بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذكرا لعظمتك و تفكرا فى قدرتك و تدبيرا على عدوك.
بار الها! آنچه از تمنيات و بدگمانى و حسد كه شيطان در قلب من القا مى كند تو با عنايت خود دگرگون نما و ياد عظمتت را، تفكر در قدرتت را، و مآل انديشى به زيان دشمنت را جايگزين آنها قرار ده.
به خواست خداوند بزرگ اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
الروع بالضم فالسكون العقل و القلب، «روع» به ضم حرف اول و سكون حرف دوم به معناى عقل و قلب است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان الروح الامين نفث فى روعى انه لا تموت نفس حتى تستكمل رزقها.
رسول اكرم (ص) فرمود: روح الامين در قلب من دميد و در ضميرم القا نمود كه تا كسى از رزق خود به طور كامل برخوردار نگردد نمى ميرد.
خداوند انسان را به گونه اي آفريده كه تلقين پذير است و القائات خوب يا بدى كه در ضميرش نفوذ مى كند مى تواند در كوتاه مدت يا دراز مدت در وى اثر بگذارد و آگاهانه يا ناآگاه او را به همان مسير سوق دهد. تلقين پذيرى از جمله عطاياى الهى است كه به مشيت حكيمانه ى او در ضمير بشر مستقر گرديده است. اين عطيه ى گرانقدر از سرمايه هاى تعالى و تكامل انسانهاست به شرط آنكه در مسير صحيح قرار گيرد و مطالبى عاقلانه و عالمانه در آن راه يابد.
عن على عليه السلام قال: حق على العاقل ان يضيف على رايه راى العقلاء و يضم الى علمه علوم العلماء.
على (ع) فرموده: شايسته است كه انسان عاقل راى عقلا را ضميمه ى راى خود نمايد و علم علما را بر علم خويش بيفزايد.
اولياى گرامى اسلام براى آنكه پيروان خود را از خطر القائات باطل تا جايى كه ممكن است مصون و محفوظ دارند، در پاره اي از معاشرتهاى اجتماعى كه مى تواند زمينه ساز تلقينهاى نادرست گردد تعاليمى را به آنان آموخته و اكيدا رعايت آنها را توصيه نموده اند و در اينجا دو مورد به اختصار ذكر مى شود، از جمله مواردى كه مى تواند منشاء تلقينهاى بد شود و اخلاق و اعمال آدمى را به فساد بكشاند، رفاقت با افراد ناصالح و گناهكار است. روايات در اين باره زياد رسيده، از آن جمله اين حديث شريف است:
عن على عليه السلام قال: لا تصحب الشرير فان طبعك يسرق من طبعه شرا و انت لا تعلم.
على (ع) فرموده: از مصاحبت و رفاقت با كسى كه به شر و فساد آلوده است بپرهيز كه طبيعت تو، به گونه اي ناآگاه بدى و ناپاكى را
از طبع منحرف او مى دزدد و تو از آن بى خبرى.
يكى ديگر از مواردى كه مى تواند منشاء تلقينهاى باطل شود، مشورت و تبادل فكر با افرادى است كه فاقد صلاحيت اند. در اين باره نيز روايات زيادى آمده كه در اينجا به ذكر يك حديث اكتفا مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا على! لا تشاور جبانا فانه يضيق عليك المخرج و لا تشاور البخيل فانه يقصر بك عن غايتك و لا تشاور حريصا فانه يزين لك شرها.
رسول اكرم (ص) به على (ع) فرمود: با ترسو مشورت مكن كه او راه رهايى از مشكل را بر تو تنگ مى كند. با بخيل مشورت مكن كه او با تلقين قصور مانع كمال نهاييت مى گردد. با حريص مشورت مكن كه او براى آنكه خلق ناپسند حرص را در تو القا نمايد آن را در نظرت زيبا جلوه مى دهد.
امام سجاد (ع) در آغاز دعاى موضوع سخنرانى امروز، از القاى شيطان نام برده است. با توجه به اينكه قلب بشر مى تواند كانون تلقينهاى خوب يا بد باشد، به موقع است كه در اين بحث از كلام امام استفاده شود، تلقينهاى بد را القاى شيطانى بخوانيم و تلقينهاى خوب را القاى رحمانى، هر تلقينى كه مرضى ذات اقدس الهى و مايه ى تعالى و تكامل انسان باشد، القاى رحمانى است و هر تلقينى كه مرضى خداوند نباشد و زمينه ى انحطاط و سقوط آدمى را فراهم آورد، القاى شيطانى است. در كلام امام (ع) سه القاى شيطانى ذكر شده است و سه القاى رحمانى: اول القاى شيطانى، تمنيات دروغ و غيرواقعى است، دوم اعمال بدگمانى و سوءظن به مردم است، سوم حسادت و رشك بردن به اين و
آن. اول القاى رحمانى ياد عظمت و بزرگى حضرت بارى تعالى است، دوم تفكر در قدرت لايزال آفريدگار جهان است، و سوم تدبير و نقشه ى برانداختن دشمنان خداوند است، و به فضل بارى تعالى در اين سخنرانى راجع به هر يك از آنها به اختصار توضيح داده مى شود.
التمنى تشهى وصول لامر مرغوب فيه و حديث النفس بما يكون و بما لا يكون.
تمنى عبارت از نيل به تحقق يافتن چيزى است كه مورد علاقه و رغبت است و همچنين چيزهايى كه با خود مى انديشيم و در صفحه ى خاطر ترسيم مى كنيم، خواه شدنى باشد يا ناشدنى.
آرزو از جمله عطاياى پرارزش بارى تعالى است كه به انسانها ارزانى داشته و آنان را از اين نعمت بزرگ برخوردار فرموده است. آرزو مايه ى عمران و آبادى دنيا و منشاء تحرك و فعاليت است، آرزوى نيل به كمال، محصلين را به حوزه هاى علمى و دانشگاهها مى كشاند، آرزوى منفعت و سوديابى است كه بازرگانان را به تجارت و كشاورزان را به زراعت وادار مى كند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الامل رحمه لامتى و لو لا الامل ما رزقت والده ولدها و لا غرس غارس شجرا.
رسول اكرم (ص) فرموده: آرزو براى ملت من رحمت است و اگر آرزو نمى بود هيچ مادرى فرزند خود را شير نمى داد و هيچ باغدارى درختى را غرس نمى نمود.
آرزويى را كه پيشواى بزرگ اسلام براى امت خود رحمت خوانده، آرزوهاى صحيح و عاقلانه است، آرزوهايى است كه رنگ واقع بينى دارد و منشاء سعادت مادى و معنوى انسانهاست، ولى
تمنيات باطل و آمال موهوم كه مايه ى تضييع عمر و سد راه تعالى و تكامل است نه تنها رحمت خداوند نيست بلكه به فرموده ى امام سجاد (ع) از القائات شيطانى است. بدبختانه بعضى از افراد نوجوان و جوان و ميانسال گرفتار اين تمنيات دروغ و ناشدنى هستند و عمر عزيز را در آن موهومات مى گذرانند، گاهى جوان محصل، كتاب درس را كه بايد مطالعه كند كنار گذارده و تمناى عاليترين مقامها را در سر مى پرورد، خود را بر كرسى وكالت، در مقام وزارت، و حتى رياست جمهور مستقر ساخته و مشغول امر و نهى است، گاهى با چشم و ابرو به اطرافيان دستور مى دهد و گاهى با حركت سر و دست براى عموم، فرمان صادر مى كند، او نه از پى علم و صنعت مى رود، نه از پى كسب و تجارت و نه در راه دامدارى و كشاورزى قدم برمى دارد، خود را به تمنيات واهى دلخوش نموده، عمر عزيزش به سرعت تباه مى شود و ناچار بايد زندگى را به بدبختى و سيه روزى بگذراند. بعضى از افرادند كه در امور دينى و شئون معنوى گرفتار تمنيات دروغ و انديشه هاى واهى هستند و خويشتن را در مقامى بلندپايه و رفيع مى پندارند. قرآن شريف ضمن بعضى از آيات آنان را معرفى فرموده است:
و قالوا لن يدخل الجنه الا من كان هودا او نصارى تلك امانيهم قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين.
يهوديها گفتند: داخل بهشت نمى شود مگر كسى كه يهودى باشد، نصارى گفتند: داخل بهشت نمى شود مگر كسى كه نصرانى باشد. اين تمناى باطل و آرزوى دروغ آنان است. پيمبر گرامى! به اينان بگو: اگر راست مى گوييد براى ادعاى خود اقامه ى برهان نماييد.
قال اميرالمومنين عليه السلام و قد قال غيرهم. قالت الدهريه: الاشياء لا بدء لها و هى دائمه، من خالفنا فى هذا فهو ضال مخطى ء مضل. و قالت الثنويه: النور و الظلمه هما المدبران، من خالفنا فى هذا فقد ضل. و قال مشركوا العرب: ان اوثاننا آلهه، من خالفنا فى هذا ضل. فقال الله تعالى: تلك امانيهم التى يتمنونها، قل لهم: هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين.
على (ع) فرموده: نه تنها يهود و نصارى چنين تمنايى در دل داشتند بلكه دگران نيز در اين انديشه اند. دهريون مى گويند: عالم، قديم است و اول نداشته و هر كس در اين سخن مخالف ما باشد گمراه و خطاكار است. ثنويون مى گويند: مدبر عالم، نور و ظلمت است و هر كه مخالف گفته ما باشد گمراه است. مشركين عرب مى گويند: بتهاى ما معبودهاى واقعى ما هستند و هر كس جز اين بگويد، گمراه است. خداوند فرمود: اين تمنيات درونى خود آنهاست، پيمبر! به آنان بگو: اگر راست مى گوييد اقامه ى دليل نماييد.
اين تمنيات غير واقعى و آمال موهوم، بزرگترين وسيله ى گمراه سازى شيطان براى به دام افكندن اشخاص ناآگاه است.
عن على عليه السلام قال: الامل سلطان الشياطين على قلوب الغافلين.
على (ع) فرموده است: تمناى غير واقعى و آرزوى باطل، سلطان شيطانها بر قلوب افراد غافل است.
براى آنكه اشخاص بتوانند خويشتن را از دام تمنيات نفسانى و القائات شيطانى برهانند بايد عظمت و بزرگى خداوند را به ياد آورند و به پناه القائات رحمانى بروند و اين مدلول كلام امام سجاد (ع) در دعاى
موضوع سخنرانى امروز است. به منظور توضيح مطلب مى توانيم اولين القاى رحمانى را كه ذكر عظمت حضرت بارى تعالى است جوابگوى اولين القاى شيطانى قرار دهيم، در اين صورت كلام امام (ع) چنين خواهد شد:
اللهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من التمنى ذكرا لعظمتك، بار الها! آنچه را كه شيطان از تمنيات باطل در ضمير من القا مى نمايد تو با لطف خود آن را به ذكر عظمت و ياد بزرگى خودت متحول فرما.
در منابع دينى گاهى ذكر خداوند آمده است و گاهى ذكر عظمت او، و در مورد ذكر خداوند گاهى ذكر زبان آمده است و گاهى ذكر دل، ذكر زبان عبادت است و گوينده ى ذكر از اجر بارى تعالى برخوردار مى گردد، اما ذكر گرانقدر و پرارزش، ذكر دل است، چه آنكه دل مجرى احكام الهى است و انسانى كه همواره در ياد خداوند است، اوامر او را اجرا مى كند و از منهياتش اجتناب مى نمايد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: من اشد ما فرض الله خلقه ذكر الله كثيرا ثم قال لا اعنى «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر» و ان كان منه و لكن ذكر الله عند ما احل و حرم فان كان طاعه عمل بها و ان كان معصيه تركها.
امام صادق (ع) فرمود: از سخت ترين واجبات خداوند به عهده ى مردم اين است كه بسيار در ياد خدا باشند، سپس فرمود: مراد از ذكر خدا «سبحان الله و الحمد لله و...» نيست. اگر چه «سبحان الله و...» از اذكار است، مقصودم ذكر خداوند در موارد حلال و حرام الهى است، اگر طاعت است عمل كند و اگر معصيت است اجتناب نمايد.
به شرحى كه توضيح داده شد، القائات شيطانى در زمينه ى تمنيات اگر مربوط به امور دنيوى باشد اغلب آرزوهاى ناشدنى است، فكر مى كند كه عاليترين مقام مملكت را به دست آورده، به رفيعترين كرسى قدرت تكيه زده، امر و نهيش در سراسر كشور نافذ است و مردم بى چون و چرا دستوراتش را اطاعت مى نمايند. گاهى تمناى موهومش گردآورى ثروت بى حد و اموال منقول و غير منقول است، با خود مى انديشد ثروتى بى حساب جمع كرده، عمارتهايى بسيار مجلل بنا نموده، و باغهايى وسيع و باصفا تاسيس كرده، ماشينهاى گوناگون آخرين سيستم در اختيار دارد، و هر روز يكى از آنها را سوار مى شود، خدمتگزاران و رانندگان گرداگردش ايستاده و همه مهياى اطاعت اوامرش هستند. بر اثر اين ثروت بى شمار، هيئت حاكمه و عموم مردم در مقابلش سر تعظيم فرود مى آورند. اگر تمناى درونيش مربوط به شئون معنوى و امور اخروى باشد، بدون ترديد خود را از اولياى بزرگ الهى به حساب مى آورد، خويشتن را عنصرى شرافتمند و بهشتى مى پندارد، به خود حق مى دهد كه در قيامت از ميليونها مردم شفاعت نمايد، و با اين توهمات غير واقعى دلخوش و شادمان است. اين تمنيات باطل او را از واقع نگرى بازمى دارد، سرگرم اوهام و تخيلاتش مى نمايد، و بينش معنوى را از وى سلب مى كند.
عن على عليه السلام قال: الامانى تعمى عيون البصائر.
على (ع) فرموده: تمنيات و آرزوهاى درازناشدنى، چشم دل را نابينا مى نمايد.
