بسم الله الرحمن الرحيم
و كظم الغيظ، و اطفاء النائره.
امام سجاد عليه السلام در اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» ميل درونى و خواهش باطنى خود را در بسط عدل بين مردم به پيشگاه بارى تعالى عرض نموده و سپس دو امر مهم را در ابقاى عدل و داد از خداوند درخواست مى نمايد:
و كظم الغيظ و اطفاء النائره، بار الها ! زيور صلاحيت و لباس تقوى را به من بپوشان تا بتوانم از فوران غيظ جلوگيرى كنم و آتش خشم را فرونشانم. به خواست خداوند بزرگ موضوع سخنرانى امروز اين دو مطلب مى باشد كه در كلام امام سجاد (ع) آمده است.
در آغاز سخن لازم مى داند شنوندگان محترم به اين نكته توجه نمايند كه پياده كردن عدل در اجتماع امرى است مهم و مهمتر از آن حفظ عدل و مصون داشتن آن از عواملى است كه فرد يا جامعه ى عادل را از صراط حق منحرف مى نمايد و به راه تعدى و تجاوز سوق مى دهد و دو مطلب موضوع سخنرانى امروز، دو عامل از عوامل عدل و دادگرى است.
به مشيت حكيمانه ى بارى تعالى در وجود انسان به طور طبيعى غرايزى به وديعه گذارده شده كه هر يك از آنها در ادامه ى زندگى و ابقاى
حيات فردى و نوعى انسان نقش موثرى را ايفا مى نمايد و قوه ى غضب يكى از آنهاست. اين غريزه ى ارزشمند و مهم نيروى دفاع آدمى در مقابل عوامل زيانبارى است كه حيات و سلامتش را تهديد مى نمايد. قوه ى غضب همانند سلاحهاى گرم و آتشين در دست مرزداران كشور است. در موقعى كه مملكت مورد حمله ى اجانب قرار گيرد يا راهزنان اخلالگر به كشور هجوم آورند و بخواهند به مال و جان اهالى تعدى نمايند، مرزداران سلاحهاى خود را به كار مى گيرند تا آنان را قلع و قمع نمايند و كشور و مردم را از بلا و خطر برهانند. مرزداران كشور موقعى كه ببينند مملكت در معرض خطر قرار گرفته و دشمن هجوم آورده است هر قدر از آتشبارهاى خود استفاده كنند و سلاحهاى خويش را به كار اندازند تا دشمن را مغلوب و منكوب نمايند و به عقب نشينى وادارشان سازند عملشان صحيح و مورد تاييد عقل و شرع است، اما اگر مرزدارى يكى از همسنگران خود را كه به شوخى يا جدى به وى دشنام داده هدف قرار دهد و سلاح خود را به سوى او نشانه رود و آتش كند و او را مجروح يا مقتول نمايد مجرم شناخته مى شود و مورد تعقيب قرار مى گيرد و به نسبت جرمى كه مرتكب شده است استحقاق مجازات دارد. اعمال قوه ى غضب همانند به كار گرفتن سلاح براى دفع دشمن و حفظ كشور تن است. اگر انسانى در بيابان مورد هجوم درنده يا گزنده اي قرار گيرد و خود را در معرض خطر احساس نمايد غريزه ى غضب، يعنى نيروى دفاع بدن، به طور خودكار تحريك مى شود، به صاحبش قوت و قدرت مى بخشد و او با نيرومندى، درنده يا گزنده را هدف قرار مى دهد، با چوب و سنگ يا هر چه در اختيار دارد به دشمن مى تازد و از خود دفاع مى نمايد. به كار بردن قوه ى غضب در چنين مورد مقبول عقل و شرع است. اما اگر از برادر خود يا يك فرد عادى سخن سرد يا دشنامى بشنود وظيفه ى اخلاقى و سجيه ى انسانى به وى
اجازه نمى دهد قوه ى غضب را كه سلاح دفاع از سلامتى يا حيات اوست آزادانه به كار گيرد و گوينده را مورد هجوم قرار دهد، چه ممكن است اين تندروى بيجا و ناسنجيده او را به پرتگاه خطرناكى ببرد، شخص مورد خشم را مجروح كند، يا بر اثر يك ضربه به حياتش خاتمه دهد و در نتيجه خود را اسير زندان كند يا خويشتن را از زندگى محروم نمايد. اولياى گرامى اسلام ضمن روايات متعددى پيروان خود را از به كار بردن قوه ى غضب برحذر داشته و خطرات ناشى از آن را خاطرنشان فرموده اند، و در اينجا به بعضى از آن روايات اشاره مى شود:
عن ابى محمد الحسن بن على عليهماالسلام قال: الغضب مفتاح كل شر.
امام عسكرى عليه السلام فرموده: غضب كليد تمام شرور و بديهاست.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: سمعت ابى يقول: اتى رسول الله صلى الله عليه و آله رجل بدوى فقال انى اسكن الباديه، فعلمنى جوامع الكلام. فقال: آمرك الا تغضب. فاعاد عليه الاعرابى المساله ثلاث مرات حتى رجع الرجل الى نفسه. فقال: لا اسال عن شيئى بعد هذا ما امرنى رسول الله صلى الله عليه و آله الا بالخير، قال و كان ابى يقول: اي شى ء اشد من الغضب ؟ ان الرجل ليغضب فيقتل النفس التى حرم الله و يقذف المحصنه.
امام صادق (ع) از پدر بزرگوارش شنيده كه فرمود: عربى بدوى حضور رسول اكرم (ص) شرفياب شد. عرض كرد: مسكنم در بيابان است، به من كلام جامعى را بياموز. حضرت در پاسخ به او فرمود: به تو
امر مى كنم كه غضب مكن. مرد عرب سه بار درخواست خود را تكرار نمود و حضرت همان جواب را داد. سپس مرد سائل فكر كرد و با خود گفت: پس از اين پاسخ، ديگر سئوالى نمى كنم و رسول گرامى چيزى جز خير به من امر نفرموده است. در پايان حديث، امام صادق (ع) از پدر بزرگوارش نقل نموده كه مى فرمود: چه چيز بدتر از غضب است ؟ مرد خشمگين مى شود، خونى را به ناحق مى ريزد يا زن پاكدامن و عفيفى را به زنا نسبت مى دهد.
عن على عليه السلام قال: الغضب نار موقده. من كظمه اطفاها و من اطلقه كان اول محترق بها.
على (ع) فرموده است: غضب آتشى است افروخته، هر كس در ضمير خود آن را فرونشاند خاموشش نموده است و هر كس آزادش گذارد خود، اول كسى است كه در شعله هاى آن خواهد سوخت.
عن الصادق عليه السلام عن ابيه انه ذكر عنده الغضب فقال: ان الرجل ليغضب حتى لا يرضى ابدا و يدخل بذلك النار.
امام صادق (ع) از پدرش حديث نمود كه در حضور آن حضرت سخن از غضب به ميان آمد. فرمود: مرد غضب مى كند و به هيچ وجه راضى نمى شود كه از آن بازايستد و سرانجام بر اثر خشم، جهنمى مى شود و داخل آتش مى گردد.
موقعى كه فرد عادل يا جامعه ى درستكار برافروخته و خشمگين مى گردند در معرض خطر انواع گناهان واقع مى شوند و ممكن است در آن حالت به جرايم بزرگ و غير قابل جبرانى دست بزنند. در اين شرايط، عدل سالم و پايدار نمى ماند و اشخاص خشمگين براى ارضاى غريزه ى خشم از راه حق، منحرف مى گردند و دامنشان به گناهان آلوده مى شود.
راه جلوگيرى از عواقب شوم غضب، كظم غيظ يعنى فرونشاندن هيجان درونى است. انسان خشمگين مى تواند با انجام پاره اي از اعمال، خشم درونى را فرونشاند: اگر ايستاده است بنشيند، اگر نشسته است بپا خيزد، دست و صورت را با آب سرد بشويد، از محيط غضب خارج شود و از اين قبيل اعمال. انجام اين كارها نياز به توجه و تعقل دارد. بدبختانه هيجان غضب، عقل را تيره مى كند و نمى گذارد آدمى به خير و صلاح بينديشد و آن را به كار بندد.
