او نخذل ملهوفا
يا درمانده اي را رها كنيم.
جامعه ى رشيد جامعه اي است كه روح اجتماعيشان به هم مربوط و پيوسته باشد و همه افراد جامعه حس كنند كه مانند پيكر واحدى باشند كه روح آن پيكر شخصيتش را حفظ مى كند و هر ناملايمى را از خود مى راند اگر ببينند كسى از پا افتاد دست او را بگيرند و از گرفتارى نجاتش دهند نه آن كه بى تفاوت از كنارش بگذرند و بلكه خداى نكرده لگدى نيز بر او بزنند كه اگر چنين بودند آن جامعه محكوم به فنا خواهد بود. رئيس المحدثين در كافى شريف از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: هر مومنى كه برادر خودش را رها كند و به خذلانش كشاند در حالى كه توان يارى او را داشته باشد خداى تعالى او را در دنيا و آخرت واگذارد و ياريش نكند: «ما من مومن يخذل اخاه و هو يقدر على نصرته الا خذله الله فى الدنيا و الاخره» و شيخ الطائفه به سند خود از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت مى كند كه فرمود: آن كس كه صداى كسى را بشنود كه فرياد مى كند: (اى مسلمانان به دادم برسيد) و پاسخ او را ندهد و به دادش نرسد مسلمان نيست «من سمع رجلا ينادى يا للمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم»
او نروم ما ليس لنا بحق
يا بطلبيم آنچه را كه حق ما نيست و به اصطلاح عام: پا را از گليم خود درازتر كنيم كه مشا اينكار يا ملكه دروغگويى و دروغ پردازى است آن جا كه انسان مى داند كه شايستگى مرام خود را ندارد و يا منشا اين كار جهل مركب است آن جا كه نمى داند كه چنين شايستگى را ندارد بلكه به خويشتن مغرور است و به خود مى گويد: اين منم طاووس عليين شدم؟ و به هر حال مذموم است و ناپسند. رحم الله امرء عرف قدره و لم يتصد طوره.
او نقول فى العلم بغير علم
يا آن كه ندانسته در موضوعات علمى اظهار نظر كنيم. اين حالت نيز همچون حالت قبلى منشاش يا دروغ بافى است و يا جهل مركب كه هر دو از موبقات و مهلكاتند و موجب مسئوليت شديد در پيشگاه الهى كه مى فرمايد: «و لا تقف ما ليس لك علم ان السمع و البصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسئولا» امام صادق عليه السلام به مفضل بن يزيد فرمود: «انهاك عن خصلتين فيهما هلك الرجال»: تو را از دو خصلت نهى مى كنم كه حتى مردان راه در اين دو هلاك شدند: «ان تدين الله بالباطل و تفتى الناس بغير علم»: يكى آن كه دين ناحقى بگزينى و ديگر آن كه ندانسته فتوى دهى. و امام باقر عليه السلام فرمود: كسى كه نه علم داشته باشد و نه نور الهى كه راهنماى او باشد و با اينحال فتوى براى مردم بدهد فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب همگى به او لعنت مى كنند و گناه هر كس كه به فتواى او عمل كند دامنگير او است. و زراره بن اعين گويد از امام باقر عليه السلام پرسيدم حق خداى تعالى بر بندگان چيست؟ فرمود: «ان يقولوا ما يعلمون و يقفوا عند ما لا يعلمون»: آنچه را كه مى دانند بگويند و اگر نمى دانند دم فروبندند- يا سخن دانسته گواى مرد بخرد يا خموش.