كسى كه اسير دام تمنيات نفسانى و القائات شيطانى گرديده و از نظر دنيوى يا اخروى به مسير باطل گراييده است، براى اينكه
از آن بند رهايى يابد و مسير باطل را ترك گويد بايد از ذات اقدس الهى ياد نمايد، به قدر فهم خود در عظمت عوالمى كه آفريدگار توانا خلق كرده فكر كند تا به حقارت و ناچيزى خود پى ببرد و خويشتن را از بندهاى تخيلات و تمنيات باطل آزاد سازد. در دنياى پيشرفته ى امروز به هر نسبت كه سطح دانش بشر گسترش مى يابد و به اسرار خلقت بيشتر واقف مى شود، به همان نسبت عظمت جهان آفرينش، مشهودتر مى گردد و خضوع انسانهاى عالم در مقابل آفريدگار توانا افزايش مى يابد. اولياى گرامى اسلام پيروان خود را از تفكر در ذات اقدس الهى برحذر داشته اند زيرا چنين تفكرى از ناحيه ى مخلوق ناتوان، نسبت به خالق توانا به جايى نمى رسد و نتيجه بخش نيست. اما توصيه نموده اند كه در عظمت آفرينش و خلقت خداوند فكر كنند.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: اياكم و التفكر فى الله و لكن اذا اردتم ان تنظروا الى عظمته فانظروا الى عظيم خلقه.
امام باقر (ع) فرمود: بپرهيزيد از تفكر در ذات مقدس خداوند ولى اگر اراده كرديد كه عظمت او را بنگريد با دقت به عظمت خلقت او نظر افكنيد.
كسى كه در باطن اسير القائات شيطانى و تمنيات نفسانى خود گرديده و تصور مى كند كه در قيامت انسانى است بهشتى و در صف اولياى الهى قرار دارد براى نجات خود از اين پندار غيرواقعى بايد در آيه ى شريفه ى «مالك يوم الدين» و ديگر آياتى كه معرف حاكميت و مبين عظمت ذات اقدس الهى در عرصه ى قيامت است دقت كند و بدين وسيله خود را از آن قيد و بندهاى موهوم آزاد سازد. خلاصه به مدلول كلام امام سجاد (ع) راه نجات از القائات شيطانى و تمنيات
باطل، خواه دنيوى باشد يا اخروى، استمداد از عظمت خداوند است، و بايد انديشه و افكارمان را به بزرگى ذات اقدس او معطوف داريم.
دومين القاى شيطانى كه در اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» آمده، «تظنى» است. امام (ع) از پيشگاه بارى تعالى درخواست مى كند كه تفكر در قدرت لايزال خود را در ضمير ما جايگزين «تظنى» فرمايد و بدين وسيله از القائات شيطانى مصون و محفوظمان دارد. «تظنى» در لغت به معناى اعمال نمودن گمان است. براى آنكه معناى «اعمال ظن» روشن شود، لازم است قبلا به اختصار درباره ى اصل «ظن» و خصوصيات آن و همچنين چند جمله اي درباره ى وظايفى كه اولياى اسلام در امر حسن ظن و سوءظن براى پيروان خود بيان نموده اند توضيح داده شود. مردم درباره ى حسن ظن يا سوءظن با يكديگر متفاوت اند، بعضى بدون محاسبه و سنجش، گفتار و رفتار ديگران را با سوءنظر مى نگرند. اين گروه از جهت اخلاقى بيمارند و ارزشى ندارند، بايد خويشتن را درمان كنند و از اين حالت ناپسند رهايى يابند. بعضى از مردم، افراد شايسته و صالح اند، اگر در موردى بدگمان شوند بر اثر مشاهده ى قراين و امارات عقلانى است، البته گمان بد اين قبيل افراد در شرع مقدس، شايان ملاحظه تلقى شده و نبايد موجبات بدگمانى آنان را فراهم آورد.
فى الحديث: اتقوا ظنون المومنين فان الله جعل الحق على السنتهم.
در حديث آمده: از گمان مومنين اجتناب نماييد كه خداوند، حق را در زبان آنان قرار داده است.
اولين وظيفه ى يك فرد مسلمان نسبت به برادر دينيش اين است كه عمل و گفته ى او را به بهترين وجه صحيح و ممكن حمل نمايد و گفتار و رفتارش را از ديدگاه پاكى و درستى بنگرد.
قال اميرالمومنين عليه السلام: ضع امر اخيك على احسنه حتى ياتيك ما يغلبك منه و لا تظنن بكلمه خرجت من اخيك سوءا و انت تجد لها فى الخير محملا.
اميرالمومنين (ع) فرموده: كار برادر دينيت را به بهترين وجه ممكن قرار ده مگر آنكه وضع به گونه اي شود كه حمل به صحت ناممكن گردد. همچنين به سخنى كه برادرت گفته گمان بد مبر با آنكه مى توانى براى آن كلام محمل خوب و شايسته اي بيابى.
وظيفه ى ديگرى كه پيشوايان دين به مومنين تذكر داده اند اين است كه براى مصون ماندن از گمان بد مردم، بايد مراقبت كنند كه با افراد ناصالح و بدنام رفيق نشوند و با آنان رفت و آمد ننمايند، چه آنكه همنشين انسان در جامعه، معرف هويت و شخصيت اوست، و همچنين توصيه نموده اند كه خويشتن را در معرض تهمت قرار ندهيد و در جايى كه بدنام خواهيد شد نرويد كه نه تنها همنشين بد مايه ى بدنامى است بلكه محيط فاسد نيز سوءظن و بدگمانى به بار مى آورد. حضرت عبدالعظيم الحسنى از امام جواد (ع) حديث نموده كه على (ع) فرمود: مجالسه الاشرار تورث سوءالظن بالاخيار.
همنشينى با اشرار و بدان، موجب بدگمانى اخيار و خوبان مى گردد.
عن على عليه السلام قال: من عرض نفسه للتهمه فلا يلومن من
اساء به الظن.
على (ع) فرموده: شخصى كه خويشتن را در معرض تهمت قرار مى دهد ملامت نكند كسى را كه به وى گمان بد برده است.
سوءظن در مواقعى بدون اراده و اختيار پديد مى آيد و آدمى در ضمير خود نسبت به شخص يا اشخاص بدگمان مى شود و اين امر غيراختيارى، مشمول قلم تكليف نيست و مجازات ندارد. اما اگر در مقام تجسس و تحقيق برآيد و بخواهد به راز كسى كه مورد سوءظن قرار گرفته پى ببرد به عمل اختيارى ناروا دست زده و استحقاق موآخذه و كيفر دارد و اين اولين مرحله ى تظنى است و اعمال گمان بدى است كه در كلام امام سجاد (ع) آمده و آن را از القائات شيطانى خوانده است. اولياى گرامى اسلام براى آنكه پيروان خود را در زمينه ى بدگمانى، از گناه محافظت نمايند تاكيد نموده اند كه در مورد سوءظن تحقيق و تجسس ننماييد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ثلاث فى المومن لا يستحسن و له منهن مخرج: فمخرجه من سوءالظن الا يحققه.
رسول اكرم (ص) فرموده: سه امر است كه براى مومن پسنديده و ممدوح نيست و براى نجات از آنها راه خروج دارد و راه بيرون رفتن از بدگمانى اين است كه تحقيق و تفحص ننمايد.
براى جلوگيرى از «تظنن» و اعمال بدگمانى نسبت به مردم، فكر كردن در قدرت لا يزال الهى است. كسى كه به ديگرى گمان بد برده و مى خواهد از راه تجسس و تحقيق، گمان بد خود را اثبات كند و آبروى شخص مورد سوءظن را در جامعه از بين ببرد اگر در قدرت خداوند
فكر كند و متوجه شود كه خالق توانا مى تواند تمام پرده هاى او را بدرد، اسرارش را فاش كند و در دنيا و آخرت مفتضحش نمايد از تصميم خود منصرف مى شود و از پرده درى شخص مورد سوءظن خوددارى مى نمايد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: من علم ان الله يراه و يسمع ما يقول و يعلم ما يعمله من خير او شر فيحجزه ذلك عن القبيح من الاعمال فذلك الذى خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه بداند خداوند او را مى بيند، گفته هايش را مى شنود، و از كارهاى خوب و بدى كه انجام مى دهد آگاه است و اين عقيده ى ايمانى مانع كارهاى بدش مى شود، او مصداق آيه ى شريفه ى قرآن است، از مقام خداوند خوف دارد و نفس خويش را از اعمال هوى و تمنيات ناروا بازمى دارد.
آنچه مذكور افتاد، مدلول قسمت دوم كلام امام سجاد (ع) در موضوع سخنرانى امروز است. در واقع، امام درباره ى تظنى و فكر در قدرت آفريدگار به پيشگاه خدا عرض مى كند:
اللهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من التظنى تفكرا فى قدرتك.
بار الها! آنچه را كه شيطان از تظنى و اعمال بدگمانى نسبت به مردم، در دل من القا مى كند بر من منت بگذار و تفكر در قدرتت را جايگزين آن فرما.
سومين امرى كه در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» آمده و امام سجاد (ع) آن را از القائات شيطانى خوانده «حسد» است. حسد از جمله ى خلقيات بسيار مذموم و ناپسند
است و اولياى دين، مسلمانان را اكيدا از آن برحذر داشته اند. در بعضى از روايات خاطرنشان گرديده كه حسد مى تواند ايمان شخص مومن را كه سرمايه ى سعادت دنيوى و اخروى اوست نابود نمايد.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: ان الحسد لياكل الايمان كما تاكل النار الحطب.
امام باقر (ع) فرموده: بى گمان، حسد ايمان را مى خورد همانطور كه آتش هيزم را.
حسد عبارت از اين است كه انسانى نسبت به انسان ديگر بدخواه باشد از اين جهت كه خداوند به وى نعمتى عطا فرموده و او از عطيه ى الهى رنج مى برد و در دل تمنا دارد موجباتى فراهم آيد تا نعمت از صاحب نعمت سلب گردد و آنقدر به تمناى خويش علاقمند است كه از ميان رفتن نعمت صاحب نعمت را براى خويشتن نعمت مى داند.
عن على عليه السلام قال: الحاسد يرى ان زوال النعمه عمن يحسده نعمه عليه.
على (ع) فرموده: حسود از نعمتى كه محسود در اختيار دارد آنقدر ناراحت است كه زوال نعمت او را براى خود نعمتى به حساب مى آورد.
حسود در واقع دشمن نعمت است نه دشمن صاحب نعمت. او از خداوند و تقسيم عطيه اش ناراضى و خشمگين است، نه از شخص محسود منهاى نعمت. بدون ترديد اين طرز تفكر جسورانه اسائه ى ادب و بى احترامى به مقام شامخ آفريدگار حكيم است.
عن زكريا عليه السلام قال: قال الله تعالى: و الحاسد عدو لنعمتى
متسخط لقضائى غير راض لقسمتى التى قسمت بين عبادى.
از حضرت زكريا (ع) است كه خداوند فرموده: حسود به نعمت من دشمن است، از قضاى من خشمگين است، و از تقسيمى كه من بين بندگانم نموده ام ناراضى است.
حسود بر اثر افكار نامتعادل خود، نظام حكيمانه ى جهان را با بدبينى مى نگرد، از نعمتى كه صاحب نعمت در اختيار دارد رنج مى برد و همواره دردمند و معذب است. جالب آنكه حسود با نارضايى درونى خويش نمى تواند نعمت صاحب نعمت را از ميان ببرد ولى مى تواند با سخنان بيجا و حركات ناموزون خود كه در پاره اي از مواقع به طور ناآگاه مرتكب مى شود و منشاء آن حسد درونى اوست، خويشتن را رسوا و مفتضح نمايد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: لما هبط نوح من السفينه اتاه ابليس فقال: ما فى الارض رجل اعظم منه على منك. دعوت الله على هولاء الفساق فارحتنى منهم الا اعلمك خصلتين؟ اياك و الحسد فهو الذى فعل بى و اياك و الحرص فهو الذى فعل بآدم.
امام صادق (ع) فرمود: وقتى نوح از كشتى پياده شد شيطان نزد او آمد و گفت: در زمين مردى عظيمتر از تو نزد من نيست. درباره ى اين گناهكاران نفرين كردى و مرا از آنان راحت نمودى. آيا دو خصلت را به تو نياموزم؟ بپرهيز از حسد كه آن خلق بد، مرا به اين روز انداخت، و بپرهيز از حرص كه با آدم آنچنان عمل نمود.
امام زين العابدين (ع) در سومين قسمت اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث سخنرانى امروز از حسد نام برده و آن را از القائات شيطانى خوانده است. براى آنكه از عوارض
زيانبار و خطرات ناشى از آن مصون بماند از پيشگاه خداوند مى خواهد آن حسد را به گونه اي قرار ده كه در راه برانداختن دشمن خودت به كار برده شود، در واقع مى توان عبارت امام سجاد را در قسمت آخر دعا به اين صورت ذكر كرد:
اللهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من الحسد تدبيرا على عدوك.
بار الها! تدبير و مآل انديشى به زيان دشمن خودت را جايگزين حسدى قرار ده كه شيطان در ضميرم القا نموده است.
نتيجه آنكه شخص باايمان موظف است دل را از حسد پاك نگاه دارد، بدخواه مردم نباشد، و خويشتن را به اين خلق ناپسند آلوده ننمايد. اگر به فرض چنين حالتى در كسى پديد آمد و دلش به انديشه ى زوال نعمت صاحب نعمت گرايش يافت آن تمنا را متوجه دشمنان خداوند نمايد، تدبيرى بينديشد، نقشه اي طرح كند تا در عرصه ى جنگ يا در محيط عادى از ابوجهل صفتان و دشمنان پابرجاى دين خدا، كه بدبختانه در هر عصر و زمان بوده و هستند سلب نعمت شود و آنان نتوانند به آيين الهى آسيب برسانند و سد راه حق و حقيقت شوند، و چون اين تمنا منزه از پليدى و بدخواهى است به حساب اخلاق مذموم نمى آيد بلكه شايسته ى پاداش الهى است زيرا هدفش اعلاى حق است، اگر نتوانست تمناى درونى خود را در زوال نعمت متوجه دشمنان خدا نمايد و همچنان در انديشه ى بدخواهى برادران خود بود بايد بداند كه در پرتگاه سقوط قرار گرفته و لازم است همواره متوجه باشد كه بدخواهيش از حد انديشه تجاوز نكند و كوچكترين رنگ عمل به خود نگيرد زيرا حسد تا وقتى كه در ضمير حسود زندانى است، مجازات ندارد اما اگر به فكر افتاد كه براى سلب نعمت از محسود
اقدام عملى نمايد، مورد تعدى و تجاوزش قرار دهد، و به مال و جان وى آسيب برساند، بايد بداند هر قدمى كه در اين مسير برمى دارد راه تباهى و فساد را مى پيمايد و اين مطلب ضمن روايات بسيارى از رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام آمده است:
قالوا يا رسول الله! لا يسلم احد منا من الطيره و الحسد و الظن فما نصنع؟ قال: اذا تطيرت فامض و اذا حسدت فلا تبغ و اذا ظننت فلا تتحقق.