عن على عليه السلام: الغضب يفسد الالباب و يبعد عن الصواب.
على (ع) فرموده: غضب، عقل را فاسد مى كند و آدمى را از تشخيص صلاح و صواب دور مى سازد.
از انسان خشمگين و برافروخته نمى توان توقع داشت كه به خود آيد، فكر كند، از اعمال خلاف مصلحت خوددارى نمايد، و به راه صحيح و صواب گرايش يابد. در اين موقع لازم است افراد پاكدل و بشردوست كمك كنند، انسان غضب آلود را از پرتگاه سقوط دور نمايند و به هر نحوى كه ممكن است موجبات كظم غيظ و فرونشاندن خشم درونيش را فراهم آورند. حضرت زين العابدين عليه السلام در اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» چنين موفقيت بزرگى را از پيشگاه الهى درخواست نموده و عرض مى كند:
و حلنى بحليه الصالحين و البسنى زينه المتقين فى بسط العدل و كظم الغيظ.
بار الها ! مرا به زيور صالحين بيارا و زينت متقين را بر من بپوشان تا به گسترش عدل موفق شوم و به فرونشاندن غيظ دست يابم.
بسط عدل در جامعه، تمناى اول امام سجاد (ع) است. براى آنكه
افراد عادل را از گناهان ناشى از خشم محافظت كند و نگذارد سرمايه ى گرانقدر عقل از كفشان برود توفيق پيشگيرى از بروز غضب يعنى كظم غيظ را از پيشگاه خداوند درخواست مى نمايد. امام (ع) عملا و علما براى فرونشاندن غيظ باطنى دگران شايستگى و صلاحيت دارد، از نظر عمل، حضرت زين العابدين (ع) خود اهل كظم غيظ است و اين سجيه ى انسانى مكرر از وى مشاهده شده است و در اينجا به ذكر دو نمونه، يكى در محيط خانواده و آن ديگر در محيط اجتماع اكتفا مى شود:
كانت جاريه لعلى بن الحسين عليهماالسلام تسكب عليه الماء. فسقط الابريق من يدها فشجه. فرفع راسه اليها. فقالت الجاريه: ان الله تعالى يقول: و الكاظمين الغيظ. فقال: كظمت غيظى. قالت: و العافين عن الناس. قال: عفوت عنك. قالت: و الله يحب المحسنين. قال: اذهبى، فانت حره لوجه الله.
جاريه ى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روى سر حضرت آب مى ريخت. غفلتا ظرف آب از دستش رها شد. به سر حضرت اصابت نمود. آن را شكافت و خون ريخت. حضرت سر بلند كرد و به وى نگريست. جاريه آيه ى حاوى كظم غيظ را خواند. حضرت فرمود: غيظم را فرونشاندم. سپس قسمت ديگر آيه را خواند. حضرت فرمود: تو را بخشيدم. آنگاه جمله ى آخر آيه را كه حاوى احسان است قرائت نمود. فرمود: برو كه تو براى خداوند آزادى.
حكى عن زين العابدين على بن الحسين عليهماالسلام انه سبه رجل فرمى عليه خميصه كانت عليه. فامر له بالف درهم. فقال بعضهم جمع فيه خمس خصال: الحلم و اسقاط الاذى و تخليص الرجل مما
يبعده عن الله و حمله على الندم و التوبه. و رجوعه الى المدح بعد الذم، فاشترى جميع ذلك بيسير من الدنيا.
مردى به امام سجاد (ع) دشنام گفت: حضرت بلافاصله عباى سياه رنگى را كه بر دوش داشت به سويش افكند و فرمود: هزار درهم نيز به وى بدهند. كسانى ناظر اين جريان بودند گفتند: امام (ع) با عمل خود پنج خصلت پسنديده را جمع نمود: اول حلم يعنى كظم غيظ، دوم چشمپوشى از ايذاء وى، سوم دشنامگو را از عمل خود نادم نمود، چهارم به توبه اش موفق ساخت، و پنجم او را به مدح وادار نمود، پس از آنكه دشنام گفته بود، و امام (ع) همه ى آنها را با قليلى از مال دنيا خريدارى نمود.
پس اگر امام سجاد (ع) شخص برافروخته اي را به كظم غيظ دعوت كند، نمى تواند بگويد: اگر كظم غيظ خوب است چرا خودتان عمل نمى كنيد و در ناملايمات برافروخته و خشمگين مى شويد زيرا مراتب حلم و كظم غيظ امام بر كسى پوشيده نبود و آنان كه حضرتش را مى شناختند آگاه بودند كه او در خانواده و اجتماع تا چه حد ناروايى ها را تحمل مى كند و در مقابل اسائه ى ادب افراد غير مودب و بدزبان كظم غيظ مى نمايد. كظم غيظ در آيين مقدس اسلام از صفات حميده و خصال پسنديده است و در اين باره احاديث بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده است. براى آنكه شنوندگان محترم، بيش از پيش به اهميت و ارزش آن واقف شوند در اينجا قسمتى از روايات به عرض مى رسد:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: من احب السبيل الى الله عز و جل جرعتان: جرعه غيظ تردها بحلم و جرعه مصيبه تردها بصبر.
رسول اكرم (ص) فرموده: از جمله راههاى محبوب براى قرب به خداوند دو جرعه است: يكى جرعه ى غيظ است و آن ديگر جرعه ى مصيبت. افراد باايمان جرعه ى غيظ را با حلم و جرعه ى مصيبت را با صبر به درون خود رد مى كنند و برون نمى افكنند.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: من كظم غيظا و هو يقدر على امضائه حشى الله قلبه امنا و ايمانا يوم القيامه.
امام باقر (ع) فرمود: هر كس غيظى را در باطن حبس كند با آنكه اگر بخواهد مى تواند آن را اظهار نمايد و شخص مورد غضب را كيفر دهد خداوند در قيامت قلب او را از ايمنى و ايمان پر مى كند.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ما من عبد كظم غيظا الا زاده الله عز و جل به عزا فى الدنيا و الاخره و قد قال الله تبارك و تعالى: و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين و آتاه الله الجنه مكان غيظه ذلك.
امام صادق (ع) فرمود: هيچ بنده اي كظم غيظ نمى كند مگر آنكه خداوند به اين وسيله عز او را در دنيا و آخرت افزايش مى دهد. سپس حضرت آيه ى كظم غيظ را قرائت نمود و فرمود: خداوند در مقابل غيظى كه فرونشانده است به او بهشت رحمت مى دهد.
و عنه عليه السلام قال: من كظم غيظا و لو شاء ان يمضيه امضاه ملا الله قلبه يوم القيامه رضاه.
و نيز فرموده است: هر كس غيظى را فرونشاند كه اگر بخواهد مى تواند آن را عملى نمايد خداوند در قيامت دل او را از خشنودى و رضاى خود پر مى كند.
كان على بن الحسين عليهماالسلام يقول: انه ليعجبنى الرجل ان يدركه حلمه عند غضبه.
آنقدر كظم غيظ، مهم و گرانقدر است كه امام سجاد (ع) مى فرمود: موجب شگفتى من است مردى كه حلم و بردباريش موقع غضب، او را دريابد و باعث كظم غيظش گردد.
اگر كسى به افراد كريم النفس و بزرگوار بد كند طبق دستور اولياى اسلام او را مى بخشند و مشمول عفو خود قرار مى دهند ولى اين دستور در جايى قابل اجراست كه بدكننده لايق عفو و اغماض باشد. اما اگر چشمپوشى از بدى او موجب گستاخى و تجريش مى شود و زيانهاى تازه اي به بار مى آورد بايد مورد تعقيبش قرار داد و اين مطلب در رساله ى «حقوق» امام سجاد (ع) تصريح شده است.
و اما حق من ساءك فان تعفو عنه و ان علمت ان العفو يضر انتصرت.
