هواى نفس در قرآن‏ و روایات

 منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

از جمله دشمنان انسان هواى نفس است.

هوا عبارت است از امواجى كه از جوشش غرايز حيوانى سر مى‏كشد و فضاى درون را تيره و تار مى‏كند، و عوامل و وسايل درك و دريافت حقيقت را فلج‏ مى‏نمايد.

هوا يعنى خواستن بى محاسبه، و همين است كه اصالت‏ها و حقايق را از جلوى چشم و عقل و وجدان دور مى‏كند.

اين همان «مى‏خواهم» است كه به هيچ علّت و دليلى جز خود تكيه ندارد و اين يك سخن بى اساس است كه در موقع سؤال از كسى كه مطابق هوا عمل كرده به عنوان جواب بگويد: دلم خواست، كدام دل؟!

اگر با اين دشمن مبارزه نشود، و اين عامل خطرناك از صحنه حيات دفع نشود، و اين مرض علاج نگردد، به هوا محورى مى‏انجامد كه تا سر حدّ معبوديّت «خدا را كنار زدن و خود بجاى او نشستن» پيش مى‏رود.

هواپرستى انسان را از استفاده كردن از آيات خدا باز مى‏دارد، و آدمى را برده و بنده شيطان مى‏سازد، و از منافع هدايت محروم و دچار ضربه‏هاى ضلالت و غوايت مى‏نمايد.

هواپرستى انسان را از درجات عرشى و بركات معنوى، و واقعيّت‏هاى ملكوتى به دركات پستى و ماده پرستى و تنبلى و سستى سوق مى‏دهد.

هواپرستى صفات انسانى و ملكات الهى را از انسان سلب، و او را به حيوانى درنده و به تعبير قرآن به سگى پارس كننده مبدّل مى‏كند.

قرآن درباره مردى كه در بنى اسرائيل دچار هواپرستى شد مى‏فرمايد:

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذى آتَيْناهُ آياتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَاتْبَعَهُ الشَّيْطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوِينَ* وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ اخْلَدَ الَى الاْرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ انْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ اوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ‏ كَذَّبُوا باياتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» «1»

و سرگذشت كسى كه آيات خود را به او عطا كرديم و او عملًا از آنان جدا شد، براى آنان بخوان؛ پس شيطان او را دنبال كرد [تا به دامش انداخت‏] و در نتيجه از گمراهان شد.* و اگر مى‏خواستيم [درجات و مقاماتش را] به وسيله آن آيات بالا مى‏برديم، ولى او به امور ناچيز مادى و لذّت‏هاىِ زودگذرِ دنيايى تمايل پيدا كرد واز هواى نفسش پيروى نمود؛ پس داستانش چون داستان سگ است [كه‏] اگر به او هجوم برى، زبان از كام بيرون مى‏آورد، واگر به حال خودش واگذارى [باز هم‏] زبان از كام بيرون مى‏آورد. اين داستان گروهى است كه آيات ما را تكذيب كردند؛ پس اين داستان را [براى مردم‏] حكايت كن، شايد [نسبت به امور خويش‏] بينديشند.

«اين آيه به روشنى اشاره به داستان كسى مى‏كند كه نخست در صف مؤمنان بوده و حامل آيات و علوم الهى گشته، سپس از اين مسير گام بيرون نهاده، به همين جهت شيطان به وسوسه او پرداخته و عاقبت كارش به گمراهى و بدبختى كشيده شده است.

تعبير «انسلخ» كه از مادّه «انسلاخ» و در اصل به معنى از پوست بيرون آمدن است، نشان مى‏دهد كه آيات و علوم الهى در آغاز چنان به او احاطه داشت كه همچون پوست تن او شده بود، اما ناگهان از اين پوست بيرون آمد و با يك چرخش تند مسير خود را به كلى تغيير داد.

از تعبير فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطانُ‏ چنين استفاده مى‏شود كه در آغاز، شيطان تقريباً از او قطع اميد كرده بود، چرا كه او كاملًا در مسير حق قرار داشت اما پس از انحراف مزبور، شيطان به سرعت او را تعقيب كرد و به او رسيد و بر سر راهش نشست و به وسوسه گرى پرداخت و سرانجام او را در صف گمراهان و شقاوتمندان قرار داد.