عرض كردند يا رسول الله! هيچ يك از ما از فال بد و حسد و گمان بد سالم نيستيم، چه كنيم كه از عوارض بد آنها مصون بمانيم؟ فرمود: وقتى مورد فال بد قرار گرفتى به راه خودت ادامه بده، وقتى حسد بردى به تعدى و ستم دست مزن، و وقتى گمان بد بردى تحقيق و تجسس منما.
بسم الله الرحمن الرحيم
و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر او شتم عرض او شهاده باطل او اغتياب مومن غائب او سب حاضر و ما اشبه ذلك.
در جلسه ى گذشته موضوع سخنرانى، قطعه اي از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» بود كه على بن الحسين عليهماالسلام در قسمت اول آن از سه خلق مذموم نام برده و آنها را از القائات شيطانى در قلبها و عقلهاى مردم خوانده است. سپس در قطعه ى بعد، حضرت سجاد (ع) از شش قسم كلام مذموم و ممنوع نام برده و فرموده است: اين سخنان را شيطان به زبان مردم جارى مى نمايد. به خواست خداوند بزرگ در سخنرانى امروز راجع به شش قسم كلام ممنوع كه در دعاى امام آمده با استفاده از بعضى آيات و روايات به اختصار، توضيح داده مى شود. عقل واقع نگر و زبان گويا دو خصيصه ى بزرگى است كه آفريدگار حكيم به بشر اعطا فرموده است. اين دو سرمايه ى گرانقدر مايه ى پيشرفت علم و گسترش دانش در جهان انسان گرديده و او را در شئون مختلف مادى و معنوى به راه تعالى و تكامل سوق داده است.
عن على عليه السلام قال: للانسان فضيلتان: عقل و منطق، فبالعقل يستفيد و بالمنطق يفيد.
على (ع) فرموده: دو برترى و فضيلت از جمله ى امتيازات اختصاصى انسان است: يكى عقل و آن ديگر منطق، با نيروى عقل، حقايق را فرامى گيرد و با نيروى منطق فراگرفته ها را به دگران مى آموزد. بدبختانه عقل كه چراغ سعادت بشر است در پاره اي از موارد تحت تاثير القائات شيطانى قرار مى گيرد و حامل انديشه هاى باطل و ناروا مى شود و به شرحى كه در سخنرانى قبل مذكور افتاد امام سجاد (ع) با عبارت:
اللهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد.
از القاى شيطان نام برده و تمنى و تظنى و حسد را به طور نمونه ذكر كرده است . زبان نيز از نظر تاثيرپذيرى همانند عقل است و در مواقعى از مسير حق منحرف مى شود و به باطل مى گرايد و شيطان منويات نامشروع خود را به وسيله ى آن به جريان مى اندازد. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق»، موضوع سخنرانى امروز، به طور نمونه شش مورد را ذكر فرموده است. چنانكه در عنوان بحث ملاحظه فرموديد، امام (ع) سخنان بد و كلمات گناه آلود را از فحش آغاز نموده و به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش.
با حمايت الهى سخنان بد به همان ترتيب كه در كلام حضرت سجاد (ع) آمده يك به يك مورد بحث قرار مى گيرد.
الفحش و الفحشاء و الفاحشه ما عظم قبحه من الافعال و الاقوال.
راغب در مفردات مى گويد: فحش و فحشا و فاحشه به هر عمل يا به هر سخنى كه بسيار قبيح و زشت باشد گفته مى شود.
در عبارت دعا كلمه ى «لسان» و كلمه ى «لفظ» به كار برده شده و اين خود دلالت دارد كه مقصود امام اداى كلمات قبيح است كه شيطان به زبان دشنامگو جارى مى نمايد. درباره ى قبح فحش و بدى فحاش، روايات زيادى در كتب اخبار آمده كه پاره اي از آنها براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم ذكر مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان من شر عباد الله من تكره مجالسته لفحشه.
رسول اكرم (ص) فرموده: از جمله كسانى كه در صف بندگان بد خدا قرار دارند كسانى هستند كه مردم از مجالست با آنان كراهت دارند زيرا زبانشان آلوده به فحش و دشنام است.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: اياكم و الفحش فان الله لا يحب الفحش و لا التفحش.
و نيز آن حضرت فرموده است: بپرهيزيد از فحش كه خداوند فحش و متظاهر به فحاشى را دوست ندارد.
عن موسى بن جعفر عليهماالسلام قال: ان الله حرم الجنه على كل بذى قليل الحياء لا يبالى ما قال و ما قيل فيه.
حضرت موسى بن جعفر فرموده: خداوند بهشت را حرام نموده بر كسانى كه داراى زبانى فحاش اند، حيا و آزرمشان كم است، باك ندارند از اينكه خودشان چه مى گويند و باك ندارند كه درباره ى
آنان چه گفته مى شود.
اولياى گرامى اسلام علاوه بر آنكه در سخنان خويش حكم الهى را در مورد فحش بيان مى نمودند و قبح آن را خاطرنشان مى ساختند، عملا مراقب دوستان و اصحاب خود بودند، اگر در موردى مشاهده مى كردند يكى از آنان به مسير باطل مى رود و زبانش آلوده به فحش است تذكر مى دادند، او را از آن عمل ناروا كه داشت منع مى نمودند و به استغفار و عذرخواهى از پيشگاه حضرت بارى تعالى وادارش مى ساختند.
عن سماعه قال دخلت على ابى عبدالله عليه السلام فقال لى مبتدئا يا سماعه ما هذا الذى كان بينك و بين جمالك؟ اياك ان تكون فحاشا او صخابا او لعانا. فقلت: و الله لقد كان ذلك انه ظلمنى. فقال: ان كان ظلمك لقد اربيت عليه ان هذا ليس من فعالى و لا آمر به شيعتى، استغفر ربك و لا تعد. قلت: استغفر الله و لا اعود.
سماعه مى گويد: بر امام صادق (ع) وارد شدم. حضرت بدون مقدمه به من فرمود: اي سماعه! اين چيست كه بين تو و آن كسى كه عهده دار امور شترهاى تو است جريان دارد، بپرهيز از اينكه فحاش باشى، بپرهيز از اينكه با فرياد حرف بزنى و اين و آن را مورد لعن خود قرار دهى. عرض كردم: به خدا قسم او به من ظلم كرده. فرمود: اگر واقعا به تو ظلم نموده است از نظر معنوى نفعى بيشتر عايدت گرديده است. فحش دادن نه از روش ماست و نه اجازه مى دهيم كه شيعيان ما نسبت به اين عمل گرايش يابند. تو از خداوند طلب مغفرت كن و اين عمل را تكرار منما. عرض كردم: مى روم، استغفار مى كنم،
و از اين پس به فحش خود را آلوده نمى نمايم.
دومين كلام مذمومى كه امام سجاد (ع) در دعاى شريف «مكارم الاخلاق» از آن نام برده و شيطان به زبان اشخاص جارى مى كند، «هجر» است:
الهجر الكلام القبيح، المهجور لقبحه، و اهجر فلان اذا اتى بهجر من الكلام عن قصد و هجر المريض اذا اتى ذلك من غير قصد.
راغب مى گويد: هجر عبارت از كلام قبيح است، كلامى كه بر اثر قبحش مردم آن را مهجور و متروك ساخته اند، وقتى مى گويند فلانى هجر گفت يعنى با قصد و اراده، سخن قبيح به زبان آورد و اگر بگويند مريض هجر گفت يعنى بدون قصد، كلمات قبيح ادا كرد. بعضى از امراض در بيماران موجب اختلالاتى در سخنانشان مى شود و در شدت بيمارى بدون اراده و اختيار هذيان مى گويند. هذيان گفتن بيمار يكى از مصاديق هجر در كلام است و پس از آنكه بيمار درمان شد و بهبود يافت اين عارضه از او برطرف مى شود. بعضى از نظر طبى سالم اند اما از ديدگاه اخلاقى بيمارند، اينان بر اثر معاشرت با رفقاى بد و رفت و آمدهاى نادرست در محيطهاى فاسد دچار هجر كلام شده اند و در برخورد با افراد، كلمات قبيح و سخنان ركيك و زشت مى گويند. اين قبيل افرادند كه شيطان، خواسته هاى خود را به زبان آنان جارى مى كند و كلمه ى هجر كه در دعاى امام سجاد (ع) آمده است ناظر به گفته هاى لغو و سخنان قبيح اين گروه است. ناگفته نماند كه در پاره اي از مواقع و برحسب بعضى از حوادث ممكن است افرادى از مسير صحيح منحرف شوند، سخنان هجر و كلمات ناروا به
زبان آورند. اولياى دين براى مصون داشتن پيروان خود ضمن روايات، وظايف لازم را تذكر داده اند.
فى الحديث: لا ينبغى للنائحه ان تقول هجرا.
در روزگار گذشته وقتى شخص محترمى از دنيا مى رفت و صاحبان عزا مجلسى را براى زنان داغدار تشكيل مى دادند و بانوان از فاميل و دوستان در آن شركت مى نمودند ، زنى را براى نوحه سرايى دعوت مى كردند تا او با گفته ها و نوحه هاى خويش مجلس عزا را گرم كند. ممكن بود زن نوحه سرا براى تهييج حضار و مهم شمردن مصيبت، سخنان هجر و ناروا به زبان آورد، مثلا به قضاى الهى اعتراض كند و بگويد: آيا از بين بردن چنين جوانى و داغدار ساختن چنين مادرى عدل بود، بار الها! چرا چنين كردى؟ روايت دستور مى دهد نوحه سرايان در ضمن سخنان خويش هجر نگويند و كلمات باطل و ناروا به زبان نياورند. به موقع است اين نكته تذكر داده شود كه امام سجاد (ع) در اين قطعه از دعا قسمتى از گناهان زبان را از قبيل فحش و هجر و ديگر گناهان نام برده و آنها را به لسان خود منتسب نموده و در پيشگاه الهى عرض مى كند: و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر، مى دانيم كه هدف امام در بيان اين قبيل، انسان سازى و تربيت مردم است و اينكه آنها را به زبان خود استناد داده به منظور رعايت ادب در سخن و حسن تربيت است وگرنه زبان امام معصوم، منزه و مبرا از اين قبيل كلمات نارواست، به همين جهت وقتى على بن الحسين (ع) در ايام اسارت، مقابل يزيد بن معاويه ى جنايتكار قرار گرفت و مقتضى ديد كه براى اتمام حجت چند كلمه اي با يزيد
بگويد، فرمود:
اتاذن لى فى الكلام؟ فقال: قل و لا تقل هجرا. قلت و قد وقفت موقفا لا ينبغى بمثلى ان يقول الهجر. ما ظنك برسول الله صلى الله عليه و آله لو رآنى فى غل.
آيا به من اذن سخن مى دهى؟ آن جسور پاسخ داد بگو، اما لغو و هذيان مگو. امام (ع) در كمال صراحت فرمود: من در موقع و مقامى قرار دارم كه براى مثل منى شايسته نيست هجر بگويم و بلافاصله فرمود: چه گمان مى برى به رسول اكرم (ص) اگر در اين مجلس بيايد و مرا در غل ببيند؟ مقامى را كه امام سجاد و ديگر ائمه ى معصومين عليهم السلام در آن قرار دارند مقام امامت و جانشينى بر حق پيمبر اسلام است، مقام رهبرى مردم به امر الهى است. صاحبان چنين مقامى معصوم اند و منزه از سخنان هجر و كلمات ناروا هستند.
سومين كلام مذمومى كه امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» از آن نام برده و شيطان به زبان اشخاص جارى مى نمايد، «شتم عرض» است، يعنى دشنام گويى به چيزى كه مرتبط به آبروى يك انسان مسلمان است.
العرض موضع المدح و الذم من الانسان سواء كان فى نفسه او فى سلفه او من يلزمه امره.
عرض در لغت، موضع مدح و ذم انسان است، خواه آن موضع متعلق به شخص صاحب عرض باشد يا موضع مربوط به اسلاف و پيشينيان او باشد، يا موضع، كسى باشد كه امرش وابسته و مربوط به اوست.
دشنام گويى و شتم به عرض يك مسلمان همانند تجاوز به جان و مال اوست و در اسلام، اين هر سه، گناه و حرام است. حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله ضمن سخنان خود در خطبه ى حجه الوداع فرمود:
ايها الناس! ان دماءكم و اموالكم و اعراضكم عليكم حرام الى ان تلقو ربكم كحرمه يومكم هذا فى بلدكم هذا.
اي مردم! خونتان و مالتان و عرضتان بر شما حرام است تا موقعى كه خداوند را ملاقات نماييد همانطور كه امروز روز حرام است و اين بلد، بلد حرام.
عن على عليه السلام قال: من استطاع منكم ان يلقى الله تعالى و هو نقى الراحه من دماء المسلمين و اموالهم سليم اللسان من اعراضهم فليفعل.
على (ع) فرموده: هر كس مى تواند خداوند را به گونه اي ملاقات نمايد كه دستش به خون مسلمين و اموال آنان آلوده نباشد و همچنين زبانش از تجاوز به عرض مسلمانان سالم مانده باشد به اين مهم اقدام كند و موجبات پاكى و تنزه خود را فراهم آورد.
در صدر اسلام، پيش از آنكه رسول اكرم (ص) به مدينه مهاجرت نمايد، بعضى از مشركين و كفار قريش با آيين الهى و پيشواى دين سخت مخالفت مى كردند و اظهار عداوت مى نمودند. پس از آنكه پيمبر اسلام (ص) به مدينه مهاجرت فرمود و دين الهى رفته رفته قوت گرفت، عده اي از معاندين مردند و عده اي در جنگها كشته شدند و سپس پسرانشان به اسلام گرايش يافتند و دين حق را پذيرا شدند، گاهى مسلمانان در برخورد با
آنان پدرانشان را به بدى ياد مى كردند و به عرض آنان با نام بردن اسلافشان اهانت مى نمودند. پيشواى اسلام در مواردى اين عمل را منع نمود و اجازه نمى داد مسلمانى به علت انحراف پدرش مورد اسائه ى ادب قرار گيرد. عكرمه بن ابى جهل يكى از افرادى بود كه پس از گذشت مدتى از كشته شدن پدرش در جنگ بدر، قبول اسلام نمود و جريان امرش چنين بود:
ركب البحر فاصابته عاصف فعاهد ربه ان ياتى رسول الله صلى الله عليه و آله و يبايعه ان انجاه الله تعالى. فنجى و اتى و اسلم فقام صلى الله عليه و آله فاعتنقه و قال مرحبا بالراكب المهاجر و كان المسلمون يقولون هذا ابن عدو الله ابى جهل. فشكى ذلك الى النبى صلى الله عليه و آله فمنعهم من ذلك.