حق كسى كه به شما بد كرده اين است كه او را ببخشى و عفوش نمايى. اما اگر دانستى كه عفو او زيانبار است، با استنصار از قانون و قاضى و مردم، مجازاتش مى نمايى.
لازم است در بحث كظم غيظ، اين نكته تذكر داده شود كه فرونشاندن هيجان درونى به معناى عفو و اغماض از كسى كه با عمل نارواى خود موجب خشم شما گرديده نيست بلكه مقصود اين است كه خشم درونى خود را برون نيفكنى و خود به اعمال غضب و انتقامجويى دست نزنى، چه ممكن است در خلال عمل مرتكب گناهان بزرگ شوى و دچار ندامت و افسوس گردى. اما پس از واپس زدن هيجان
باطنى و كظم غيظ، فكر كن، اگر كسى كه به شما آزار داده قابل عفو است، او را ببخش و اگر شايسته ى عفو نيست، از راه قانون مجازاتش كن نه با اعمال غضب و انتقامجويى. ممكن است كسانى با وسوسه ى خود، شخص برافروخته را از كظم غيظ بازدارند و به وى بگويند: سكوت و خاموشى شما موجب ذلت و خوارى است. براى اينكه خود را از آن وضع موهن برهانى لازم است غيظت را برون افكنى و از كسى كه آزارت داده و به خشمت آورده انتقام بگيرى نه اينكه او را به حال خودش واگذارى و خود را تحقير نمايى. اين وسوسه مى تواند سد راه كظم غيظ شود، او را از فرونشاندن هيجان درونى بازدارد، و به اعمال غضب و انتقامجويى وادارش نمايد، مگر آنكه خودش شخص فهميده و دانايى باشد، به سخن وسوسه گران اعتنا نكند، و خويشتن را در آتش انتقام نيفكند، يا آنكه با فرد انديشمند و خيرخواهى دوست باشد، آن عالم، مصلحت او را تذكر دهد و به كظم غيظ تشويقش نمايد و از دست زدن به كارهاى خطرناك منعش كند و اگر هيچ يك از اين دو نباشد، بعيد نيست كه وسوسه ى افراد نادان او را به پرتگاه سوق دهد و به گناه آلوده اش نمايد. در زمان ائمه ى معصومين عليهم السلام اين قبيل وسوسه ها كم و بيش از ناحيه ى افراد نادان القا مى شد و دوستداران اهل بيت براى تشخيص وظيفه، مطلب را با حجت خدا به ميان مى گذاردند و امام با يك جمله آنان را راهنمايى مى نمود و مصلحتش را خاطرنشان مى ساخت.
قال رجل للصادق جعفر بن محمد عليهماالسلام: انه قد وقع بينى و بين قوم منازعه فى امر و انى اريد ان اتركه فيقال لى ان تركك له ذل. فقال عليه السلام انما الذليل الظالم.
مردى به امام صادق (ع) عرض كرد: بين من و خانواده اي بر سر موضوعى منازعه روى داده، من مى خواهم نزاع را ترك گويم، اما به من گفته مى شود كه ترك نزاع براى تو ذلت است. امام (ع) با عبارتى كوتاه فرمود: ذليل ظالم است، يعنى به وسوسه ها اعتنا نكن و به نزاع و درگيرى خاتمه ده.
امام سجاد (ع) پس از درخواست حليه ى صالحين و زينت متقين از بسط عدل سخن مى گويد و سپس عرض مى كند:
و كظم الغيظ و اطفاء النائره: بار الها ! موفقم بدار كه فوران غيظ را فرونشانم و شعله هاى سوزان غضب را خاموش كنم. درخواست كظم غيظ و اطفاى نايره پس از گسترش عدل از اين نظر است كه اعمال خشم مى تواند اساس عدل را متزلزل كند و انسان عادل را به گناه و تجاوز وادار سازد و كظم غيظ موجب تسكين غضب و مصونيت عدل و سالم ماندن عادل از ناپاكى و گناه مى گردد. امام سجاد (ع) عملا و علما براى فرونشاندن هيجان درونى خشم، شايستگى و صلاحيت دارد، اما از نظر عمل، به شرحى كه توضيح داده شد، او انسانى است حليم و بزرگوار و در طول زندگى مكرر با ناملايمات و رويدادهاى هيجان زا و خشم انگيز مواجه گرديد، نه تنها كظم غيظ نمود بلكه خطاكار را بخشيد و مورد احسانش قرار داد به گونه اي كه عمل آن حضرت براى كسانى كه ناظر جريان بودند شگفت آور و اعجاب انگيز بود. اما از نظر صلاحيت علمى، او امام معصوم، حجت خداوند، و آگاه به تمام دقايق قرآن شريف و تعاليم دينى الهى است. كسانى كه از آموزشهاى امام در بسط عدل بهره برده و تربيت شده اند اگر در موقعى دچار خشم شوند امامى كه خود در حد اعلى از مزيت كظم غيظ برخوردار است مى تواند آنان را به فرونشاندن خشم درون امر كند و اگر
نادانهايى بخواهند وسوسه كنند و شخص خشمگين را به انتقامجويى وادارند و بگويند: سكوتت مايه ى ذلت است، امام با منطقى عالمانه و مستدل سخن مى گويد، خشمگين را قانع مى كند و از برون افكندن غيظ مصونش مى دارد. اگر شخص برافروخته و غضب آلود موقع كظم غيظ و فرونشاندن هيجان باطنى در دسترس امام نباشد تا به او تذكر لازم را بدهد و غيظش را تسكين بخشد و در نتيجه، خشم درونى وى برون افتد، درگيرى آغاز گردد، و شعله هاى غضب و انتقامجويى زبانه كشد، امام (ع) در اين مرحله نيز از خداوند درخواست توفيق مى كند تا بتواند آتش مشتعل غضب را خاموش كند و هر چه زودتر به آن صحنه ى خطرناك پايان بخشد. البته خاموش كردن شعله هاى غضب از كظم غيظ به مراتب مشكلتر است زيرا در موقع شدت غضب، طرفين درگير خود را از ياد مى برند، عقلشان سخت تيره مى شود، خير و صلاح خود را نمى فهمند و گفته هاى خيرخواهان و صلاح انديشان را نمى شنوند.
عن على عليه السلام قال: شده الغضب تغير المنطق و تقطع ماده الحجه و تفرق الفهم.
على (ع) فرموده: غضب شديد منطق را تغيير مى دهد، ارتباط مواد حجت را با هم قطع مى كند و موجب پراكندگى فهم و فكر مى گردد.
اوس و خزرج دو قبيله ى بزرگ مدينه بودند و در عصر جاهليت همواره با يكديگر اختلاف و نزاع داشتند و گاهى به روى هم شمشير مى كشيدند و كار به قتل و خونريزى منتهى مى شد. پيمبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله به نبوت مبعوث گرديد، آيين الهى خود را عرضه
نمود و مردم را به دين خدا دعوت كرد، هر دو قبيله آن را پذيرا شدند، به رسول اكرم (ص) ايمان آوردند، و از برادرى و محبت دينى برخوردار گرديدند و در كنار هم با كمال صفا و صميميت زيست مى نمودند. ولى اين پيوند دوستى براى يهوديهاى مدينه سنگين و گران بود و از آن رنج مى بردند. روزى يكى از سالخوردگان يهود به نام شاس بن قيس در جمعى از اصحاب رسول گرامى از اوس و خزرج گذر كرد و ديد آنان در يك مجلس، گرد هم نشسته و در كمال صميميت و برادرى با يكدگر سخن مى گويند. او مى دانست كه اين دو قبيله در جاهليت با هم دشمن بودند و از اينكه امروز در پرتو اسلام اينچنين با هم مانوس و مهربان اند سخت ناراحت و خشمگين شد. با خود گفت كه اين دوستى و محبت براى ما غير قابل تحمل است. به جوانى از يهود كه همراهش بود دستور داد برود و در مجلس آنان شركت كند و روز بغاث را به ياد آنان بياورد و بعضى از اشعار آن روز را در مجلس بخواند. بغاث روزى است كه پيش از اسلام قبيله هاى اوس و خزرج در آن روز به جان هم افتادند و جنگ سختى كردند و تلفات سنگينى دادند. جوان يهودى وارد مجلس شد، از روز بغاث سخن گفت و طبق دستور، ماموريت خود را انجام داد. يادآورى آن روز خاطرات گذشته را بيدار كرد و آتش خشم اوس و خزرج را مشتعل نمود، به هيجان آمدند، در همان مجلس، نزاع درگرفت تا جايى كه بعضى از افراد دو قبيله با يكديگر گلاويز شدند، يكى گفت: ما حاضريم صحنه ى بغاث را تكرار كنيم، ديگرى گفت: ما نيز حاضريم. فورا تصميم گرفتند. فريادهاى مسلح شويد ! مسلح شويد ! به هم آميخت و سرزمين حره به عنوان نبردگاه معين شد و هر دو گروه به راه افتادند. خبر اين تصميم در شهر پيچيد و افراد هر قبيله با سرعت به جمعيت خود مى پيوستند و رفته رفته
زمينه ى زد و خورد سخت و خونينى آماده مى شد. جريان امر به اطلاع رسول اكرم (ص) رسيد. حضرت به معيت جمعى از اصحاب كه در حضورش بودند حركت كرد و خيلى زود خود را به آنان رساند.
