد، اما حب نفس و علاقه به ذات ، چيزى نيست كه انسان نسبت به آن بى تفاوت و يا كم تفاوت باشد.
هر انسانى نسبت به حيثيت و اعتبار اجتماعى خود حساس است و تلاش مى كند كه آبروى خود را حفظ كرده يا بالا ببرد و با همه عواملى كه به نحوى ، موجب نقصان مرتبه او مى شوند، مبارزه مى كند. پدر يا مادر چون به هيچ وجه نمى توانند وابستگى فرزند را به خود انكار كنند، ملزم هستند نسبت به سرنوشت فرزند بى تفاوت نباشند؛ چون اين پدر و يا مادر لااقل خود را دوست دارند و به سرنوشت خود در اجتماع حساسند و به آن مى انديشند، بنابراين ، به اين دليل هم كه شده ، به تربيت فرزند همت مى گمارند؛ يعنى اگر آبرو و حيثيت خود را مى خواهند بايد نسبت به تربيت فرزند حساس باشند.
نتيجه كوتاهى پدر و مادر در تربيت فرزند، اين مى شود كه وى از نظر آداب و معاشرت عنصر نامطلوبى شود و نتواند روابط خود را به طور صحيح با اجتماع تنظيم كند. در نتيجه مرتكب خلاف مى شود و اين خلاف كارى هاى او وسايل بدنامى والدين را فراهم مى كند. شاهد بر اين مطلب ، مضامينى است كه از معصومين عليهم السلام به دست ما رسيده است :
لعن اللَّه والدين حَمَلا وَلدَهُمَا على عُقُوقِهِمَا⁽⁴⁴⁷⁾.
((والدينى كه موجب قطع رابطه پدر و فرزندى و مادر و فرزندى مى شوند، ملعونند)).
يعنى وظيفه ، يك طرفه نيست بلكه اقدام به انجام وظيفه در آغاز متوجه والدين است . پدر و مادرند كه با انجام وظايف خود فرزندى صالح ، كامل ، تربيت شده و كارآزموده را به جامعه تحويل مى دهند. فرزندى ، با اين خصوصيات مى تواند اسباب خوش نامى ، سرافرازى و افتخار آنها را در اجتماع فراهم كند؛ و باز هم پدر و مادرند كه با كوتاهى ، سستى و تقصير در انجام وظيفه ، عنصرى بى ادب و بى تربيت را به جامعه عرضه مى كنند كه در آغاز به خود آنها جسارت مى كند و حريم والدين را نگاه نمى دارد و بعد هم كه قدم به جامعه گذاشت ، براى ايشان سرافكندگى و ضعف به ارمغان مى آورد.
معيار و ملاك قضاوت نهايى و عمومى در اجتماع ، زحمات والدين است ؛ كه اگر فرزندى واجد صفات انسانى بود، همه براى پدر و مادرش از خداوند طلب رحمت و مغفرت مى كنند؛ و اگر فاقد آن آداب بود، برعكس خواهد بود. بنابراين امام سجاد عليه السلام به اين امر توجه خاص فرموده و در بيانشان مى فرمايند:
بخواهى و نخواهى او به تو وابسته است ، و پيوند پدر و فرزندى قابل بريدن نيست . از آن جا كه تو به سرنوشت خود علاقه مندى ، بايد نسبت به سرنوشت فرزندانت حساس باشى .
در تعبير ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم آمده است كه فرمودند:
رَحِمَ اللَّه والدا اءَعانَ وَلَدَهُ على البرِّ⁽⁴⁴⁸⁾.
((خداوند رحمت كند پدرى را كه فرزندش را با آداب صحيح و نيكو، تربيت كرده و او را در مسير خوبى و نيكى كمك كار باشد)).
فرزند؛ نعمت و هديه الهى
تمهيد و مقدمه دوم در كلام امام سجاد عليه السلام هم براى زمينه سازى و توجه دادن پدر و مادر، به سرنوشت فرزند و تربيت او، ناظر به اين نكته مهم است كه مى فرمايد: انَّك مسؤ ول كه اين مطلب براى معتقدين به نظام پاسخگويى و بازخواست همه انسان ها در سراى ديگرى اشاره دارد؛ يعنى صرف نظر از جنبه عاطفى و علاقه انسان به سرنوشت خود كه سرنوشت فرزند هم به آن گره خورده است ، انسان هايى هستند كه به اين جهات خيلى اهميت نمى دهند؛ اما متعبدند و به امور اخروى بيشتر توجه دارند. بنابراين ، امام عليه السلام مى فرمايند كه در عالم آخرت درباره امر تربيت و كيفيت رشد فرزند مورد سوال واقع خواهى شد؛ چون فرزند به منزله نعمت و هديه الهى است و انسان بايد درباره همه نعمت هايى كه از آن متنعم بوده است ، پاسخگو باشد.
در روايتى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم آمده است كه فرمودند:
اءكرموا اءولادكم و اءحسنوا آدابهم يغفر لكم ⁽⁴⁴⁹⁾.
((فرزندانتان را گرامى بداريد و آنها را نيكو تربيت كنيد تا آمرزيده شويد)).
اين نكته در بيان امام سجاد عليه السلام آمده كه اگر مى خواهى در آخرت فارغ البال و سبك بار باشى ، بدان كه يكى از امورى كه در قيامت از آن سوال خواهد شد، اهتمام به تربيت فرزندان است كه اگر پاسخ مناسبى داشته باشى ، به وظيفه ات مثل ساير وظايف عمل كرده اى و آن جا نجات خواهى يافت .
خلاصه بحث اين است كه : اولا، به حكم عواطف انسانى ، اهميت دادن به سرنوشت فرزند واجب است و انسان بايد توجه داشته باشد كه اگر علاقه به فرزند دارد و به او عشق مى ورزد بايد در تربيت او اهتمام كند؛ طورى كه در آينده ، موجود منفى و ناموفقى نباشد، بلكه بتواند حداقل معيشت خود را با آبرو فراهم كند.
ثانيا، اگر نسبت به فرزند، مهر و علقه پدر و فرزندى يا مادر و فرزندى ضعيف است ، از آن جا كه هر انسانى به خود و سرنوشت خود علاقه دارد، آثار منفى بى توجهى و بى اعتنايى به فرزند و تربيت او در قدم اول دامن گير والدين است و ضررش در اين دنيا متوجه پدر و مادر است .
در ادامه حضرت عليه السلام مى فرمايند:
و انَّكَ مسؤ ول عمَّا وُلِّيتَهُ مِن حُسنِ الاَدَب والدَّلالَةِ الى ربِّه والمعونَةِ له على طاعتِهِ.
در اين عبارت ، امام به سه نكته اشاره مى فرمايند:
اول اين كه چون بر فرزندت ولايت دارى و خدا تو را ولى او قرار داده است ، بايد او را صحيح تربيت كنى و آداب نيك را به او بياموزى .
دوم اين كه او را به خدايش رهنمون سازى .
و سوم اين كه او را در اطاعت الهى كمك كنى .
در توضيح اين مطلب بايد گفت كه چون اسلام ، يك مكتب جامع اعتقادى و اخلاقى است ، الزاما هم عهده دار معرفى شيوه ها و روش هاى تربيتى است و هم آداب نيك و راه و رسم آموزش آنها را بيان مى كند