براى عكرمه سفر دريا پيش آمد. بين راه دچار طوفان گرديد. در همان جا با خداوند بزرگ پيمان بست كه اگر از دريا نجات يافتم نزد رسول اكرم (ص) بروم و ايمان بياورم. خداوند او را نجات داد. حضور پيشواى اسلام شرفياب شد و ايمان آورد. حضرت از جا حركت كرد، با او معانقه نمود و به او خوشامد گفت. مسلمانان در برخورد با وى مى گفتند: اين پسر دشمن خدا، ابى جهل است. عكرمه از اين امر به رسول گرامى (ص) شكايت برد و حضرت مسلمانان را از اين عمل منع فرمود.
نام پدر را در حضور فرزند بردن و او را به بدى ياد كردن هتك به عرض و آبروى فرزند است، او را تحريك مى كند، مهياى دفاع مى شود و به گفته ى وى پاسخ مى گويد، و همين امر مى تواند منشاء اختلاف شود، و اگر گسترش يابد وحدت جامعه را بر هم مى زند. به
همين جهت پيمبر گرامى مردم را از اين عمل ناروا برحذر داشته است.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: خرج رسول الله صلى الله عليه و آله لعرض الخيل. فمر بقبر ابى احيحه. فقال ابوبكر: لعن الله صاحب هذا القبر فو الله ان كان ليصد عن سبيل الله و يكذب رسول الله صلى الله عليه و آله. فقال خالد ابنه: و لعن الله ابا قحافه فو الله ما كان يقرى الضيف و لا يقاتل العدو. فلعن الله اهونهما على العشيره فقدا. فالقى رسول الله (ص) خطام راحلته على غاربها، ثم قال اذا انتم تناولتم المشركين فعموا و لا تخصوا فيغضب ولده.
امام باقر (ع) فرمود: مركبهاى سوارى را براى مشاهده ى پيغمبر اكرم (ص) در خارج شهر مهيا نموده بودند و حضرت براى ديدن آنها مى رفت. بين راه از كنار قبر ابى احيحه عبور نمود. ابوبكر گفت: خدا لعنت كند صاحب اين قبر را كه مانعى بود در سر راه دين خدا و پيمبر گرامى را تكذيب مى نمود. خالد، فرزند صاحب قبر، كه در معيت رسول اكرم (ص) بود گفت: خدا لعنت كند ابى قحافه را كه تكريم ميهمان نمى نمود و با دشمن نمى جنگيد. خدا لعنت كند از اين دو نفر آن را كه مرگش براى عشيره و قومش به پستى و خوارى تلقى گرديد. در اين موقع رسول اكرم (ص) عنان شتر را به گردنش افكند و فرمود: وقتى خواستيد از مشركين نام ببريد، به كلام خود جنبه ى عمومى و همگانى دهيد نه آنكه از شخص معين ياد كنيد و فرزندش را عصبانى و خشمگين نماييد.
چهارمين كلام مذمومى كه امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» از آن نام برده و شيطان به زبانش جارى مى كند «شهادت باطل» است يعنى به دروغ گواهى دادن. اداى شهادت در محكمه ى قضا براى احقاق حق و اقامه ى عدل از امور مهم دينى است. در قرآن شريف و همچنين در كتب احاديث، آيات و اخبار متعددى در اين باره رسيده و تاكيد شده است وقتى دعوايى نزد قاضى شرع مطرح است و بعضى از آن آگاهى دارند اگر به عنوان گواه خوانده شوند اجابت كنند و از دادن گواهى شانه خالى نكنند و كتمان شهادت ننمايند.
عن ابى عبدالله عليه السلام فى قول الله عز و جل: و لا ياب الشهداء اذا ما دعوا، فقال: لا ينبغى لاحد اذا دعى الى شهاده يشهد عليها ان يقول لا اشهد لكم.
امام صادق (ع) در تفسير آيه ى «و لا ياب الشهداء اذا ما دعوا» فرموده است: وقتى كسى براى اداى شهادت خوانده شود نبايد بگويد: من شهادت نمى دهم و نمى تواند از وظيفه سر باز زند.
عن الرضا عليه السلام قال: اذا دعى رجل ليشهد على رجل فليس له ان يمتنع من الشهاده عليه من قوله و لا ياب الشهداء.
حضرت رضا (ع) فرمود: وقتى مردى براى اداى شهادت خوانده شود، حق ندارد از اجابت امتناع نمايد و در پايان حديث، امام (ع) همان آيه را كه امام صادق در حديث خود فرموده بود، شاهد آورده است.
امام سجاد (ع) در اين قطعه ى دعا زبان را از بعد گناهانش مورد توجه قرار داده و در زمينه ى شهادت از گواهى باطل نام برده
است. شهادت باطل از جرايم مهم و از گناهان بسيار بزرگ است، گواهى دروغ مى تواند خون مسلمانى را به ناحق بريزد يا به مسلمانى زيانى وارد كند كه براى او غير قابل جبران باشد. خداوند در قرآن شريف گواهى دروغ را «قول زور» خوانده و فرموده است: فاجتنبوا الرجس من الاوثان و اجتنبوا قول الزور.
از پليديها اجتناب كنيد، خواه بت باشد يا غير بت، و همچنين از گفته ى زور اجتناب نماييد.
عن النبى صلى الله عليه و آله: عدلت شهاده الزور بالشرك بالله.
رسول اكرم (ص) فرمود: در اين آيه، شهادت دروغ معادل شرك به خداوند قرار داده شده است.
درباره ى شهادت زور و مجازات دنيوى و اخروى آن روايات متعددى رسيده و در اينجا براى اجتناب از تطويل كلام به ذكر يك حديث اكتفا مى شود.
عن هشام بن سالم عن ابى عبدالله عليه السلام قال: شاهد الزور لا تزول قدماه حتى تجب له النار.
هشام بن سالم از امام صادق (ع) حديث نموده كه فرمود: شاهد زور در قيامت قدم از قدم برنمى دارد تا آتش دوزخ بر وى قطعى گردد.
پنجمين كلام مذموم كه امام سجاد (ع) در اين قطعه از دعا ذكر نموده و شيطان آن را به زبان اشخاص جارى مى كند، «غيبت مسلمان» است از مسلمان. امام در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
او اغتياب مومن غائب. غيبت از جمله ى گناهان كبيره است و
خداوند در قرآن شريف صريحا آن را نهى نموده و فرموده است: و لا يغتب بعضكم بعضا، بعضى از شما مسلمانان غيبت نكنيد از ديگر برادران خود و از اين گناه سنگين اجتناب نماييد.
در سخنرانى شماره ى 30 راجع به غيبت از جهات متعدد بحث شد و در اينجا به ذكر مقدمه اي كوتاه و چند حديث اكتفا مى شود. بسيارى از گناهان كه ارتكاب آنها مستلزم شرايط و مقدماتى است و گاهى گناهكار براى تهيه ى مقدمات گناه با مشكل رو به رو مى شود و ناچار از آن مى گذرد، اما گناه غيبت با آنكه بسيار عظيم است، شرايط و مقدماتى لازم ندارد و غيبت كنندگان از مرد و زن به آسانى زبان را مى گردانند و غيبت مى كنند و شنوندگان نيز بدون زحمت و در كمال سهولت، گفته هاى آنان را استماع مى نمايند. بعضى از گناهان در شرايط مخصوص زمانى و مكانى قابل تحقق اند ولى غيبت نمودن و غيبت شنيدن شرط مكانى و زمانى ندارد. از اين رو گناه غيبت، روز و شب، در سفر و حضر، در كوى و برزن، در اداره و مغازه، در عروسى و عزا، در منزل و مسجد، و خلاصه هميشه و همه جا قابل تحقق است و همين سهولت غيبت موجب شده است كه پيشواى اسلام خطر آن را حتى در محيط مقدس مسجد گوشزد كند و به مسلمانان خاطرنشان فرمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: الجلوس فى المسجد انتظار الصلوه عباده ما لم يحدث. قيل يا رسول الله! و ما يحدث؟ قال: الاغتياب.
رسول اكرم (ص) فرمود: نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است مادامى كه عملى را انجام ندهد. عرض شد يا رسول الله! چه
عملى؟ فرمود غيبت.
اوحى الله تعالى الى موسى عليه السلام: من مات تائبا عن الغيبه فهو آخر من يدخل الجنه و من مات مصرا عليها فهو اول من يدخل النار.
خداوند به موسى بن عمران وحى فرمود: هر كس بميرد و از غيبت توبه كرده باشد، او آخرين شخصى است كه به بهشت مى رود و اگر بميرد و در گناه غيبت اصرار داشته باشد، او اول كسى است كه در آتش وارد مى شود.
عن الباقر عليه السلام انه قال: وجدنا فى كتاب على عليه السلام ان رسول الله صلى الله عليه و آله قال على المنبر: و الله الذى لا اله الا هو ما اعطى مومن قط خير الدنيا و الاخره الا بحسن ظنه بالله عز و جل و الكف عن اغتياب المومن.
امام باقر (ع) فرمود در كتاب اميرالمومنين يافتيم كه رسول گرامى (ص) در منبر به خداوند يگانه قسم ياد كرد كه به هيچ مومنى هرگز خير دنيا و آخرت اعطا نمى شود مگر آنكه نسبت به حضرت بارى تعالى حسن ظن داشته باشد و از غيبت مردم خوددارى نمايد.
ششمين كلام مذموم كه امام سجاد (ع) در دعاى «مكارم الاخلاق» از آن نام برده و شيطان به زبان اشخاص جارى مى كند، دشنام گويى به شخصى است كه حضور دارد و سب را مى شنود. امام (ع) در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
او سب حاضر.
زبان از جوارحى است بسيار ارزشمند و مفيد. زبان مى تواند با سخنان عالمانه و مقالات حكيمانه، جامعه را عالم بسازد و از فرهنگ و
دانش برخوردار نمايد، زبان مى تواند با مواعظ حسنه و اندرزهاى مشفقانه مردم را تربيت كند و به راه سعادت و رستگارى سوقشان دهد. همچنين زبان از جوارحى است بسيار خطرناك و مضر و آفتش از آفت تمام اعضا و جوارح بيشتر است. از جمله آفات زبان سب و بدگويى به افراد در حضور آنان است. مردم از زبان اين قبيل اشخاص وحشت دارند و تا جايى كه بتوانند از آنان مى گريزند. اين گروه در جامعه مبغوض اند و در پيشگاه الهى مطرود.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ان ابغض خلق الله عبد اتقى الناس لسانه.
امام صادق (ع) فرمود: مبغوضترين خلق خداوند بنده اي است كه مردم از او براى شر زبانش پرهيز دارند.
اگر شخص بدزبان به انسان شريفى سب و شتم نمايد اما او در مقابل، سكوت كند و چيزى نگويد، عملش مايه ى خشنودى بارى تعالى و موجب خشم شيطان است، و خداوند در مقابل سكوتش به وى اجر خواهد داد. اما اگر فحاش بد بگويد و شنونده، مقابله به مثل نمايد و فحش او را با فحش پاسخ دهد، آن دو، مصداق اين حديث شريف خواهند بود.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: المتسابان شيطانان يتعاونان و يتهاتران.
رسول اكرم (ص) فرموده: دو نفر كه به يكديگر دشنام مى گويند دو شيطان اند كه به هم كمك مى كنند و به صورت معامله ى پاياپاى فحش مبادله مى نمايند.
ناگفته نماند كه مسئوليت آن كس كه فحش را آغاز نموده
به مراتب سنگينتر از كسى است كه فحش را پاسخ مى دهد، چه او به وجود آورنده ى اين صحنه ى گناه است و اگر پاسخگو در سخنان خويش شتم نكند و در كلام از حد تجاوز ننمايد به موجب روايت، وزر او نيز به عهده ى آغازكننده ى دشنام خواهد بود.
عن ابى الحسن موسى عليه السلام فى رجلين يتسابان فقال: البادى منهما اظلم و وزر صاحبه عليه ما لم يتعد المظلوم.
حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام درباره ى دو مردى كه به يكديگر دشنام مى دادند فرمود: آن كس كه فحش را آغاز نموده ظالمتر است، گناه خودش و گناه شخص مقابلش به عهده ى اوست در صورتى كه شخص مقابل در كلام خود تعدى و تجاوز نكرده باشد.
بدبختانه بعضى از افراد بر اثر معاشرت با اشخاص بدزبان و فحاش آنچنان به دشنام گويى و سب ديگران خو گرفته و عادت كرده اند كه حتى در ملاقاتهاى عادى و ضمن احوالپرسى سخنانشان آميخته به سب و بدگويى است. اينان متوجه باشند كه تمام كلماتى را كه مى گويند در نامه ى عملشان ثبت مى شود و در قيامت مورد محاسبه و موآخذه قرار مى گيرند. به علاوه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله به اين گروه اعلام خطر نموده و فرموده است:
سباب المومن كالمشرف على الهلكه.
كسانى كه فحاش اند و به مسلمانان دشنام مى گويند بدانند با اين عملى كه انجام مى دهند در پرتگاه تباهى و هلاكت قدم گذارده اند.
يعنى اگر به خود نيايند و روشى را كه در پيش گرفته اند ترك
نگويند و همچنان به عمل ناپسند خود ادامه دهند، سقوط مى كنند و سرانجام پرونده ى اعمالشان در زندگى دنيا به بدبختى و سيه روزى بسته مى شود.
نتيجه آنكه امام سجاد (ع) در اين قطعه ى دعاى «مكارم الاخلاق» از شش گناه زبان نام برده كه در سخنرانى امروز راجع به هر يك از آنها توضيح مختصرى داده شد. اما پس از ذكر شش مورد به پيشگاه الهى عرض مى كند «و ما اشبه ذلك» يعنى نظاير اين شش مورد.
امام (ع) با اين عبارت از خداوند استمداد همه جانبه مى نمايد و درخواست مى كند زبانش را نه فقط از اين شش جهت بلكه از تمام جهات محافظت فرمايد و ضمنا به مسلمانان مى فهماند كه گناه زبان منحصر در شش مورد ذكر شده نيست و افراد متشرع بايد از جميع جهات مراقب حفظ زبان خود باشند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و ما اجرى على لسانى... نطقا بالحمد لك، و اغراقا فى الثناء عليك، و ذهابا فى تمجيدك.