فقال يا معشر المسلمين ! الله الله، ابدعوى الجاهليه و انا بين اظهركم بعد ان هداكم الله تعالى الى الاسلام و اكرمكم به و قطع عنكم امر الجاهليه و استنقذكم به من الكفر و الف بينكم ترجعون الى ما كنتم عليه كفارا.
فرمود: اي مسلمانان ! آيا به كشاكش دوران جاهليت گراييده ايد با آنكه من در ميان شما هستم. پس از آنكه خداوند شما را به دين اسلام هدايت كرد، موجبات عز و عظمتتان را فراهم آورد، پيوندهاى جاهليت را از شما بريد، از كفر نجاتتان داد و بين شما ايجاد الفت و محبت كرد ؟ آيا مى خواهيد روشهاى جاهليت را در پيش گيريد و به كفرى كه قبلا گرفتار آن بوديد برگرديد ؟
سخنان رسول اكرم (ص) آنان را به خود آورد و دانستند كه اين افكار شيطانى نقشه ى خائنانه اي است كه دشمن آنان طرح كرده است. شمشيرها را به زمين افكندند، دست محبت به گردن هم انداختند، اشك ريختند، اظهار ندامت نمودند، مراتب اطاعت خود را به رسول اكرم (ص) اظهار داشتند و در معيت آن حضرت از نيمه راه حره برگشتند و خداوند با لطف خود آتش فتنه ى شاس بن قيس را خاموش كرد.
اگر خبر هيجان اوس و خزرج در آغاز گفتگوى بغاث به رسول اكرم (ص) مى رسيد حضرت همان موقع در جمع آنان شركت مى كرد، با سخنان نافذ خويش غيظشان را فرومى نشاند و نمى گذاشت با هم گلاويز
شوند و مسلح گردند، ولى خبر اين قضيه موقعى به پيمبر رسيد كه هر دو قبيله سلاح برداشته و راه حره را كه براى زد و خورد گزيده بودند طى مى كردند و در واقع نايره ى غضب زبانه كشيده بود و اگر پيشواى اسلام نمى رسيد عده اي كشته يا مجروح مى شدند و در آتش خشم مى سوختند. خوشبختانه پيمبر گرامى در لحظات نهايى و پيش از وقوع خطر در محل حضور يافت و اوس و خزرج را از سيه روزى و بدبختى نجات داد، آنان كه براى زد و خورد به حره مى رفتند اگر بر اثر تربيت و تعليم پيشواى اسلام به مقام عدل نايل شده بودند با اعمال غضب و كشتن و مجروح ساختن يكديگر جامه ى پرافتخار عدل از برشان بيرون مى شد و لباس ننگين ظلم جايگزين آن مى گرديد.
خلاصه، فرموده ى امام سجاد (ع) در اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است ابتدا از كظم غيظ نام برده و مى خواهد به پيشگاه خداوند عرض كند: بار الها! اگر كسانى بر اثر گسترش تعاليم اسلام و بسط عدل از اخلاق حميده و سجاياى انسانى برخوردار گرديدند و به مقام رفيع عدالت نايل آمدند در صورتى كه دچار هيجان درونى و غيظ باطنى گرديدند و در معرض گناه واقع شدند مرا موفق بدار كه آنان را دريابم و موجبات كسب فيضشان را فراهم آورم و نگذارم خشم باطنشان ظاهر شود، به آتشى سوزان مبدل گردد، و ناپاكى و گناه به بار آورد. امام (ع) پس از كظم غيظ از اطفاى نايره اسم برده و مى خواهد در پيشگاه خدا عرض كند: بار الها! اگر هيجان باطنى آنان از حد كظم غيظ بگذرد و خشم درون برون افتد و غضب همانند آتش فروزان گردد موفقم بدار كه آن آتش را خاموش كنم پيش از آنكه دامنگير افراد شود و حوادثى تلخ و گناه آلود به بار آورد.
به موقع است كه در پايان بحث امروز نكته اي را به عرض شنوندگان محترم برسانم . دعاى «مكارم الاخلاق» صحيفه ى سجاديه از نظر پرورش سجاياى انسانى كتاب تربيت است، اگر ما اين دعاى شريف را تنها به عنوان دعا بخوانيم البته از اجر خواندن دعا و ذكر بارى تعالى بهره مند خواهيم شد اما اگر آن را علاوه بر قصد دعا و ذكر الهى به عنوان دستور انسان سازى و فراگرفتن تعاليم اسلام بخوانيم و روى هر يك از جملاتش دقت كنيم و تصميم بگيريم خويشتن را بر وفق آن بسازيم قطعا علاوه بر اجر دعا از پاداش مهمتر از آن يعنى فراگرفتن دين الهى و تعلم مكارم اخلاق نيز بهره مند خواهيم بود. خدمت به مردم در مكتب قرآن شريف از صفات حميده و خدمتگزاران خلق در صف خوبان و نيكان قرار دارند.
عن على عليه السلام قال: خير الناس من نفع الناس.
على (ع) فرموده: بهترين مردم كسى است كه نفعش عايد مردم گردد. مى دانيم كه قدر و ارزش خوبيهاى مردم نسبت به يكديگر متفاوت است، مثلا كسى كه در بيابانى سوزان ماشين خود را نگه مى دارد و به تشنه ى بى حالى كه در كنار جاده افتاده آب مى دهد و از خطر مرگش مى رهاند، عملش از نظر معنوى و انسانى به مراتب بالاتر از كسى است كه در وضع عادى به تشنه اي آب مى دهد، كسى كه بر اثر غضب دچار هيجان درونى شده، اگر غيظش برون افتد و مشتعل گردد آتش فساد روشن مى شود، همچنين كسى كه خشمش آشكار گرديده و شعله ور شده است اگر خاموش نشود مى تواند براى خودش و دگران مصائب سنگين به بار آورد. شايسته است افراد باايمان و دوستداران
اهل بيت عليهم السلام از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» درس بگيرند، از امام سجاد (ع) پيروى كنند و انسان افروخته را يارى دهند، در مرحله ى اول غيظش را در ضميرش فرونشانند و با هر وسيله ى ممكن از بروز آن جلوگيرى كنند، در مرحله ى دوم موجباتى فراهم آورند كه آتش غضبش خاموش شود تا خودش و بستگان و اطرافيانش از خطر رهايى يابند. خدمت به چنين انسانى همانند آب دادن به تشنه اي است در بيابان سوزان كه اگر به او نرسند و آبش ندهند عطش به حياتش خاتمه خواهد داد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذات البين.