آيه بعد اين موضوع را چنين تكميل مى‏كند كه: اگر مى‏خواستيم مى‏توانستيم او را در همان مسير حق به اجبار نگاه داريم و به وسيله آن آيات و علوم مقام والا بدهيم. ولى مسلّم است كه نگاهدارى اجبارى افراد در مسير حق با سنّت پروردگار كه سنّت اختيار و آزادى اراده است سازگار نيست و نشانه شخصيت و عظمت كسى نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه مى‏كند:

ما او را به اختيارش واگذارديم و او به جاى اين كه با استفاده از علوم و دانش خويش هر روز مقام بالاترى بپيمايد به پستى گراييد و بر اثر پيروى از هوا و هوس مراحل سقوط را طى كرد.

«اخلد» از ماده اخلاد به معنى سكونت دائمى در يكجا اختيار كردن است، بنابراين‏ أَخْلَدَ إِلَى الْارْضِ‏ يعنى براى هميشه به زمين چسبيده، كه در اين‏جا كنايه از جهان مادّه و زرق و برق و لذّات نامشروع زندگى مادى است.

سپس اين شخص را تشبيه به سگى مى‏كند كه هميشه زبان خود را همانند حيوانات تشنه بيرون آورده مى‏گويد: او همانند سگ است كه اگر به او حمله كنى دهانش باز و زبانش بيرون است و اگر او را به حال خود واگذارى باز چنين است.

او بر اثر شدّت هواپرستى و چسبيدن به لذّات جهان مادّه يك حالت عطش نامحدود و پايان‏ناپذير به خود گرفته كه همواره دنبال دنياپرستى مى‏رود، نه به خاطر نياز و احتياج، بلكه به شكل بيمار گونه‏اى همچون سگ هار كه بر اثر بيمارى هارى حالت عطش كاذب به او دست مى‏دهد، و در هيچ حال سيراب نمى‏شود.

اين همان حالت دنياپرستان و هواپرستان دون همّت است كه هر قدر بيندوزند، باز هم احساس سيرى نمى‏كنند.

سپس اضافه مى‏كند كه اين مَثَل مخصوص به اين شخص معيّن نيست بلكه‏ مثالى است براى همه جمعيّت‏هائى كه آيات خدا را تكذيب كنند.

اين داستان‏ها را براى آنها بازگو كن، شايد درباره آن بينديشند و مسير صحيحى را پيدا كنند.» «2» قرآن مجيد اين گونه مردم را داراى قلبى غافل از واقعيت‏ها، برده شهوات و تبهكار مى‏داند، و هشدار مى‏دهد كه در هيچ زمينه‏اى از اين گونه مردم پيروى نكنيد، كه پيروى از اينان عين ضلالت و بدبختى و باعث حسرت ابدى و عذاب هميشگى است.

وَ لا تُطِعْ مَنْ اغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ امْرُهُ فُرُطاً» «3»

و از كسى كه دلش را [به سبب كفر و طغيانش‏] از ياد خود غافل كرده‏ايم و از هواى نفسش پيروى كرده و كارش اسراف و زياده‏روى است، اطاعت مكن.

هوا به اندازه‏اى خطرناك است كه قلب را از حضرت حق جدا مى‏كند. و كرسى حكومت خودش را به جاى پروردگار در خانه دل مى‏زند و به هر كجا كه مى‏خواهد انسان را مى‏برد:

أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَواهُ وَ اضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ و خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْديهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ افَلا تَذَكَّرُونَ» «4»

پس آيا كسى كه معبودش را هواى نفسش قرار داده ديدى؟ و خدا او را از روى علم و آگاهى خود [بر اين كه شايسته هدايت نيست‏] گمراه كرد، و بر گوش و دلش مُهرِ [تيره بختى‏] نهاد، و بر چشم [دلش‏] پرده‏اى قرار داده است، پس چه كسى است كه بعد از خدا او را هدايت كند؟ آيا متذكّر [حقايق‏] نمى‏شويد؟

(فيض كاشانى)

هواى نفس در روايات‏

روايات بسيارى در باب هوا وارد شده كه براى نمونه به چند روايت اشاره مى‏شود:

رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏فرمود:

انَّ اخْوَفَ ما اخافُ عَلى امَّتِى الْهَوى‏ وَ طُولُ الاْمَلِ، امَّا الْهَوى‏ فَانَّهُ يَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَ امّا طُولُ الاْمَلِ فَيُنْسِى الْآخِرَةَ. «5»

ترسناك‏ترين چيزى كه به حقيقت از آن بر امّتم مى‏ترسم هوا و آرزوى دراز است، اما هواى نفس بازدارنده از حق، و طول آرزو فراموش دهنده آخرت است.

حضرت جواد عليه السلام فرمود:

مَنْ اطاعَ هَواهُ اعْطى عَدُوَّهُ مُناهُ. «6»

هر كس از هواى نفسش پيروى كند، دشمنش را به آرزويش رسانده است.