به شرحى كه در سخنرانى قبل توضيح داده شد، امام سجاد عليه السلام شش كلام گناه را كه شيطان به زبان مردم جارى مى كند به عرض حضرت بارى تعالى رساند. سپس از پيشگاهش درخواست نموده كه شش سخن پاك و منزه را به زبانش جارى نمايد و اين شش كلمه ى مقدس را جايگزين آن سخنان گناه آلود سازد. سه كلام از شش كلام مورد درخواست حضرت زين العابدين (ع) به اين شرح است: اول حمد خداوند، دوم ثناى او، سوم تمجيد از ذات اقدسش. به خواست حضرت بارى تعالى موضوع سخنرانى امروز، بحث درباره ى سه مطلب اول از شش خواسته ى امام عليه السلام است.
«حمد» در فارسى به معناى ستايش و سپاس است و در لغت عرب به معناى ثنا و شكر، و همچنين به معناى تعظيم مطلق آمده است. حمد بارى تعالى با آنكه شكرگزارى از تمام نعمتهايى است كه
اعطا نموده، معذلك خود عبادتى است بزرگ كه حمدكننده در پيشگاه مقدس او انجام مى دهد. تعظيم مطلق در مقابل احسان و اعطاى نعمت، شايسته ى آفريدگار جهان است و به ذات اقدس او اختصاص دارد زيرا همه ى نيكوكاران جهان آفريده ى بارى تعالى هستند و احسانشان يا به منظور جذب نفع مادى يا معنوى براى دفع ضرر مادى يا معنوى است و احسانى اينچنين در واقع معامله اي است به صورت احسان. اما ذات اقدس الهى كه منزه از جلب منفعت يا دفع ضرر است، احسانش براى نيل به هيچ يك از اين دو نيست و چنين محسن بى همانندى شايسته ى تعظيم مطلق است و احسان كننده ى ديگرى واجد چنين شايستگى و صلاحيت نيست. نكته ى ديگرى كه در اعطاى خداوند وجود دارد و احسان او را از همه ى احسانهاى نيكوكاران جدا مى كند و شايسته ى تعظيم مطلقش مى نمايد اين است كه مالك واقعى تمام موجودات عوالم هستى ذات اقدس الهى است، همه ى انسانها مملوك او هستند و كليه ى نعمتهايى كه در اختيار دارند متعلق به ذات اقدس اوست، پس هر انسانى كه احسان نمايد بدين معنى است كه مملوك خداوند در ملك او تصرفى كرده و قسمتى از داده ى او را به ديگرى احسان نموده است. اگر شخصى كه مورد احسان واقع شده از احسان كننده شكرگزارى نمايد، در واقع شكرش از مالك واقعى انسان محسن و مالك آن چيزى است كه در اختيار او بوده و احسان نموده است. از اين رو اهل تحقيق مى گويند: «الحمد لله رب العالمين» بدين معنى است كه جنس حمد هميشه و همه جا از هر كس و براى هر نعمت كه باشد به ذات مقدس آفريدگار كه مالك عوالم هستى است اختصاص دارد، و اوست كه بر اثر اين كمال بزرگ شايسته ى تعظيم مطلق است.
عن على عليه السلام قال: لا يحمد حامد الا ربه.
على (ع) فرموده: هيچ حمدكننده اي زبان به حمد و ثنا نمى گشايد مگر آنكه پروردگار خود را حمد مى كند.
شكر منعم و اداى حق نعمت يكى از خصال حميده و از جمله صفات بسيار ممدوح انسانى و انسانهاست. كسى كه مى خواهد اين وظيفه ى مقدس را به شايستگى انجام دهد، در مرحله ى اول موظف است ذات اقدس الهى را كه مالك واقعى نعمت است حمد نمايد و سپس آن كس را كه واسطه ى ايصال آن نعمت بوده، شكر گويد. در اين سخنرانى حمد بارى تعالى مورد بحث است و شكر وسايط نعمت كه در اخبار و روايات تاكيد شده، به خواست خداوند در سخنرانى بعد توضيح داده خواهد شد. اولياى گرامى اسلام درباره ى حمد و اهميت و ارزش آن از جهات متعدد سخن گفته اند و براى مزيد آگاهى شنوندگان بعضى از آن روايات در اين سخنرانى به عرض مى رسد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ما انعم الله على عبد بنعمه صغرت او كبرت فقال «الحمد لله» الا ادى شكرها.
امام صادق (ع) فرموده است: هر نعمتى را كه خداوند به بنده ى خود اعطا فرمايد، خواه آن نعمت بزرگ باشد يا كوچك، اگر دريافت كننده ى نعمت «الحمد لله» بگويد، اداى شكر آن نعمت را نموده است.
و عنه عليه السلام قال: ما انعم الله على عبد مومن نعمه بلغت ما بلغت فحمد الله تعالى عليها الا كان حمد الله افضل و اوزن من تلك النعمه.
و نيز فرموده است: هر نعمتى را كه خداوند به بنده ى مومن خود عطا فرمايد و نعمت در هر مرتبه و درجه اي كه باشد اگر آن بنده ى مومن خداى را براى آن نعمت حمد نمايد حمد بارى تعالى از آن نعمت برتر و وزين تر است.
عن معمر بن خلاد قال: سمعت اباالحسن صلوات الله عليه يقول: من حمد الله على النعمه فقد شكره و كان الحمد افضل من تلك النعمه.
معمر بن خلاد از حضرت ابوالحسن (ع) حديث نموده كه فرموده است: كسى كه براى نعمتى خداوند را حمد كند شكر او را به جاى آورده و حمدى را كه ادا نموده از آن نعمت برتر و افضل است.
روى ان الصادق عليه السلام قد ضاعت دابته فقال لئن ردها الله لاشكرن الله حق شكره. قال الراوى فما لبث ان اتى بها. فقال الحمدلله. فقال قائل: جعلت فداك، اليس قلت: لاشكرن الله حق شكره؟ فقال ابوعبدالله عليه السلام الم تسمعنى قلت «الحمد لله»؟
روايت شده كه مركب سوارى امام صادق (ع) گم شد. حضرت فرمود: اگر خداوند آن را به من برگرداند حق شكر او را به جاى مى آورم. راوى مى گويد: طولى نكشيد كه مركب گمشده را حضورش آوردند. حضرت گفت: «الحمدلله». مردى عرض كرد: مگر نفرموده بودى كه حق شكر را بجا مى آورم؟ حضرت فرمود: مگر نشنيدى كه گفتم: «الحمدلله»، يعنى «الحمدلله» گفتن اداى حق شكر حضرت بارى تعالى است.
شايد بعضى تصور كنند كه حمد خداوند فقط در موقعى بايد انجام شود كه از طرف ذات اقدس او به ما نعمتى برسد و غافليم از اينكه اگر خود ما موفق شديم مظلومى را حمايت نماييم، دست افتاده اي را بگيريم، گرسنه اي را سير كنيم، برهنه اي را بپوشانيم، و خلاصه به بندگان خداوند خدمتى نماييم بايد بدانيم كه اين موفقيت، خود از نعمتهاى گرانقدر الهى است و بايد او را در اعطاى اين نعمت توفيق، حمد نماييم، و اين مطلب در خلال سخنان اهل بيت عليهم السلام آمده است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: اذا احسنتم فاحمدوا الله.
امام صادق (ع) فرموده: موقعى كه به احسانى موفق شديد خداوند را حمد نماييد.
افراد باايمان، حمد خداوند را در زمينه ى اعطاى نعمت كه موجب مسرت است انجام مى دهند و آن را وظيفه ى دينى خود مى دانند اما در زمينه ى ناملايمات و رويدادهايى كه موجب تالم و آزردگى خاطر است صبر مى كنند و صبر در مصائب از صفات بسيار گرانقدر و ارزنده در تعاليم اسلام است و اشخاص صابر در پيشگاه الهى ماجورند. اما اگر تسليم و رضاى شخص باايمان در مقابل قضاى الهى به اوج خود برسد نه تنها در ناملايمات صبر مى كند بلكه در همان حال از حمد و ستايش بارى تعالى غافل نيست.
كان رسول الله صلى الله عليه و آله اذا ورد عليه امر يسره قال: الحمد لله على هذه النعمه و اذا ورد عليه امر يغتم به قال الحمد لله على كل حال.
روش پيشواى بزرگ اسلام اين بود كه وقتى با امرى مواجه
مى شد كه خوشحالش مى نمود خداوند را در اعطاى آن نعمت حمد مى كرد و اگر با رويدادى مواجه مى گرديد كه مغموم و اندوهگينش مى نمود مى گفت: حمد براى خداوند است در تمام احوال.
ستايش حضرت بارى تعالى عبارت از حمد گفتن ذات اقدس اوست به زبان. امام سجاد (ع) نيز در زمينه ى حمد او كلمه ى «نطق» را به كار برده و از پيشگاه خداوند درخواست نموده است: «و ما اجرى على لسانى نطقا بالحمد لك»، بار الها! آنچه از گناهان زبان است و شيطان مى خواهد به لسان من جارى نمايد تو به فضل و رحمتت زبانم را از آن مسير بگردان و نطق حمدت را جايگزين آن فرما.
بجاست اين نكته تذكر داده شود كه حمد نمودن بارى تعالى شكر نعمتهاى اوست. اگر كسى بگويد «الحمد لله على ما انعم» وظيفه ى سپاس را به جاى آورده و او را حمد نموده است، اما اگر كسى نعمتهاى خداوند را به زبان آورد و از عطاياى الهى يك يك نام ببرد و قدردانى نمايد، مثلا بگويد: خداوندا! به من چشم بينا، گوش شنوا، زبان گويا، بدن سالم، و فرزندان شايسته و ديگر نعمتها عطا فرموده اى، با اين عمل و احصاى نعمتها شكر دگرى را به جاى آورده است. دستور نام بردن از نعمتها را خداوند در آيه ى قرآن شريف: «و اما بنعمه ربك فحدث» به پيمبر گرامى خود داده است.
قال الصادق عليه السلام: معناه: فحدث بما اعطاك الله و فضلك و رزقك و احسن اليك و هداك.
امام صادق (ع) فرموده: نعمت پروردگارت را براى مردم حديث كن يعنى عطاياى الهى را كه به تو ارزانى داشته است بگو، تو را برترى داده، رزق داده، به تو احسان نموده، و از هدايت برخوردارت
ساخته است. اين فيضها را به مردم بگو و آنان را از عطاياى الهى آگاه ساز.
حمد خداوند و شكرگزارى در پيشگاه مقدس او موجب ادامه ى فيض و ازدياد نعمت است، و كفران نعمت عذاب شديد الهى را در پى دارد. كسانى كه از عنايات بارى تعالى متنعم اند براى آنكه همواره مشمول فيض او باشند بايد شكرش را از ياد نبرند و از حمد ذات مقدسش هرگز غافل نباشند.
عن على عليه السلام: من جعل الحمد ختام النعمه جعله الله سبحانه مفتاح المزيد.
على (ع) فرموده: كسى كه حمد را پايان نعمت قرار دهد خداوند آن را كليد افزايش نعمت قرار مى دهد.
در جمله ى دوم اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، امام سجاد (ع) در پيشگاه الهى عرض مى كند: «و اغراقا فى الثناء عليك»: بار الها! مرا مشمول رحمت و فيض خود قرار ده، زبانم را از سخنان گناه آلود كه القاى شيطانى است مصون و محفوظ بدار، و ثناى ذات اقدس خود را در حد اعلاى ممكن از زبان من جارى فرما.
«ثناء» در لغت به معناى «مدح و ذكر جميل» است و گاه به معناى «ذم» نيز به كار برده مى شود. كسى كه ثنا مى گويد بايد كلام خود را در مدح يا ذم اندازه گيرى نمايد و به زياده روى گرايش نيابد، بنابراين ثناى به معناى مدح اگر در حدى القا شود كه ممدوح، واجد صفات و مزاياى مورد تمجيد باشد آن ثناگويى روا و صحيح است، و اگر از ممدوح بيش از حد شايستگى و صلاحيت، مدح شود
سخنان مدح كننده چاپلوسى و تملق و نشانه ى پستى و فرومايگى اوست، و اين مطلب در كلام حضرت مولى الموحدين آمده است.
عن على عليه السلام قال: الثناء باكثر من الاستحقاق ملق.
على (ع) فرموده: ثناگويى بيش از حد شايستگى و صلاحيت، چاپلوسى و تملق است.
رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام خودشان در مقام بيان صفات كمال حضرت بارى تعالى و در مقام دعا و نيايش، ذات اقدس الهى را ثنا مى گفتند و به ذكر جميل، او را ياد مى كردند و به مسلمانان نيز آموخته اند كه از نظر حقشناسى و انجام وظايف بندگى، آفريدگار جهان را به عظمت ياد كنند و او را ثنا گويند. همچنين به پيروان خود اجازه داده اند كه در مواقع مقتضى افراد شايسته و خدمتگزاران اسلام و مسلمين را با ثناگويى تشويق كنند و از آنان قدرشناسى نمايند و به علاوه با تقدير و تمجيد آنان دگران را به راهشان سوق دهند و اين مطلب در خلال بعضى از روايات خاطرنشان گرديده و در اينجا به دو مورد اشاره مى شود. على عليه السلام در «عهدنامه ى مالك اشتر» راجع به امراى ارتش و فرماندهان عاليمقام كه همانند سد آهنين در مقابل دشمنان اسلام مقاومت مى نمايند بسيار توصيه نموده، از آن جمله فرموده است:
فافسح فى آمالهم و واصل فى حسن الثناء عليهم و تعديد ما ابلى ذو و البلاء منهم.
تمنيات مشروعشان را با وسعت نظر مورد توجه قرار ده، پيوسته آنان را با ذكر جميل و ثناگويى تشويق كن، و خدمات ارزنده اي را
كه انجام داده اند و مصايبى را كه تحمل نموده اند با شماره و تعداد بيان نما.
فى الحديث: من اتى اليه معروف فليكاف عليه، فان عجز فليثن و ان لم يفعل فقد كفر النعمه.
در حديث آمده است: كسى كه درباره اش خدمتى انجام مى شود موظف است آن را به گونه اي شايسته تلافى كند، و اگر قدرت تلافى كردن ندارد بايد اعطاكننده ى معروف را ثنا گويد و از احسانش قدردانى نمايد، و اگر از ثنا گفتن وى خوددارى كند كفران نعمت نموده است.