امام سجاد عليه السلام در اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از پيشگاه خداوند درخواست بسط عدل نمود، سپس كظم غيظ و خاموش كردن آتش غضب را تقاضا كرد. به شرحى كه در سخنرانى قبل، توضيح داده شد غضب از عواملى است كه مى تواند مردم را به گناه وادارد و عدالتشان را از ميان ببرد. فرونشاندن غضب و جلوگيرى از گناه در دو مرحله ميسر است: يكى كظم غيظ و جلوگيرى از بروز خشم درون، دوم خاموش كردن آتش غضب پس از برون افتادن غيظ، و حضرت سجاد (ع) هر دو را از پيشگاه خداوند درخواست نمود. سپس امام (ع) دو مطلب ديگر را عرض مى كند: «و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذات البين»:
بار الها! موفقم بدار تا آنان را كه گرفتار پراكندگى و تفرق اند به هم پيوند دهم و همچنين توفيقم ده كه اختلاف بين افراد را با اصلاح دادن آنان از ميان بردارم. به خواست خداوند موضوع سخنرانى امروز، اين دو قسمت از درخواست امام است.
اختلاف و پراكندگى همانند غضب مى تواند منشاء فساد شود و
افراد را به گناهانى از قبيل بدگويى و دشنام، تحقير و اهانت، غيبت و تهمت ، و گناهانى بزرگتر وادار سازد. از اين رو امام (ع) براى حفظ عدل از پيشگاه خداوند پيوند دادن پراكندگان و اصلاح ذات البين را تقاضا نموده است. گاهى مردم يك شهر يا يك كشور بر اثر تفاوت انديشه و طرز تفكر يا به علت اختلاف تمايلات و خواهشهاى نفسانى دچار تفرق و پراكندگى مى شوند و هر گروهى از پى نظريه ى خود مى روند. در نتيجه، اختلافات شديد در سطح وسيع به وجود مى آيد و جامعه با عوارض سنگين مواجه مى گردد. اين قبيل پراكندگى زمان حكومت على عليه السلام در مواقعى روى داد. از آن جمله وقتى در جنگ صفين معاويه قرآنها را بالاى نى زد و گفت: بياييد جنگ را ترك كنيم و قرآن را حاكم قرار دهيم، على (ع) فرمود: اين مكر است و اعتنا نكنيد. اما بين جمعيت على (ع) شكاف افتاد، گروهى گفتند تا پيروزى نهايى بايد جنگيد، گروهى گفتند با قرآن نمى جنگيم. سرانجام با قرار حكميت، جنگ پايان يافت. طولى نكشيد كه گروه دگرى به نام خوارج قيام كردند و گفتند: حاكم، فقط خداوند است و بس و حكميت را بغير خدا برگذار نمودن بدعت است و حرام، و اين گروه نيز اختلاف تازه اي به وجود آوردند و بر اثر آن اختلاف، خونها ريخته شد. اين قبيل پراكندگيهاى وسيع در گذشته وجود داشته و هم اكنون هم گاه به گاه در جهان به وجود مى آيد. گاهى اختلاف بين دو رفيق يا بين اعضاى يك خانواده پديد مى آيد، آن دو رفيق از هم فاصله مى گيرند و به ملاقات يكديگر نمى روند، يا خانواده ها با سردى از كنار هم مى گذرند و سخن نمى گويند. شايد قسمت اول درخواست امام از پيشگاه خداوند: «و ضم اهل الفرقه»، ناظر به پراكندگى جامعه در سطح وسيع باشد و قسمت دوم «و اصلاح ذات البين» به اختلاف دو رفيق يا دو شريك يا
يك خانواده نظر داشته باشد. بى گمان مقصود امام سجاد (ع) از «و ضم اهل الفرقه» جمع نمودن بدنهاى پراكنده نيست، چه اگر افكار و انديشه ها متفرق و هوى و تمايلات مختلف باشد گردآورى اجسام بى ثمر است و نمى تواند پراكندگيها را از ميان ببرد. حضرت مولى الموحدين اميرالمومنين على (ع) در ايام حكومت خود به اين مصيبت سنگين مبتلا بود و در منبر از كسانى كه اجسامشان مجتمع بود اما افكارشان پراكنده و متفرق، شكايت داشت.
ايها الناس المجتمعه ابدانهم المختلفه اهواوهم كلامكم يوهى الصم الصلاب و فعلكم يطمع فيكم الاعداء!
اي مردم! اي كسانى كه ابدانتان جمع است و تمايلاتتان پراكنده و مختلف، سخنانتان به گونه اي است كه سنگ سخت را نرم مى كند و رفتارتان طورى است كه دشمنان در شما طمع مى نمايند.
انما انتم اخوان على دين الله ما فرق بينكم الا خبث السرائر و سوء الضمائر.
همه ى شما برادران دينى هستيد و چيزى به پراكندگى و تفرقتان سوق نداده مگر باطنهاى ناپاك و نيتهاى بد و آلوده.
قرآن شريف در موارد متعدد، مسلمانان را از تفرق و پراكندگى منع نموده و آنان را از اين بلاى بزرگ كه ذلت و سقوط در پى دارد برحذر داشته است. يك جا فرموده:
و اعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا.
ريسمان خدا را محكم در دست نگاه داريد و پراكنده نشويد.
در جاى ديگر فرموده:
و لا تكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البينات و اولئك لهم عذاب اليم.
شما مسلمانان همانند كسانى از امم گذشته نباشيد كه دچار اختلاف و تفرق شدند پس از آنكه ادله ى روشن براى آنان آمد كه اين گروه دچار عذاب عظيم خواهند شد .
قرآن شريف اختلاف كلمه را در رديف عذابهاى سماوى و ارضى به حساب آورده و فرموده است:
قل هو القادر على ان يبعث عليكم عذابا من فوقكم او من تحت ارجلكم او يلبسكم شيعا و يذيق بعضكم باس بعض.
اي پيمبر گرامى! به مردم بگو: خداوند قادر است عذاب را از بالاى سر شما يا از زير پاى شما بفرستد يا شماها را دچار اختلاف كلمه نمايد و بعضى به عذاب بعض ديگر گرفتار آيند.
از جمله ى عذابهايى كه بر اثر تفرق در امر دين دامنگير جامعه مى شود اين است كه اهل باطل غلبه مى كنند، پيروزى به دست مى آورند و اهل حق را در مضيقه مى گذارند و به گرفتارى و بلا معذبشان مى سازند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ما اختلفت امه بعد نبيها الا ظهر اهل باطلها على اهل حقها.
رسول اكرم (ص) فرموده است: هيچ امتى بعد از پيمبر خود اختلاف ننمود جز آنكه اهل باطل بر اهل حق پيروز گشتند.
در محيطى كه اختلاف و تفرق حاصل گردد افراد نادرست از فرصت استفاده مى كنند، فكرهاى شيطانى و منويات خائنانه ى خويش را به كار مى اندازند، از نظر معنوى ، مردم را به ضلالت و گمراهى سوق مى دهند و از نظر مادى به خيانت و تجاوز دست مى زنند و جامعه را به راه
سقوط و تباهى مى كشانند.
عن على عليه السلام قال: اياكم و الفرقه فان الشاذ من الناس للشيطان، كما ان الشاذ من الغنم للذئب.
على (ع) فرموده: از پراكندگى و تفرق بپرهيزيد كه انسان دورافتاده از جماعت طعمه ى شيطان است همانطورى كه گوسفند جدا شده از گله طعمه ى گرگ.
افراد را هدايت نمودن و دلها را مطمئن ساختن كارى است مشكل، ايجاد شبهه نمودن و اشخاص را متزلزل كردن كارى است آسان، آباد ساختن و بنيانى را بنا نهادن كارى است دشوار، ويران سازى و منهدم نمودن كارى است آسان، ايجاد حسن ظن و اعتماد افراد به يكديگر، همچنين برادرى و محبت به وجود آوردن كارى است صعب، ايجاد سوءظن و افساد و نيز پراكنده ساختن و اختلاف افكندن كارى است سهل. شيطان و شيطان صفتان اگر فرصتى به دست آورند براى از بين بردن ذخاير دينى و ايجاد تفرق و پراكندگى فعاليت مى كنند و قدم به قدم در منويات باطل خود پيشروى مى نمايند. على (ع) كه خود با اين عوامل فساد و تفرقه افكن مواجه بود همواره از پراكندگى مردم رنج مى برد و در مواقع لازم آنان را متذكر مى نمود.