امام على عليه السلام فرمود:

اشْجَعُ النَّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ. «7»

شجاع‏ترين مردم كسى است كه بر هواى نفسش غلبه كند.

و نيز امام على عليه السلام مى‏فرمايد:

الْهَوى‏ اسُّ الْمِحَنِ. «8»

هوا ريشه همه رنج‏ها و ناراحتى‏هاست.

الْهَوى‏ هَوِىٌّ الى اسْفَلِ السّافِلينَ. «9»

هوا كشاننده انسان به پست‏ترين دركات دنيائى و آخرتى است.

الْهَوى‏ قَرينٌ مُهْلِكٌ. «10»

هوا همنشين هلاك كننده‏اى است.

آفَةُ الْعَقْلِ الْهَوى. «11»

آفت خرد و عقل انسان، هواى نفس است.

الْشَّهَواتُ سُمُومٌ قاتِلاتٌ. «12»

شهوات سم‏هاى كشنده هستند.

الْشَّهَواتُ مَصائِدُ الشَّيْطانِ. «13»

شهوات دام‏هاى شيطانند.

امْنَعْ نَفْسَكَ مِنَ الشَّهواتِ تَسْلَمْ مِنَ الآْفاتِ. «14»

وجودت را از شهوات نگاه دار تا از بلاها در امان بمانى.

اوصِيْكُمْ بِمُجانَبَةِ الْهَوى‏، فَانَّ الْهَوى‏ يَدعُو الَى الْعَمى‏، وَ هُوَ الضَّلالُ فِى الآْخِرَةِ وَ الدُّنْيا. «15»

شما را به دورى از هوا سفارش مى‏كنم، به درستى كه هوا به كوردلى مى‏خواند، و كوردلى ضلالت و گمراهى در دنيا و آخرت است.

مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ اعْماهُ وَ اصَمَّهُ وَ اذَلَّهُ وَ اضَلَّهُ. «16»

هر كس از هوا متابعت كند هوا او را كور و كر و ذليل و گمراه مى‏كند.

عَبْدُ الشَّهْوَةِ اذَلُّ مِنْ عَبْدِ الرِّقِّ. «17»

بنده شهوت ذليل‏تر از بنده زرخريد است.

عَبْدُ الشَّهْوَةِ اسيرٌ لايَنْفَكُّ اسْرُهُ. «18»

بنده شهوت اسيرى است كه از اسارتش آزادى ندارد.

مَنْ اطاعَ هَواهُ باعَ آخِرَتَهُ بِدُنْياهُ. «19»

هر كس از هواى نفسش اطاعت كند آخرتش را به دنيا فروخته است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اعراف (7): 175- 176.

(2)- تفسير نمونه: 12- 14، ذيل آيه 175 سوره اعراف.

(3)- كهف (18): 28.

(4)- جاثيه (45): 23.

(5)- بحار الأنوار: 67/ 75، باب 46، حديث 3؛ وسائل الشيعة: 2/ 438، باب 24، حديث 2581.

(6)- بحار الأنوار: 67/ 78، باب 46، حديث 11؛ أعلام الدين: 309.

(7)- بحار الأنوار: 67/ 76، باب 76، حديث 5؛ مستدرك الوسائل: 12/ 111، باب 81، حديث 13658.

(8)- مستدرك الوسائل: 12/ 113، باب 81، ذيل حديث 13668؛ غرر الحكم: 306، حديث 7028.

(9)- مستدرك الوسائل: 12/ 113، باب 81، ذيل حديث 13668؛ غرر الحكم: 306، حديث 6997.

(10)- غرر الحكم: 306، حديث 7014.

(11)- غرر الحكم: 64، حديث 814.

(12)- غرر الحكم: 304، حديث 6939.

(13)- مستدرك الوسائل: 11/ 343، باب 42، ذيل حديث 13217؛ غرر الحكم: 304، حديث 6937.

(14)- غرر الحكم: 305، حديث 6971.

(15)- مستدرك الوسائل: 12/ 113، باب 81، حديث 13666؛ دعائم الاسلام: 2/ 350، باب 1، حديث 1297.

(16)- غرر الحكم: 65، حديث 836؛ مستدرك الوسائل: 12/ 115، باب 81، ذيل حديث 13668.

(17)- غرر الحكم: 304، حديث 6965؛ عوالى اللآلى: 1/ 273، حديث 95.

(18)- مستدرك الوسائل: 11/ 346، باب 42، ذيل حديث 13217؛ غرر الحكم: 305، حديث 6967.

(19)- مستدرك الوسائل: 12/ 115، باب 81، ذيل حديث 13668؛ غرر الحكم: 186، حديث 3541.