بشر در هر مرتبه و مقامى كه باشد آفريده ى خالق است و همواره نيازمند و محتاج به ذات مقدس اوست، هر قدر در كسب كمال بكوشد و مدارج تعالى را بپيمايد و خويشتن را از جهت سجاياى انسانى و «مكارم اخلاق» به شايستگى بسازد همچنان موجودى است محدود و در كمالات معنوى و خصال انسانى اندازه ى معينى دارد. بنابراين اگر ثناگويى بخواهد ستايش و مدحش از تملق منزه باشد بايد گفته هاى خود را با دقت اندازه گيرى نمايد و از مرز واقع گويى و بيان حقيقت فراتر نرود. اولياى گرامى اسلام براى آنكه پيروان خود را به شايستگى هدايت نمايند و از هر جهت آنان را به مسير صحيح راهنمايى كنند در اين باره نيز سخن گفته و تذكرات لازم را به مادح و ممدوح داده اند.
عن على عليه السلام قال: اياك ان تثنى على احد بما ليس فيه فان فعله يصدق عن وصفه و يكذبك.
على (ع) فرموده: بپرهيز از اينكه مدح كنى كسى را به چيزى كه در وى نيست، چه آنكه عمل شخص ممدوح وصف او را گواهى
مى دهد و تو را تكذيب مى نمايد.
اگر ثناگويى، شخص بى علمى را عالم بخواند، ممسكى را سخى معرفى كند، و ترسويى را شجاع بداند، و آنان را به اين اوصاف ثنا گويد سخنان جاهلانه ى آن انسان بى سواد، و امساك آن فرد بخيل، و ترس آن فرد جبون، صفات آنان را تبيين مى نمايد و گفته ى ثناگو را تكذيب مى كند.
و عنه عليه السلام قال: اجهل الناس المغتر بقول مادح متملق يحسن له القبيح و يبغض اليه النصيح.
و نيز فرموده است: جاهلترين مردم كسى است كه به سخن ثناگوى متملق مغرور مى شود، بديها را در نظر او خوب جلوه مى دهد و ناصح خيرخواه را مبغوضش مى سازد.
رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام انسانهايى كامل بودند و از جميع جهات تعالى و فضيلت نسبت به همه ى مردم برترى داشتند، با اين حال اجازه نمى دادند كسانى لب به تملقشان بگشايند و در مقام ثنا و مدح آنان زياده روى نمايند و گاهى با صراحت متملق را طرد مى نمودند.
قال ابوالحسن الثالث عليه السلام لرجل و قد اكثر من افراط الثناء عليه اقبل على شانك فان كثره الملق يهجم على الظنه و اذا حللت من اخيك فى محل الثقه فاعدل عن الملق الى حسن النيه.
مردى حضور امام هادى (ع) شرفياب شد و در مدح و ثناى آن حضرت زياده روى كرد. امام به وى فرمود: برخيز از پى كارت برو چه آنكه زياده روى در ثناگويى موجب بدگمانى مى شود. سپس نصيحتش نمود و فرمود كه هر وقت در محل مطمئنى با برادر دينيت
مواجه شدى از تملق گويى به حسن نيت عدول نما.
زياده روى و افراط اشخاص نادان از جهت دينى درباره ى رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين عليهم السلام مشكل ديگرى بود كه اولياى دين با آن مواجه بودند و كسانى نسبت به مربيان الهى راه غلو در پيش مى گرفتند و آنان را از حد واقعى خود بالاتر مى بردند و ائمه ى معصومين همواره با گروه غلات مبارزه مى كردند، طردشان مى نمودند، و راهشان را باطل و مايه ى تباهى و هلاكت اعلام مى كردند.
عن على عليه السلام قال: هلك فى رجلان: محب غال و مبغض قال.
على (ع) فرموده: دو گروه از مردان درباره ام گرفتار هلاكت شده اند، گروه اول كسانى هستند كه در ابراز علاقه نسبت به من راه افراط پيموده و در دين خدا به غلو گرايش يافته اند، و گروه دوم كسانى هستند كه به دشمنى من همت گمارده و بغض مرا در دل گرفته اند.
روايات بسيارى از ائمه ى معصومين عليهم السلام درباره ى بطلان غلو و تبرى از غلات رسيده و در اينجا فقط به ذكر يك حديث اكتفا مى شود.
قال المامون لمولانا الرضا صلوات الله عليه: بلغنى ان قومك يغلون فيكم و يتجاوزون فيكم الحق. فقال الرضا عليه السلام: حدثنى ابى عن آبائه قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: لا ترفعونى فوق حقى فان الله تبارك و تعالى اتخذنى عبدا قبل ان يتخذنى نبيا الى ان قال: و انا لنبرء الى الله عز و جل ممن يغلو فينا فيرفعنا فوق حقنا.
مامون به حضرت رضا (ع) عرض كرد: به من خبر رسيده
است كه علاقمندان درباره ى شما غلو مى كنند و از حقى كه داريد بالاتر مى برند. حضرت فرمود: پدرم از پدرانش از رسول اكرم (ص) حديث نموده كه فرمود: مرا از حق و حدم بالاتر نبريد كه خداوند مرا به بندگيش گزيد پيش از آنكه به پيمبرى مبعوثم فرمايد، سپس آيه اي را از قرآن شريف تلاوت نمود و فرمود: ما تبرى مى جوييم به سوى خداوند از كسى كه درباره ى ما غلو مى كند و ما را از حدمان بالاتر مى برد.
نتيجه آنكه هر مخلوقى هر قدر واجد كمال باشد چون مخلوق است ناچار محدود است و كمالش حد و اندازه اي دارد، ثناگو در مقام مدحش نبايد مبالغه كند و از حد واقعيش تجاوز نمايد، تنها ذات اقدس الهى است كه كامل مطلق است و كوچكترين حد و حصرى ندارد. بنابراين ثناگوى خداوند هر قدر در مدحش مبالغه كند نمى تواند به شايستگى، حق خداوند را ادا نمايد، فقط با مبالغه در ثنا هر فردى به قدر قدرتى كه دارد وظيفه ى بندگى خويش را انجام مى دهد. از اين رو امام سجاد (ع) در جمله ى مورد بحث از دعاى «مكارم الاخلاق» از پيشگاه بارى تعالى درخواست مى كند: «و اغراقا فى الثناء عليك»، بار الها! بر من منت بگذار و بالاترين مراتب مدح خود را به زبان من جارى بفرما.
اولياى گرامى اسلام براى آنكه عجز بشر را از ثناى شايسته ى بارى تعالى به پيروان خود بفهمانند با تعبيرهاى مختلفى در اين باره سخن گفته و در روايات خاطرنشان ساخته اند، از آن جمله در مقام دعا گفته اند:
انت كما اثنيت على نفسك.
بار الها! تو آنچنان هستى كه خودت خويشتن را ثنا گفته اى.
مجمع البحرين اين جمله را چنين معنى نموده است: و هو اعتراف بالعجز اي لا اطيق ان اثنى عليك كما تستحقه و تحبه، اين جمله، اعتراف به عجز و ناتوانى است، يعنى: بار الها! من قدرت ندارم تو را مدح كنم به گونه اي كه تو استحقاق دارى و دوستدار آن هستى.
در قرآن شريف آيات متعددى آمده است كه خداوند خويشتن را در آن آيات توصيف فرموده و از قدرت خود نام برده است. آقايان مفسرين خاصه و عامه درباره ى آن آيات مطالبى را در كتب تفسير ذكر كرده اند، آيا آنان با تفسير خود به عمق كلام الهى واقف شده اند و به حقيقت امر پى برده اند يا آنكه در فهم اين قبيل آيات بايد بشر اظهار عجز كند و همان كلام امام معصوم را كه در مقام دعا به پيشگاه الهى عرض كرده بگويند: «انت كما اثنيت على نفسك» بار الها! تو آنچنان هستى كه خودت خويشتن را ثنا گفته اي و بشر قادر نيست تو را به شايستگى مدح گويد و قدرت نامحدودت را تبيين نمايد. در اينجا براى نمونه، بعضى از آيات ذكر مى شود و اهل مطالعه و تحقيق به كتب تفاسير مراجعه فرمايند و ببينند آنچه مفسرين در كتب آورده اند قانع كننده است؟ آيه ى اول:
الله نور السموات و الارض. آيه ى دوم:
هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن. آيه ى سوم:
الم تر الى ربك كيف مد الظل و لو شاء لجعله ساكنا ثم جعلنا الشمس عليه دليلا.
جايى كه اولياى بزرگ الهى در پيشگاه بارى تعالى بگويند:
ما عرفناك حق معرفتك و ما عبدناك حق عبادتك، وضع نارسايى و قصور ساير مردم واضح و روشن است.
امام سجاد (ع) در قطعه ى سوم دعاى «مكارم الاخلاق» موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و ذهابا فى تمجيدك، بار الها! تمجيد و بزرگى خودت را در زبان من به جريان انداز.
راغب در مفردات قرآن در ماده ى «مجد» مى گويد:
المجد السعه فى الكرم و الجلال: «مجد» عبارت از توسعه در كرم و جلالت قدر است، يعنى يك انسان كه واجد كرامت نفس و بزرگوارى طبع است و همچنين از قدر و منزلت اجتماعى برخوردار است مى گويند او داراى «مجد» و عظمت است، ولى كلمه ى «مجد» كه درباره ى ذات اقدس الهى به كار برده مى شود داراى معناى بسيار وسيع و گسترده اي است. قرآن شريف در وصف بارى تعالى مى گويد: انه حميد مجيد. پس اگر كلمه ى «مجد» درباره ى انسانى به كار برده شود بايد گفت مجد او نسبى است نه مطلق زيرا انسان، خود مخلوق است و محدود، عمرش محدود است و نعمتهايى كه در اختيار دارد محدود و معين است. بنابراين وسعت كرامتش و گستردگى جلال و عظمتش نيز محدود خواهد بود، اما مجد بارى تعالى حد و حصر ندارد، چه ذات اقدس الهى نامحدود است، قدرت و عظمتش نامحدود است، بنابراين كرامت و جلالتش حد و حصر ندارد، او مجيد مطلق است و كريم و عظيم نامحدود. جالب آنكه امام سجاد (ع) در دعاى خود كلمه ى «ذهاب» را با حرف «فى» به كار برده است. علامه سيد على خان در شرح اين عبارت چنين گفته:
ذهب يذهب ذهابا: سار و مضى، ثم استعير للاستغراق فى الشى ء و التوغل و الامعان كانه سار فيه و مضى و لم يقف.
«ذهب ذهابا» يعنى فلانى سير كرد و رفت و با افزودن حرف «فى» آن را استعاره مى آورند براى داخل شدن چيزى در چيزى به طور فراگير.
امام (ع) مى خواهد در پيشگاه الهى عرض كند: بار الها! اينكه درخواست مى كنم مجد خود را به لسانم جارى نمايى مقصودم اين نيست كه يك يا چند بار عظمت تو را به زبان آورم، بلكه مقصودم اين است كه غرق درياى بزرگى و كرامتت گردم، آنچنان شوم كه همواره به ياد تو سخن گويم و از اين افتخار گرانقدر به طور مستمر برخوردار باشم.
به موقع است در پايان بحث امروز به مناسبت كلمه ى «مجد» چند جمله درباره ى قرآن شريف به عرض شنوندگان محترم برسانم. همانطور كه خداوند درباره ى ذات اقدس خود كلمه ى «مجيد» را به كار برده و فرموده است:
انه حميد مجيد. همچنين درباره ى قرآن شريف اين كلمه را آورده و فرموده است:
ق. و القرآن المجيد. به طورى كه مذكور افتاد راغب در مفردات قرآن گفته: المجد السعه فى الكرام و الجلال: «مجد» به معناى بسط و توسعه ى كرامت و جلالت است و خداوند هر دو وصف را براى آن كتاب آسمانى ذكر نموده است. درباره ى كرامت قرآن فرموده:
انه لقرآن كريم.- درباره ى جلالت و عظمتش فرموده است:
و القرآن العظيم.- به موجب اين دو صريح كلام الهى، قرآن
شريف، مجيد است و داراى كرامت و عظمت. اين كتاب آسمانى هادى و راهنماى انسانها به سعادت واقعى است:
ان هذا القرآن يهدى للتى هى اقوم، قرآن كريم استوارترين راه تعالى و تكامل را به مردم ارائه مى كند، آيا كرامت و عظمتى بالاتر از اين براى يك كتاب تصور مى شود كه اگر اهل جهان از آن پيروى كنند و تعاليمش را عملا به كار بندند مى تواند راه فلاح و رستگارى را به بشريت ارائه كند، مردم را انسان بسازد، از درنده خويى و فساد اخلاقشان برهاند، عدل و داد را در سراسر جهان حاكم سازد، و موجبات تعالى و تكامل انسانها را در طول قرون و اعصار فراهم آورد. على (ع) در يكى از خطبه هايى كه القا فرموده درباره ى بعثت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و همچنين درباره ى قرآن شريف سخنانى گفته و تذكراتى را داده، از آن جمله درباره ى قرآن فرموده است:
الا ان فيه علم ماياتى و الحديث عن الماضى و دواء دائكم و نظم ما بينكم.
آگاه باشيد كه قرآن شريف علومى را كه انسانهاى آينده براى تامين هدايت و سعادت خود به آنها نيازمندند در بر دارد، و همچنين اخبار خوب و بد گذشتگان را كه مى تواند موجب آگاهى يا مايه ى عبرت نسلهاى بعد شود بيان مى كند. آگاه باشيد كه قرآن حاوى داروى بيمارى شما و نظم و انضباطى است كه بايد در جامعه ى مسلمين حاكم باشد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و شكرا لنعمتك، و اعترافا باحسانك و احصاء لمننك.
امام سجاد عليه السلام شش كلام گناه را كه شيطان به زبان مردم جارى مى كند ذكر نمود و از پيشگاه الهى خواست كه شش كلام پاك و منزه را جايگزين آن شش كلام گناه آلود بنمايد. سه كلام مورد درخواست امام در سخنرانى قبل توضيح داده شد و سه كلام ديگر همان است كه در عنوان بحث امروز مذكور افتاد: اول شكر نعمتهاى خداوند، دوم اعتراف به احسان او، سوم شمارش منتهاى ذات مقدسش. به خواست خداوند توانا موضوع سخنرانى امروز اين سه مطلب از درخواست حضرت زين العابدين عليه السلام است.
راغب مى گويد: الشكر تصور النعمه و اظهارها. شكر، عبارت از اين است كه شخص شاكر اولا، نعمت را در ضمير خود تصور كند و درباره ى آن بينديشد و ثانيا، تصور خود را آشكار نمايد، با زبان، منعم را سپاس گويد و با جوارح از خدمت منعم به گونه اي
مناسب قدرشناسى كند.