ان الشيطان يسنى لكم طرقه و يريد ان يحل دينكم عقده عقده و يعطيكم بالجماعه الفرقه و بالفرقه الفتنه.
شيطان راههاى خود را براى شما آسان مى كند و مى خواهد دينتان را گره گره بگشايد و به جاى جماعت شما را متفرق كند و با تفرق، فتنه و فساد بر پا نمايد.
امام سجاد (ع) خواستار وحدت كلمه ى مردم پراكنده است و در پيشگاه الهى عرض مى كند: «و ضم اهل الفرقه»: بار الها! موفقم بدار تا اهل تفرق را به هم پيوند دهم و اختلافشان را به وحدت مبدل نمايم.
اگر كسى بخواهد مردمى را از بلاى پراكندگى نجات دهد و بيمارى تفرقشان را درمان نمايد بايد در قدم اول، عقلهاى خفته ى آنان را بيدار كند، افكارشان را فعال نمايد، آنان را به تعقل وادار سازد تا به خير و شر خود بينديشند، روا را از ناروا تميز دهند، راه باطل را ترك گويند، و به راه حق و فضيلت گرايش يابند. از كلام مولى الموحدين اميرالمومنين (ع) برمى آيد كه علت اصلى تفرق مردم در عصر آن حضرت اين بود كه عملا عقلها را از كار انداخته و بى اثر گذارده بودند، اما هواى نفسشان آزادانه فعاليت داشت و بر آنان حكومت مى كرد.
ايها القوم الشاهده ابدانهم الغائبه عنهم عقولهم، المختلفه اهواوهم، المبتلى بهم امرائهم.
مخاطب على (ع) در اين عبارت قومى است كه ابدانشان آشكار است، عقولشان از آنان غايب و نهان، هوى و تمايلاتشان مختلف، و فرمانروايانشان مبتلا و گرفتار آنان هستند.
متاسفانه واپس زدن هواى نفس و تضعيف قدرت آن، به كار انداختن نيروى خرد، و تقويت حكومتش در كشور تن، كارى است بس دشوار و مشكل. اولياى گرامى اسلام براى آنكه وضع عقل را در مقابل هواى نفس بيان نمايند و پيروان خود را از اين امر مهم آگاه سازند ضمن تشبيهات متعددى اين حقيقت را توضيح داده اند.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: الهوى يقظان و العقل نائم.
امام صادق (ع) مى فرمايد: هواى نفس بيدار است و عقل در خواب.
عن على (ع) قال: و كم من عقل اسير تحت هوى امير.
على (ع) فرموده: چه بسا عقلى كه در مقابل هواى نفس فرمانروا و مطاع، اسير و گرفتار است.
بزرگترين عامل وحدت انسانها كلمه ى توحيد و ايمان به خداى يگانه است و معبودهاى متفرق منشاء تفرق افكار و در نتيجه، موجب اختلاف و پراكندگى افراد است. به فرموده ى حضرت يوسف صديق:
اارباب متفرقون خير ام الله الواحد القهار؟
دعوت به توحيد و يكتاپرستى سخت ترين مراحل ماموريت پيمبران الهى بوده، چه نيل به اين هدف مقدس مستلزم آن است كه عقلهاى خفته بيدار شود، مردم فكر كنند، و بر اثر تعقل به آفريدگار جهان ايمان بياورند و بت پرستى را ترك گويند. ولى بيشتر مردم حاضر نبودند از تقليد پدران خود چشم پوشى كنند و از تعصب خانوادگى دست بردارند. ابراهيم خليل (ع) براى آنكه قوم خود را متنبه كند و به تعقل وادارشان سازد به آنان فرمود:
ما هذه التماثيل التى انتم لها عاكفون؟
اين بتهاى جماد چيست كه عمرى در كنارشان معتكفيد و آنها را مى پرستيد؟
به جاى آنكه فكر كنند و به قبح عمل خويش واقف گردند از تقليد كوركورانه ى پدران سخن گفتند و بر اساس تعصب جاهلانه كه سرچشمه ى آن هواى نفس است پاسخ دادند:
قالوا وجدنا آباءنا لها عابدين.
ما پدران خود را يافته ايم كه اين بتها را پرستش مى كردند.
ابراهيم (ع) كه از اين پاسخ ضد عقل سخت ناراحت شده بود گفت:
لقد كنتم انتم و آباوكم فى ضلال مبين.
بيگمان خود شما و پدرانتان همه در گمراهى آشكارا بوده و هستيد.
سرانجام ابراهيم (ع) به آنان گفت:
اف لكم و لما تعبدون من دون الله افلا تعقلون.
اف بر شما و بر آنچه كه غير خداوند است مى پرستيد، آيا تعقل نمى كنيد و انديشه ى خويشتن را به كار نمى بنديد.
امام سجاد (ع) در قسمت اول سخن خود در پيشگاه الهى گفته بود: «و ضم اهل الفرقه»: بار الها! موفقم بدار تا بين مردم متفرق و از هم جدا رابطه ى دوستى برقرار نمايم. براى آنكه حضرت زين العابدين (ع) به مقصود خويش دست يابد و به اين مهم نايل گردد بايد مردم را از اطاعت هواى نفس و پيروى از تمايلات ناروا برحذر دارد، آنان را به تعقل و تفكر بخواند تا خوب را از بد و صلاح را از فساد تميز دهند، به صراط سعادت گرايش يابند، و از راههاى انحرافى كه منشاء فساد و تباهى است دورى گزينند. البته انجام چنين كارى بسيار مشكل است ولى امام براى رسيدن به اين مقصود مقدس از سختيها نمى هراسد و براى آنكه با توفيق الهى به خواسته ى درونى خويشتن جامه ى تحقق بپوشاند ناملايمات را تحمل مى كند و به قدر توان خود مجاهده مى نمايد. نمى دانيم حضرت زين العابدين (ع) در راه مبارزه با تفرق و اختلاف مردم پراكنده چقدر سخن گفته و چه اندازه عملا كوشش نموده است. البته در آن زمان با كمبود وسايل ثبت كتابت حتما مقدار كمى از
گفته ها و كارهاى آن حضرت به ما رسيده است. با اين حال آنچه به ما رسيده و در كتب احاديث و اخبار آمده شايان كمال توجه و دقت است و در اينجا به ذكر يك نامه از آن حضرت اكتفا مى شود:
محمد بن مسلم زهرى مردى بود تحصيلكرده و عالم. او قسمت زيادى از قرآن شريف و احاديث رسول گرامى را حافظ بود و از فقه اسلام نيز آگاهى داشت. بدبختانه حب رياست و دنياطلبى وى را به دربار بنى مروان، طاغوتهاى زمان، كشاند و هشام بن عبدالملك كه يكى از مروانيان بود او را معلم فرزندان خود قرار داد. كتب رجال در ترجمه حال وى مطالب متفاوت نوشته اند و بعضى گفته اند او از راه على (ع) و فرزندان معصومش منحرف گرديد و به باطل گرايش يافت، تمايلش به آل مروان موجب شد كه عده ى زيادى از مردم حتى افراد درس خوانده گمراه شدند و بر اثر تمايل او به آل مروان به راه خلفاى جور كشيده شدند و در نتيجه بين آنان و دوستداران اهل بيت شكاف و خلاف به وجود آمد. امام سجاد (ع) كه از انحراف منحرفين و اختلافى كه بين آنان با رهروان صراط مستقيم پديد آمده بود رنج مى برد، نامه اي به محمد بن مسلم زهرى نوشت، خطاهاى او را تذكر داد، مسئوليتش را در پيشگاه بارى تعالى خاطرنشان نمود و از او خواست كه در وضع خود بينديشد، از راه باطلى كه در پيش گرفته بازگردد و به پاكان و صلحا بپيوندد. اگر نامه ى امام در وى اثر بگذارد، او را به خود آورد و از راهى كه در پيش گرفته بازگردد نه تنها خودش از عذاب الهى رهايى مى يابد بلكه گمراه شدگان و كسانى كه به پيروى از او از پاكان و نيكان جدا شده اند به خود مى آيند، از گمراهان فاصله مى گيرند، به اهل حق مى پيوندند و تفرقى كه از اين راه بين عده اي از مسلمانان پديد آمده است برطرف مى گردد. در اينجا چند قطعه از نامه ى امام سجاد (ع) و
ترجمه ى آن به عرض شنوندگان محترم مى رسد. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اول نامه ى خود نوشته است:
كفانا الله و اياك من الفتن و رحمك من النار فقد اصبحت بحال ينبغى لمن عرفك بها ان يرحمك فقد اثقلتك نعم الله بما اصح من بدنك و اطال من عمرك و قامت عليك حجج الله بما حملك من كتابه و فقهك فيه من دينه و عرفك من سنه نبيه محمد صلى الله عليه و آله.
خداوند ما را و تو را از فتنه ها و آزمايشها كفايت فرمايد و از آتش خود مورد ترحمت قرار دهد در حالتى صبح نموده اي كه شايسته است آن كس كه تو را به آن حال مى شناسد ترحمت نمايد. نعمتهاى خداوند بر دوشت بار سنگينى گذارده است از اينكه بدنت را سالم داشته، عمرت را طولانى نموده، حجتهاى خداوند را بر تو اقامه كرده، قسمتى از كتاب او را به حفظت سپرده، در دين فقيهت ساخته و تو را از سنت حضرت محمد صلى الله عليه و آله آگاه نموده است. در قطعه ى ديگر نامه نوشته است:
و اعلم ان ادنى ما كتمت و اخف ما احتملت ان آنست وحشه الظالم و سهلت له طريق الغى بدنوك منه حين دنوت و اجابتك له حين دعيت فما اخوفنى ان تكون تبوء باثمك غدا مع الخونه و ان تسال عما اخذت باعانتك على ظلم الظلمه.
بدان! كمترين امرى كه نهان داشته اي و خفيفترين مسئوليتى را كه به عهده گرفته اي اين است كه وحشت ظالم را از ستمكارى به انس مبدل ساخته اي و راه تعدى و تجاوز را بر وى هموار نموده اي و منشاء اين نارواييها آن بود كه تو به خليفه ى جور نزديك شدى و اجابتش نمودى موقعى كه خوانده شدى. آنچه مايه ى نگرانيم گرديده اين است كه
در قيامت علاوه بر گناهان خودت، گرفتار گناهان خيانتكاران باشى و از اينكه به ظلم ظالم اعانت نمودى مورد مواخذه و مسئوليت قرار گيرى.
در قطعه ى ديگر نامه ى امام سجاد (ع) آمده است:
او ليس بدعائه اياك حين دعاك جعلوك قطبا اداروا بك رحى مظالمهم و جسرا يعبرون عليك الى بلاياهم و سلما الى ضلالتهم، داعيا الى غيهم، سالكا سبيلهم، يدخلون بك الشك على العلماء و يقتادون بك قلوب الجهال اليهم.
آيا نه اين است كه با خواندنت تو را قطبى قرار دادند تا آسياب ظلمهاى خويش را به گردش درآورند. تو را چون پلى ساختند تا با عبور از تو به بلاياى مورد نظرشان برسند، تو را چون نردبانى بپا داشتند تا به ظلمهايى كه مى خواهند دست يابند، تو را دعوت كننده به گمراهى خود و طى كننده ى راه خويش قرار دادند، به وسيله ى تو در قلوب درس خوانده ها شك و ترديد وارد نمودند و به وسيله ى تو دلهاى جهال به آنان اقتدا كردند.
در قطعه ى ديگر نامه ى امام سجاد (ع) آمده است:
و لا تحسب انى اردت توبيخك و تعنيفك و تعييرك، لكنى اردت ان ينعش الله تعالى ما قد فات من رايك و يرد اليك ما عزب من دينك و ذكرت قول الله تعالى فى كتابه: و ذكر فان الذكرى تنفع المومنين.
گمان مبر كه من از گفته هايم قصد توبيخ و سرزنش و ملامت تو را داشته ام، بلكه مى خواستم موجباتى فراهم آيد كه خداوند فوت شده هاى رايت را جبران نمايد و آنچه از دينت دور افتاده به تو برگرداند، به ياد فرموده ى خدا در كتاب مجيد افتادم كه به پيمبر دستور داده: به ياد مردم بياور كه يادآورى و تذكر ، براى اهل ايمان مفيد و ثمربخش است.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اواخر نامه نوشته است:
اما بعد، فاعرض عن كل ما انت فيه حتى تلحق بالصالحين الذين دفنوا فى اسمالهم لا صقه بطونهم بظهورهم ليس بينهم و بين الله حجاب و لا تفتنهم الدنيا و لا يفتنون بها.
از آنچه در آن هستى اعراض كن و روى گردان تا به افراد صالح و نيكوكار ملحق شوى، آنان كه در لباس كهنه ى خود به خاك سپرده شده اند، شكمشان به پشتشان چسبيده بود، بين آنان و خداوند پرده اي وجود نداشت، نه دنيا توانست آنان را گمراه نمايد و نه خودشان بر اثر جاذبه ى دنيا گرايش يافتند.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه امام سجاد (ع) در قسمت اول كلام خود: «و ضم اهل الفرقه»، از پيشگاه خداوند درخواست توفيق مى كند كه براى حفظ عدل اجتماعى تا جايى كه ممكن است با پراكندگى و اختلاف مبارزه كند و نامه اي را كه براى زهرى مرقوم فرموده نمونه اي از مبارزه ى اساسى آن حضرت با اختلاف و پراكندگى است.
حضرت سجاد (ع) در جزء دوم كلام خود كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است از پيشگاه خداوند درخواست مى كند:
و اصلاح ذات البين: بار الها! موفقم بدار تا اختلاف دوستان، برادران، خانواده ها را از ميان بردارم و بين آنان صلح و سازش برقرار نمايم.
يكى از اعمال بسيار مقدس و شريف در آيين اسلام اصلاح ذات البين و پايان دادن به اختلاف دو يا چند نفر مسلمان است، و در اين باره روايات بسيارى از اولياى گرامى اسلام رسيده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: الا اخبركم بافضل من درجه الصيام و الصلوه و الصدقه؟ اصلاح ذات البين.
رسول اكرم (ص) فرموده: آيا به شما خبر ندهم به چيزى كه درجه ى آن برتر و بالاتر از نماز و روزه و صدقه است؟ آن اصلاح ذات البين است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: صدقه يحبها الله اصلاح بين الناس اذا تفاسدوا و تقارب بينهم اذا تباعدوا.
امام صادق (ع) فرموده: صدقه اي كه خداوند آن را دوست دارد اصلاح بين مردم است زمانى كه به فساد گراييده اند و نزديك نمودن آنان به هم است زمانى كه از يكدگر دورى گزيده اند.
علل و عوامل متعددى مى تواند مايه ى اختلاف شود و دو نفر را از هم جدا كند. گاهى جدايى بر اثر عدم رعايت حدود و حقوق اخلاقى دوستان است و گاهى منشاء اختلاف، امر مالى است، و گاه عوامل ديگر. كسى كه مى خواهد اصلاح ذات البين نمايد بايد بكوشد كه ماده ى اختلاف را از ميان بردارد و ائمه ى معصومين عليهم السلام اين مهم را به هر شكلى كه بود بين اصحاب و دوستان خويش حل مى كردند.