حمد و شكر حضرت بارى تعالى دو عبادت ارزشمند در شرع مقدس است و اولياى گرامى اسلام به پيروان خود اكيدا درباره ى آن دو توصيه فرموده اند. حمد و شكر حضرت بارى تعالى به معناى سپاس گويى و ستايش ذات اقدس الهى است با اين تفاوت كه حمد از نظر لغت تعظيم و تكريم منعم با زبان است اما شكر مشتمل بر تصور معنوى نعمت و سپاس منعم به زبان و انجام وظايف حقشناسى با تمام جوارح است.
ان الحمد اللغوى هو الوصف الجميل على جهه التعظيم و التبجيل باللسان وحده و العرفى هو فعل ينبى ء عن تعظيم المنعم لكونه منعما اعم ان يكون فعل اللسان و الجنان و الاركان.
حمد لغوى عبارت از وصف جميل به منظور تعظيم و تكريم است، تنها با زبان، اما حمد عرفى عبارت از عملى است كه حاكى از تعظيم منعم باشد براى اينكه منعم است، خواه با زبان و خواه در ضمير و خواه با اعضا و جوارح.
ولى شكر نعمت، از نظر لغت، همانطور كه راغب در مفردات گفته، شامل تصور نعمت در ضمير و اظهار قدردانى از منعم به وسيله ى زبان و جوارح است. اين تفاوت بين «حمد» و «شكر» از محتواى پاره اي از روايات اولياى دين نيز استفاده مى شود. در روايتى حمد، عمل زبان خوانده شده و در مورد شكر از معرفت قلبى سخن به ميان آمده است، و در روايت ديگر حسن جوار نعم را به آن دانسته كه شكر منعم ادا شود و نعمتها هر يك در جاى خود مصروف گردد، يعنى به زبان شكر گويد و يا جوارح هر نعمتى را در جاى خودش به كار برد.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ما انعم الله على عبد من نعمه فعرفها بقلبه و حمد الله ظاهرا بلسانه فتم كلامه حتى يومر له بالمزيد.
امام صادق (ع) فرمود: نعمتى را خداوند به بنده ى خود عطا مى كند اگر آن را به قلب خود بشناسد و در ظاهر به زبان، حمد منعم گويد چون كلامش تمام شود، خداوند درباره ى او فرمان افزايش نعمت مى دهد.
و عنه عليه السلام قال: احسنوا جوار النعم، قال الشكر لمن انعم بها و اداء حقوقها.
و نيز فرموده است: در مورد نعمتهاى خداوند، حسن مجاورت نعمت را رعايت كنيد، سپس توضيح داده است كه شكرگزار منعم باشيد و حقوق نعمتها را ادا نماييد.
در سخنرانى سى و يكم راجع به شكر منعم و شكر كسى كه واسطه ى ايصال نعمت بوده توضيح داده شد، در اينجا نيز به اختصار درباره ى هر دو قسمت شرح كوتاهى به عرض شنوندگان محترم مى رسد. نعمتهايى را كه پروردگار حكيم در نظام خلقت براى تامين زندگى انسانها آفريده و همچنين قوا و نيروهايى كه خالق توانا در ساختمان درونى و برونى بشر به كار برده و به وى اعطا فرموده است به قدرى زياد است كه در قرآن شريف آمده:
و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها.
اگر بخواهيد نعمتهاى خداوند را شماره كنيد از عهده برنمى آييد.
در ساختمان خورشيد، تابش آفتاب، گردش زمين، و گردش هواى مجاور آن و ديگر مطالبى از اين قبيل، نعمتهاى بزرگى براى ادامه ى زندگى انسان وجود دارد. دانشمندان ديروز از اين نعمتها بى خبر بودند و دنياى امروز بر اثر پيشرفت علوم از آنها آگاهى يافته اند. دانشمندان فردا نيز بر اثر گسترش علم به نعمتهاى دگرى واقف مى شوند كه بشر امروز از آنها اطلاع ندارد. با توجه به اينكه در اداى شكر، معرفت قلبى نسبت به نعمت اعطايى منعم لازم است، انسان بى اطلاع از نعمتهاى خداوند چگونه مى تواند شكرگزار او باشد. يك روايت به اين پرسش پاسخ گفته و احصاى نعمتها را به علم الهى محول نموده است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: اذا اصبحت و امسيت فقل عشر مرات: اللهم ما اصبحت بى من نعمه او عافيه فى دين او دنيا فمنك وحدك لا شريك لك، لك الحمد و لك الشكر بها على يا رب حتى ترضى و بعد الرضا، فانك اذا قلت ذلك كنت قد اديت شكر ما انعم الله به عليك فى ذلك اليوم و فى تلك الليله.
امام صادق (ع) فرمود: وقتى روز را به شب و شب را به روز مى آورى ده بار بگو: بار الها! نعمت و عافيتى كه در امر دين و دنيا با خود به صبح آوردم، همه از تو و متعلق به توست و در آن براى تو شريكى نيست، بار الها! حمد براى تو و شكر براى توست تا راضى شوى و همچنين پس از رضايتت، سپس امام فرمود: اگر اينچنين در پيشگاه الهى سخن گفتى شكر او را نسبت به آن روز و آن شب ادا نموده اى.
حضرت صادق (ع) در اين روايت به پيروان خود دستور داده كه
روزى ده بار اين جملات را در پيشگاه الهى عرض كنند و در واقع با ذكر اين عبارت، كمبود علم خود را به نعمتهاى الهى جبران نمايند. نقص ديگرى كه در بشر وجود دارد اين است كه قادر نيست نعمتهاى شناخته شده ى خداوند را آنطور كه بايد و شايد شكر نمايد و على (ع) در اين باره فرموده است:
من شكر الله سبحانه وجب عليه شكر ثان اذ وفقه لشكره و هو شكر الشكر.
كسى كه خداوند را شكر نمود بر او شكر دومى واجب مى شود زيرا منعم، او را به اداى شكر موفق نموده و توفيق الهى، خود نعمتى است و بايد شكر شكر را بجا آورد.
به موجب حديثى كه در اين باره رسيده اگر كسى توفيق شكر نعمت خداوند را نعمت جديدى از حضرت بارى تعالى بداند حق شكر الهى را ادا نموده است.
عن ابى عبدالله عليه السلام قال: فيما اوحى الله عز و جل الى موسى عليه السلام: يا موسى! اشكرنى حق شكرى. فقال: يا رب! و كيف اشكرك حق شكرك و ليس من شكر اشكرك به الا و انت انعمت به على؟ قال يا موسى! الان شكرتنى حين علمت ان ذلك منى.
امام صادق (ع) فرمود: از جمله وحى الهى به موسى اين بود كه حق شكر مرا بجاى آور. عرض كرد بار الها! من چگونه حق شكرت را ادا كنم با آنكه هيچ شكرى نيست كه من در پيشگاهت بجاى آورم مگر آنكه تو آن را به من اعطا فرموده اى. خطاب آمد: موسى! الان حق شكر مرا بجاى آوردى كه دانستى نعمت شكر
گفتنت نيز از من است.
امام سجاد (ع) در قسمت اول اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است از پيشگاه الهى درخواست نموده: و شكرا لنعمتك، بار الها! شكر نعمتت را به زبان من جارى نما.
به آنچه در توضيح معناى شكر از نظر لغت و بعضى از روايات مربوط به شكر حضرت بارى تعالى كه در شرح عبارت دعاى امام مذكور افتاد اكتفا مى شود، و چون شكر وسايط نعمت خداوند كه ايصال كننده ى فيض و عطاى او هستند در شرع مقدس اهميت زياد دارد و در كنار شكر بارى تعالى شكر وسايط نعمت او نيز مورد محاسبه قرار مى گيرد، در اينجا يك روايت تقديم شنوندگان محترم مى گردد:
عن عمار الدهنى قال: سمعت على بن الحسين عليهماالسلام يقول: ان الله تعالى يحب كل قلب حزين و يحب كل عبد شكور. يقول الله تبارك و تعالى لعبد من عبيده يوم القيامه: اشكرت فلانا؟ فيقول بل شكرتك يا رب. فيقول لم تشكرنى اذ لم تشكره. ثم قال: اشكركم لله اشكركم للناس.
عمار دهنى از حضرت زين العابدين (ع) حديث نموده كه فرمود: پروردگار دوستدار هر قلب حزين و هر عبد بسيار شاكر است. خداوند در قيامت به يكى از بندگانش خطاب مى كند: آيا فلانى را شكر نمودى؟ عرض مى كند: بار الها! من تو را شكر گفتم. خطاب مى رسد: تو مرا شكر نگفتى زيرا از آن شخص، شكرگزارى ننمودى. سپس امام (ع) فرمود: شكرگزارترين افراد براى خداوند كسى است كه
شكرگزارتر نسبت به مردم باشد.
حضرت زين العابدين (ع) در قسمت دوم اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه الهى عرض مى كند: و اعترافا باحسانك، بار الها! اعتراف به احسانهاى خودت را به زبانم جارى بفرما.
الاحسان هو فعل ما ينفع غيره بحيث يصير الغير حسنا به كاطعام الجائع او يصير الفاعل به حسنا بنفسه.
احسان عبارت از كارى است كه غير را منتفع مى كند به گونه اي كه حال آن غير بر اثر آن كارى كه واقع شده نيكو مى گردد، مثل غذا دادن به گرسنه، يا آنكه فاعل آن كار، خود، به سبب عملى كه انجام داده است نيكو مى شود.
الاحسان فوق العدل و ذاك ان العدل هو ان يعطى ما عليه و ياخذ ما له و الاحسان ان يعطى اكثر مما عليه و ياخذ اقل مما له. فالاحسان زائد على العدل فتحرى العدل واجب و تحرى الاحسان ندب و تطوع.
راغب مى گويد: احسان بالاتر از عدل است زيرا عدل عبارت از اين است كه شخص ادا كند آن را كه در عهده دارد و دريافت كند آن را كه حق دارد، و احسان عبارت از اين است كه در مقام پرداخت، بيش از آنچه به عهده دارد عطا نمايد و در مقام دريافت، كمتر از مقدارى كه حق اوست بگيرد، پس احسان بالاتر از عدل است. طلب عدل امرى است واجب و طلب احسان كارى است مستحب
عدد احسانهاى خداوند مانند نعمتهاى او آنقدر زياد است كه
شمارش آنها ميسر نيست، ولى افراد باايمان، همانطور كه مكلف اند شكر نعمتهاى بى حساب او را بجا آورند لازم است به احسانهاى نامحدود بارى تعالى نيز اعتراف نمايند و از اين وظيفه ى مقدس دينى غفلت نكنند. حضرت زين العابدين (ع) در دعاى بيست و يكم از صحيفه ى سجاديه به پيشگاه خدا عرض مى كند:
اللهم صل على محمد و آله و لا تجعلنى ناسيا لذكرك و لا غافلا لاحسانك.
بار الها! بر محمد و آلش درود فرست و مرا آنچنان قرار مده كه فراموشكار تو و غافل از احسان تو باشم.
ائمه ى معصومين عليهم السلام در خلال دعاهاى خود از احسانهاى الهى نام مى بردند و از عنايات بارى تعالى حقشناسى مى نمودند و در ضمن با اين عمل به پيروان خويش اعتراف به احسانهاى خداوند را درس مى دادند. على (ع) در دعاى كميل عرض مى كند:
اللهم مولاى! كم من قبيح سترته و كم من فادح من البلاء اقلته و كم من عثار وقيته و كم من مكروه دفعته و كم من ثناء جميل لست اهلا له نشرته.
مولاى من! چه مقدار زشتيها را پوشانده اى! چه بسيار از بارهاى سنگين بلا را كاسته اى! چه بسيار از لغزشها كه مرا از آنها حفظ نموده اى! چه بسيار ناملايمات را دفع كرده اى! و چه بسيار مدح و ثنايى را كه من شايسته ى آن نبوده ام بين مردم نشر داده اى!
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در زمينه ى احسان حضرت بارى تعالى كلمه ى «اعتراف» را به كار برده و در پيشگاه مقدسش عرض نموده است:
و اعترافا باحسانك، براى مزيد اطلاع شنوندگان محترم لازم مى داند
در اينجا نكته اي تذكر داده شود. اولياى گرامى اسلام در خلال روايات تربيتى و اخلاقى دو كلمه را مكررا آورده اند: يكى «اعتراف» است و آن ديگر «اقرار»، و اين هر دو گاه براى عذرخواهى از گناه و طلب عفو و بخشش از خالق يا مخلوق به كار برده شده و گاه در مورد حقشناسى از احسان منعم و شكرگزارى از خالق يا مخلوق، و در اينجا براى تبيين مطلب، بعضى از روايات به عرض مى رسد:
عن ابى جعفر عليه السلام قال: و الله ما ينجو من الذنب الا من اقربه.
امام باقر (ع) فرموده است: قسم به خدا از عذاب گناه خلاص نمى شود مگر آن كس كه به گناه اقرار نمايد.
اعتراف به گناه در پيشگاه الهى عذرخواهى از معصيت است، كسى كه به گناه اقرار مى كند خويشتن را از فشار روحى و شكنجه ى درونى آزاد مى سازد.
عن على عليه السلام قال: الندم استغفار، الاقرار اعتذار، الانكار اصرار.
على (ع) فرموده: پشيمانى از گناه طلب عفو است، اقرار نمودن به گناه عذر خواستن از معصيت است، انكار گناه اصرار داشتن در گناه و عصيان است.
در مواردى كه گناه فقط سرپيچى از امر الهى است و حقى از مردم در آن تضييع نشده باشد، مانند شرب خمر، گناهكار، فقط در پيشگاه بارى تعالى اعتراف مى كند، اما اگر گناهى است كه علاوه بر تخلف از امر الهى به حق مخلوق نيز تجاوز شده است، مانند تهمت، گناهكار با اعتراف در پيشگاه خداوند بايد نزد كسى كه مورد تهمتش
قرار داده نيز اعتراف نمايد، از وى عذرخواهى كند، و موجبات رضايت خاطرش را فراهم آورد. پيروان آيين كليسا براى بخشش گناه نزد كشيش مى روند، در كنار او مى نشينند، به معصيت خود اعتراف مى كنند، و بخشش گناه را از وى مى خواهند. اينكار از نظر اسلام، عملى است بسيار نادرست، گناهكار از امر خداوند تخلف نموده است و اوست كه مى تواند گناهكار را ببخشد و مشمول عفو خود قرار دهد.
قرآن شريف در اين باره فرموده است:
و من يغفر الذنوب الا الله، جز خداوند كيست كه گناهان را مى بخشد؟
كشيش مانند گناهكار، يك مخلوق است و شايد در پاره اي از مواقع، كشيش آلوده تر از گناهكارى باشد كه براى اعتراف آمده است. چگونه يك مخلوق به خود اجازه مى دهد كار خدايى كند و گناه گناهكاران را ببخشد. اعتراف به گناه در اسلام فقط در پيشگاه الهى جايز است و بس و هيچ كس حق ندارد پرده ى خود را بدرد، آبروى خود را ببرد، و گناه خويش را براى دگران نقل نمايد. تنها در مقابل كسى مى تواند به گناه خود اعتراف كند كه به وى ستم كرده و به حقش تجاوز نموده است. مثلا اگر به بى گناهى تهمت زده و برخلاف وجدان اخلاقى به او نسبت ناروا داده و بر اثر اين عمل خلاف انصاف و ضد انسانى دچار شكنجه ى درونى و فشار روحى گرديده و ملامتهاى نفس لوامه، زندگيش را تلخ و ناگوار ساخته است نزد شخص مورد تهمت مى رود تا با اعتراف خويش از وى عذرخواهى كند، مراتب شرمسارى خود را ابراز دارد، و با جلب رضايت او عقده ى درونى خويشتن را بگشايد و از فشار شكنجه ى وجدان خلاص شود.
نتيجه آنكه اقرار به گناه در پيشگاه خالق و در پاره اي از مواقع نزد مخلوق راه عذرخواهى از معصيت است. اين عمل موجب مى شود كه مغفرت الهى شامل حال گردد و زمينه ساز عفو و بخشش صاحبان حق شود. كسانى كه در دنيا به اين كار بزرگ موفق مى شوند در قيامت منازل سخت را به آسانى طى مى كنند و حسابشان با سهولت پايان مى پذيرد.
مقام دوم اعتراف كه ضمن بعضى از روايات و ادعيه ى اولياى دين آمده اقرار به احسان محسن است و اين امر محتواى قطعه ى دوم دعاى حضرت زين العابدين (ع) موضوع سخنرانى امروز است. امام در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و اعترافا باحسانك، بار الها! اعتراف به احسان خودت را در زبانم جارى نما و آن را جايگزين سخنان ناروا قرار ده.
عن ابى جعفر عليه السلام قال: ما اراد الله من الناس الا خصلتين: ان يقروا له بالنعمه فيزيدهم و بالذنوب فيغفرها لهم.
امام باقر (ع) فرموده: خداوند در زمينه ى اعتراف دو امر را درباره ى مردم اراده فرموده است: يكى آنكه به نعمت الهى اعتراف كنند تا آن را افزايش دهد، و آن ديگر به گناه اقرار كنند تا از عفو و مغفرتش برخوردار گردند.
گرچه مخاطب امام سجاد (ع) در اين قطعه ى دعاى «مكارم الاخلاق» ذات اقدس الهى است و از نعمت و احسان او سخن مى گويد ولى مسلمانان واقف به تعاليم اسلام مى دانند كه شكر مخلوق همانند شكر خالق در روايات تاكيد شده تا جايى كه در حديث حضرت زين العابدين عليه السلام كه ضمن همين سخنرانى مذكور افتاد آمده
است: خداوند در قيامت به يكى از بندگان خود مى گويد: فلانى را شكر نمودى؟ عرض مى كند بار الها! تو را شكر گفتم. خطاب مى رسد: مرا شكر ننمودى چه شكر او را بجا نياوردى.
خلاصه مجموع روايات روشنگر اين حقيقت است كه شكر مخلوق در كنار شكر خالق و اعتراف به احسان مخلوق در كنار احسان خالق بايد مورد كمال توجه مسلمين باشد ، همانطور كه شكر نعمت مخلوق موجب تشويق معطى نعمت مى شود همچنين اعتراف به احسان مخلوق كه خود، شكر محسن است مايه ى دلگرمى و تشويق وى مى گردد و در اينجا به طور نمونه يك مورد از عمل رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اثر مفيد آن به عرض شنوندگان محترم مى رسد: پيغمبر اسلام غنايم جنگ حنين را بين قريش تقسيم نمود و به بعضى از آنان كه مى خواست قلوبشان را به اسلام علاقمند نمايد سهم زيادترى داد. گفته شده است كه از آن غنايم مقدار ناچيزى به انصار رسيد. بر اثر اين تقسيم، بعضى از انصار خشمگين شدند و خبر آن به پيمبر اكرم (ص) رسيد. دستور داد منادى ندا دردهد كه انصار گرد هم آيند، همه جمع شدند، فرمود بنشينند و كسى جز انصار بين آنان نباشد. آنگاه حضرت رسول و على بن ابيطالب صلوات الله عليهما وارد مجلس شدند و در وسط انصار نشستند. آنگاه پيمبر اكرم (ص) فرمود: من مطالبى را از شما سئوال مى كنم به من جواب بدهيد. عرض كردند: بفرماييد. حضرت فرمود: آيا شما گمراه نبوديد و خداوند به وسيله ى من هدايتتان نمود؟ عرض كردند: بلى يا رسول الله. فرمود: آيا شما بر لب پرتگاه آتش نبوديد و خداوند به وسيله ى من شما را نجات داد؟ عرض كردند: بلى يا رسول الله. فرمود: آيا شما جمعيت كمى نبوديد و خداوند به وسيله ى من شما را تكثير كرد؟ عرض كردند: بلى يا رسول الله. فرمود: آيا شما
با هم دشمن نبوديد و خداوند به وسيله ى من دلهاى شما را با هم مالوف و مهربان نمود؟ عرض كردند: بلى يا رسول الله.
ثم سكت النبى صلى الله عليه و آله هنيئه، ثم قال: الا تجيبونى بما عندكم. قالوا: بما نجيبك؟ قد اجبناك بان لك الفضل و المن و العطاء علينا. قال: اما لو شئتم لقلتم: و انت قد كنت جئتنا طريدا فآويناك، و جئتنا خائفا فآمناك، و جئتنا مكذبا فصدقناك. فارنفعت اصواتهم بالبكاء و قام شيوخهم و ساداتهم اليه و قبلوا يديه و رجليه.
سپس رسول اكرم (ص) چند لحظه سكوت كرد، آنگاه فرمود: آيا به من جواب نمى دهيد به آنچه نزد شماست. عرض كردند به چه چيز جواب بگوييم؟ ما كه جواب داديم برترى و منت و عطا از آن توست. حضرت فرمود: اگر مى خواستيد مى گفتيد: تو نزد ما آمدى موقعى كه مردم مكه شما را رانده بودند ما مسكن و ماوايت داديم، نزد ما آمدى در حالى كه خائف بودى ما موجبات ايمنى خاطرت را فراهم آورديم، نزد ما آمدى در حالى كه مورد تكذيب بودى، ما تو را تصديق نموديم، گرچه در ظاهر رسول اكرم (ص) از زبان انصار سخن گفت اما در واقع به احسانهاى انصار اعتراف نمود. اين جملات كه حاكى از حقشناسى پيشواى اسلام بود آنچنان در روحيه ى انصار اثر عميق گذاشت كه از شدت هيجان به صداى بلند گريستند، سپس پيرمردان و بزرگان انصار از جا برخاستند و دست و زانوى پيمبر اسلام را بوسيدند و عرض كردند: ما به عمل شما راضى هستيم، حتى حاضريم اموال خود را هم در اختيارت قرار دهيم تا به هر كس كه مى خواهى اعطا نمايى.
اگر بعضى از افراد ما در تقسيم غنايم گله نمودند نه از عمل شما بود بلكه از سخطى بود كه نسبت به قريشيان داشتند، زيرا اينان قبل از هجرت به شما آزار بسيار دادند. سپس به عرض رساندند كه گله مندان ما از لغزش خود پشيمان شده اند و در پيشگاه الهى استغفار نموده اند، اميد است كه مشمول عفو و رحمت و دعاى شما نيز قرار گيرند.
نتيجه آنكه اعتراف به احسان خالق كه در كلام امام سجاد (ع) آمده شكرگزارى از ذات اقدس الهى است و همچنين اعتراف به احسان مخلوق، نيز حقشناسى از محسن و اداى وظيفه ى انسانى است و به شرحى كه توضيح داده شد اولياى گرامى اسلام در زمينه ى معصيت، اقرار به گناه را اكيدا توصيه نموده اند و در زمينه ى احسان نيز اعتراف به زبان را كه قدرشناسى از محسن است سفارش كرده اند.
امام سجاد عليه السلام در قطعه ى سوم دعا كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و احصاء لمننك، بار الها! تعداد نعمتهاى بزرگ خود را به زبانم جارى نما و آن را جايگزين سخنان زشت شيطانى قرار ده.
المنه النعمه الثقيله و على ذلك قوله تعالى: لقد من الله على المومنين.
راغب مى گويد: «منه» به معناى «نعمت وزين و سنگين» است و بر همين اساس، خداوند در قرآن شريف، بعثت رسول گرامى را «منت» و نعمت بزرگ خوانده كه به اهل ايمان اعطا فرموده است. هر يك از نعمتهاى بارى تعالى هر چند به نظر كوچك بيايد در جاى خود لازم و مفيد است و ارزش آن در فقدان آن نعمت روشن مى شود.
اما قدر و منزلت نعمتهاى بزرگ الهى آنقدر مهم است كه نمى توان آنها را با ارزش بعضى از نعمتهاى متوسط مقايسه نمود، مثلا عقل در وجود آدمى يك نعمت است و هر يك از انگشتان پا نعمت ديگر، آدمى با وجود انگشتان پا به سهولت راه مى رود و با فقد آنها راه رفتن بسى دشوار و مشكل مى شود. اما نيروى عقل آنقدر مهم است كه اگر امر داير شود بين اينكه تمام انگشتان پا برود و عقل بماند يا عقل برود و انگشتان پا بماند هر انسانى وجود عقل را بر وجود تمام انگشتهاى پا ترجيح مى دهد و خواسته اش اين است كه حتما عقل، باقى و برقرار باشد. در لغت عرب، اعضا و جوارح مهم بدن را «كريمه» مى گويند، چشم بينا، گوش شنوا، و زبان گويا از گروه اعضاى كريمه هستند، وجود اين اعضا در ايام زندگى انسان بسيار مهم است، از اين رو على (ع) در پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند:
اللهم اجعل نفسى اول كريمه تنتزعها من كرائمى، و اول وديعه ترتجعها من ودائع نعمك عندى.
بار الها! جان مرا اولين كريمه اي از كرايم من قرار ده كه آن را قطع مى كنى، و اولين وديعه از ودايع نعمتهاى تو باشد كه آن را بازمى ستانى، يعنى خداوندا! وضع على به گونه اي نشود كه زنده باشد اما نابينا، زنده باشد اما ناشنوا، زنده باشد اما فاقد قدرت تكلم.
قدر و منزلت نعمتهاى خارج از ساختمان بدن انسان نيز، كه در طول زندگى همواره مورد نياز است با هم تفاوت دارند و در بعضى از روايات، اين مطلب براى آگاهى مردم باايمان خاطرنشان گرديده است.
عن على عليه السلام قال: الا و ان من النعم سعه المال و افضل من سعه المال صحه البدن و افضل من صحه البدن تقوى القلب.
آگاه باشيد كه از جمله نعمتهاى الهى گشايش مالى است و برتر و بالاتر از گشايش مالى صحت بدن است و افضل از صحت بدن تقواى قلب است.
مى دانيم كه تقواى قلب سرمايه ى رستگارى و سعادت است، تقواى قلب محصول بعثت نبى اكرم (ص) است، خلاصه تقواى قلب نتيجه ى نعمت وزين و سنگين رسالت پيشواى اسلام است كه خداوند در قرآن شريف آن را منت خوانده و به مومنين اعطا فرموده است. بعضى از افراد ناآگاه در اسلام آوردن خود دچار اشتباه گرديده و تصور نمودند كه اسلام پذيرى آنان نعمت وزين و سنگينى است كه در اختيار پيمبر اسلام (ص) گذارده اند. خداوند در قرآن شريف خطاى فكرى آنان را تذكر داد و خاطرنشان فرمود كه هدايت الهى نعمت بزرگ است كه به مومنين راستين اعطا فرموده است.
يمنون عليك ان اسلموا. قل لا تمنوا على اسلامكم بل الله يمن عليكم ان هديكم للايمان ان كنتم صادقين.
پيمبر گرامى! اينان اسلام آوردن خود را نعمت و منت مى پندارند و به حساب تو مى گذارند. به آنان بگو: بر من منتى نداريد بلكه خداوند از جهت اعطاى ايمان به شما منت دارد اگر راست بگوييد و به حقيقت ايمان آورده باشيد.
از آنچه مذكور افتاد اين نتيجه به دست آمد كه منت خداوند
بر مردم به صورت الفاظ و كلمات نيست بلكه منت الهى عمل اوست، يعنى وقتى منعم واقعى نعمت وزين و گرانقدرى را به مردم اعطا مى كند آن را منت مى خواند و اگر لازم باشد دريافت كنندگان نعمت را از عطيه ى بزرگ خود آگاه مى سازد تا قدر آن را بشناسند و كفران نعمت ننمايند. حضرت زين العابدين (ع) به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و احصاء لمننك، بار الها! شمارش نعمتهاى بزرگ خود را به زبان من جارى نما.
مقصود امام از اين درخواست مى تواند دو امر مهم باشد: اول آنكه عطاياى بزرگ الهى همواره در خاطرش بماند و از يادش نرود، دوم آنكه با شمارش منتها و نعمتهاى بارى تعالى از آنها قدردانى كند و مالك نعمت را شكر گويد. اگر افراد متمكن براى خشنودى خداوند به تهيدستان خدمت كنند و عملا آنان را از نعمتهاى ارزشمند خود برخوردار سازند بدون آنكه به زبان بياورند عمل مقدسشان نزد بارى تعالى محفوظ است و در روز جزا ماجور خواهند بود. اما اگر با زبان بر آنان منت گذارند و خدمتى را كه انجام داده اند به رخشان بكشند و تحقيرشان نمايند خدمت خود را با گفته هاى خويش ابطال مى كنند و اين مطلب صريحا در قرآن شريف خاطرنشان گرديده است:
يا ايها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى.
اي اهل ايمان! صدقات خود را با منت گذاردن و آزار دادن مستمندان ابطال ننماييد و از ميان نبريد.
فارسی
اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذكرا لعظمتك و تفكرا فى قدرتك و تدبیرا على عدوك.
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