عن ابى حنيفه سائق الحاج قال: مربنا المفضل و انا و ختنى نتشاجر فى ميراث. فوقف علينا ساعه. ثم قال لنا تعالو الى المنزل. فاتيناه فاصلح بيننا باربعماه درهم. فدفعها الينا من عنده حتى اذا استوثق كل واحد منا من صاحبه. قال اما انها ليست من مالى و لكن ابوعبدالله عليه السلام امرنى اذا تنازع رجلان من اصحابنا فى شى ء ان اصلح بينهما و افتديها من ماله، فهذا من مال ابى عبدالله عليه السلام.
ابوحنيفه كه عهده دار امور حاج بود مى گويد: مفضل بر ما گذر كرد در حالى كه من با يكى از بستگانم در ميراثى مشاجره مى كرديم. او ساعتى توقف كرد، سپس به ما گفت: برويم منزل. با او به منزلش رفتيم. اختلاف ما را با چهارصد درهم حل نمود و آن مبلغ را از خود پرداخت كرد و اختلاف حل شد. سپس گفت: اين مبلغ از مال من نيست، امام صادق (ع) به من امر فرموده هر وقت ديدى دو نفر از دوستان ما در چيزى نزاع دارند آنها را اصلاح ده و از مال من پرداخت كن و اين پول از امام صادق (ع) بود كه به شما دادم.
نكته اي كه لازم است در بحث اصلاح ذات البين مورد توجه قرار گيرد اين است كه در بعضى از روايات كلمه ى «اصلاح» به كار برده شده مانند حديث رسول اكرم صلى الله عليه و آله و حديث امام صادق (ع) كه مذكور افتاد و در كلام امام سجاد (ع) نيز در قطعه ى دعاى مورد بحث امروز و اصلاح ذات البين آمده است، ولى در بعضى از روايات به جاى كلمه ى «اصلاح» كلمه ى «صلاح» به كار رفته است.
على (ع) در وصيتنامه ى خود به دو فرزند بزرگوارش فرموده:
اوصيكما و جميع ولدى و اهلى و من بلغه كتابى بتقوى الله و نظم امركم و صلاح ذات بينكم، فانى سمعت جد كما صلى الله عليه و آله و سلم يقول: صلاح ذات البين افضل من عامه الصلاه و الصيام.
به شما دو نفر و به جميع فرزندانم و خانواده ام و تمام كسانى كه وصيتنامه ى من به آنها برسد سفارش مى كنم به تقوى و نظم امورتان و صلاح بين خودتان چه از رسول گرامى (ص) شنيدم كه فرمود: صلاح ذات البين افضل و برتر است از عموم نمازها و روزه ها.
عن على عليه السلام قال: من كمال السعاده السعى فى صلاح الجمهور.
على (ع) فرموده: از كمال سعادت آدمى سعى و كوشش در صلاح امور اجتماع است.
نتيجه ى صلاح و اصلاح تحكيم روابط مسلمين و تقويت علائق آنان نسبت به يكديگر است با اين تفاوت كه در زمينه ى «صلاح» وجود اختلاف و تفرق لازم نيست ولى «اصلاح» در موردى گفته مى شود كه اختلاف و جدائى آمده باشد همانطور كه امام صادق (ع) در حديثى كه ذكر شد فرموده: اصلاح بين مردم در وقتى كه دچار فساد شده باشند و نزديك كردن آنان به يكديگر موقعى كه از هم دورى گزيده باشند. مى توان گفت فرق «صلاح» و «اصلاح» در سلامت معنوى جامعه همانند تفاوت «پيشگيرى» و «درمان» است در طب و حفظ سلامت بدن مردم، متخصصين بهداشت شرايط محيط زندگى مردم را به گونه اي پايه گذارى مى كنند كه افراد جامعه بيمار نشوند و مرض در وجودشان راه نيابد، اما اگر كسانى از پيشگيرى بهره نبردند و به بيمارى مبتلا شدند طبيب متخصص آنان را درمان مى نمايد و بدنشان را دوباره از نعمت سلامت برخوردار مى سازد. خيرخواهانى كه در صلاح افراد يا جامعه مى كوشند همانند متخصصين بهداشت از بيمارى تفرق و پراكندگى جلوگيرى مى كنند و نمى گذارند محيط اسلامى گرفتار اختلاف و جدايى گردد، اما كسانى كه در اصلاح بين مردم مى كوشند همانند پزشكان درمان كننده اند كه مرض پديد آمده را علاج مى كنند و مريض را از خطر مى رهانند. در حديث رسول اكرم (ص) و وصيتنامه ى على (ع) كه ذكر شد
صريحا آمده است كه اصلاح و صلاح ذات البين از نماز و روزه افضل و برتر است. اگر كسى سئوال كند كه علت اين مزيت و برترى چيست و چرا اصلاح و صلاح ذات البين بالاتر از نماز و روزه است، مى توان گفت: نماز و روزه به منزله ى دو شاخه ى بزرگ و ثمربخش از شجره ى طيبه ى اسلام است و هر دو در پيشگاه الهى قدر و منزلت بسيار دارند ولى مى دانيم كه اصل درخت يعنى اسلام از دو شاخه ى نماز و روزه به مراتب مهمتر است زيرا شاخه از درخت ارتزاق مى كند و موقعى زنده است و بار و برگ مى دهد كه درخت زنده باشد و اگر درخت دچار ضعف شود و در خطر مرگ قرار گيرد شاخه ها پيش از مرگ درخت مى ميرند و حيات خود را از دست مى دهند، نگهبان شجره ى طيبه ى اسلام ذات اقدس الهى است.
«انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون»
ولى جهانى كه در آن زندگانى مى كنيم عالم اسباب و وسايل است و فيض خداوند در هر مورد از مجراى مخصوص خودش مى رسد و مجراى فيض نگهدارى اسلام در جوامع بشرى، مسلمانان و پيروان قرآن شريف اند، اينان هستند كه با گفتار و رفتار اسلامى خويش حيات دين را حفظ مى كنند و چراغ اسلام را فروزان نگاه مى دارند و اين مهم با وحدت كلمه ى مسلمين به خوبى انجام مى شود، اما اگر در جامعه ى مسلمانان اختلاف پديد آمد نيروها در راه تشاجر و مبارزه مصروف مى گردد و اسلام به دست فراموشى سپرده مى شود. مثلا در يك قصبه كه تمام سكنه ى آن مسلمان اند و در كمال مهر و صفا با هم زندگى مى كنند همه ى كارها مسير خود را طى مى نمايد، به موقع سر وقت زراعت و باغ
مى روند، به موقع براى اقامه ى جماعت و استماع مواعظ به مسجد مى روند، به موقع استراحت مى نمايند، و در رويدادهاى شادى و غم با يكديگر همكارى و هميارى دارند، اما اگر در قصبه بر سر آب و خاك يا مراتع گوسفندان يا در امور ديگر بين اهالى اختلاف بروز كند و دسته بندى آغاز گردد، وضع قصبه تغيير مى كند، نيروها در پيشبرد هدفهاى گروه مصروف مى گردد، مسجد و منبر از رونق مى افتد، اهميت رمضان و محرم كاهش مى يابد و اگر با گذشت زمان، اختلاف عميقتر گردد، رفته رفته نماز يوميه و روزه ى رمضان فراموش مى شود.
در صورتى كه فرد لايقى براى رفع اختلاف و اصلاح ذات البين به قصبه بيايد بايد در حل مشكلات بكوشد، اگر افرادى متضرر شده اند با پرداخت پول، خسارتشان را جبران نمايد، اگر به كمك دولت نياز دارند اقدام كند، و خلاصه ماده ى اختلاف را از ميان ببرد و محبت اسلامى را بين آنان برقرار نمايد.
البته در شرايط وحدت و محبت حيات دين تجديد مى شود، نماز جماعت و مجالس وعظ رونق مى گيرد، به روزه ى ماه رمضان و ديگر امور دينى توجه مى كنند و اين همه موفقيت بر اثر صلاح و اصلاح است، پس اصلاح ذات البين برتر از نماز و روزه است.
فارسی
و كظم الغیظ، و اطفاء النائره
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