سعدى گويد طايفه اي از حكماى هندوستان در فضايل بوذرجمهر سخن مى گفتند به آخر جز اين عيبش ندانستند كه در سخن گفتن بطى ء است يعنى درنگ بسيار مى كند و مستمع را بسى منتظر بايد بودن تا تقرير سخنى كند بوذر جمهر بشنيد و گفت: انديشه كردن كه چه گويم به از پشيمانى خوردن كه چرا گفتم:
سخندان پرورده پير كهن
بينديشد آنگه بگويد سخن
مزن بى تامل به گفتار دم
نكو گو اگر دير گوئى چه غم
افرادى در اجتماع پيدا مى شوند كه با خواندن چند فرمول رياضى و طبيعى و يا به فرا گرفتن چند اصطلاح فلسفى به خود اجازه مى دهند كه در مسائل علمى اظهار نظر كنند و در موضوعاتى كه اطلاعى از آن ندارند وارد شوند و قضاوت كنند و يا راجع به جهان و آغاز و انجامش و پيدا شدن انسان و حقيقت او نظريه هايى اظهار مى كنند اين گونه افراد غالبا بيچاره و سرگردان عمر خود را سپرى مى كنند غافل از اين كه حقيقت جهان خلقت از حوصله فهم بشر بيرون است
پشه كى دانى كه اين باغ از كى است؟
در بهاران زاد و مرگش دردى است
تنها انبياء و اولياء بودند كه آن حقايق را به نور وحى دريافته اند و از يافته هاى خود آنچه بشر را به سعادت رهبرى مى كند بيان كرده اند و گرنه بافته هاى فيلسوف نماها جز سرگردانى و حيرت افزونى نتيجه ديگرى ندارد.
يكى از دانشمندان داستانى در اين زمينه از بهرامنامه نظامى نقل مى كند كه آموزنده و عبرت انگيز است و اگر مقرون به حقيقت هم نباشد مثلى است براى روشن شدن مطلب كه معانى را با مثال به اذهان نزديك نمودن شيوه ى همه ى حكما و دانشمندان بوده و مورد تاييد قرآن كريم نيز مى باشد وى مى گويد كه مردى نيكو و پرهيزكار بود در روم به نام- بشر- كه هنوز همسر اختيار نكرده بود روزى در رهگذر چشمش به پرى رخى افتاد و دلش از دست برفت خواست از پى آن دلبر برود اما عقيده ى دينى او را مانع شد با خود گفتن رو به درگاه خدا مى آورم و از او مى خواهم مرا مدد كند و صبر دهد كه پا از راه پاكى بيرون ننهم به بيت المقدس رفت و از درگاه حق همت خواست تا دلش آرام شد در مراجعت همسفرى داشت مليخا نام كه بسيار ياوه گو و فلسفه باف و بدبين بود او همواره با بشر سر بسر مى گذاشت و نادانش مى خواند مثلا مى پرسيد چرا اين ابر سياه است و آن سفيد؟ چرا اين كوه بلند است و او كوتاه؟ چون بشر همه اينها را مستند به قدرت و تصرف حق تعالى مى كرد او بشر را مسخره مى كرد و براى هر يك از آنها فلسفه اي مى گفت تا آن كه روزى در بيابانى خشك و گرم پس از آن كه از گرما و تشنگى فرسوده شده بودند به درختى رسيدند سبز كه در زير آن خمره اي در زمين فرو رفته دهانش باز و پر آب بود پس از آن كه از آب آشاميدند و غذا خوردند و از رنج راه آسودند مليخا پرسيد اين خمره پر آب در اين جا از كجا و براى چيست؟ بشر گفت: گمان مى كنم يكى از بندگان خدا براى ثواب اين كار را كرده و چيزى بر آن وقف كرده باشد تا همواره پر آبش كنند و تشنگان از آن بياشامند مليخا باز او را مسخره كرد و گفت: كدام احمق چنين كارى مى كند؟ به نظر من اين خمره را شكارچيان اين جا نصب كرده اند تا چون آهوان و گوزنهاى اين صحرا تشنه مى شوند براى آشاميدن آب آهنگ اين نقطه كنند شكارچيان از كمين درآمده آنها را صيد كنند پس از آن مليخا جامه اش را كند كه داخل خمره شود و شستشو كند بشر گفت: آب را آلوده مكن كه گناه دارد خير خواهى آن را براى مسافرين نهاده ما هم از آن استفاده كرديم آلوده كردنش روا نيست مليخا گفت: اين آب را بايد آلوده كنم و خمره را بشكنم تا حيوانها را از شر بدخواهان خلاص سازم چون داخل خمره شد خمره نبود و چاهى بود كه سرش را تنگ ساخته و سر خمره اي بر سر آن جا داده بودند در آن غرق شد و جان بر سر پندار خويش نهاد بشر بنعش او خطاب كرد و گفت: اي نگون بخت از اين گونه پندارها كه نامش را علم نهاده و بدان مغرور بودى من نيز مى دانم ولى مى دانم كه همه ى اين اسباب را چه ما بشناسيم يا نه خدا ايجاد كرده و مرتب ساخته است از اين جهت همواره نظرم به خدا است هر چيز را آيت قدرت و حكمت خدا مى دانم و مقيدم بر راه رضاى خدا بروم و از آن منحرف نشوم در نفهميدن حقيقت جهان من و تو با هم شريكيم با اين تفاوت كه من به بركت عقايد نيك و صحيح خود از هرگونه آفت مصون مى مانم و تو به واسطه ى غرور بدانش خويش چاه را از خمره تشخيص ندادى و خويشتن را به هلاكت افكندى
من نه كز سر كار بى خبرم
در همه علمى از تو بيشترم
ليك حكمت بخود نشايد گفت
ره به پندار خود نبايد رفت
ما كه در پرده ره نمى دانيم
نقش بيرون پرده چون خوانيم
ترسم اين پرده چون براندازند
با غلط خواندگان غلط بازند
به كه با اين درخت عالى شاخ
نبود دست هر كسى گستاخ
نقش اين كار اگر دگرگون بود
از حساب من و تو بيرون بود
تا فلك رشته را گره داده است
بر سر رشته كس نيفتاده است
گر چه هر چه اندر آن نمط گفتيم
هم ز انديشه ى غلط گفتيم
تو بدان غرقه اي و من رستم
كه تو شاكرنه اي و من هستم
تو كه دام بهائمش خواندى
چون بهائم به دام درماندى
من به نيكى در آن گمان بردم
نيك من نيك بود جان بردم
آن گاه به مقتضاى امانت در پول و اثاثيه اش هيچگونه تصرف نكرد بلكه همه را به شهر برد و جستجو كرد تا به دست ورثه اش برساند خانه اش را جست و ارثش منحصر به زنى بود همين كه ما ترك را تسليم زن كرد و شرح ما وقع را گفت آن زن از امانت و درستى بشر خوشش آمد و با وى تقاضاى ازدواج كرد چون چهره گشود بشر ديد همان سهى سرو بلندى است كه مدتها دل از وى ربوده بود و او را آواره ى شهر و ديار ساخته تا به خدا پناه برده و از ذات مقدس صبر و مدد خواسته و اين كه به نتيجه عفت و تقوى و ايمان و امانت خود رسيده است. و پناه به تو مى بريم از اين كه خيال نيرنگ و فريب كسى را به دل بگيريم.
شيخ انصارى قدس سره در مكاسب محرمه اش مى فرمايد: غش (فريبكارى و نيرنگ سازى) حرام است بدون خلاف و اخبار در اين مورد متواتر است و ما بعض از آن را تيمنا مى آوريم آنگاه روايات را نقل فرموده و از جمله ى آنها از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به سندهاى متعدد كه فرمود: از گروه مسلمانان نيست كسى كه آنان را فريب دهد «ليس من المسلمين من غشهم» و در روايت عيون به سندهاى مختلف است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «ليس منا من غش مومنا او ضره او ماكره...» و فى عقاب الاعمال عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم «من غش مسلما فى بيع او شراء فليس منا و يحشر مع اليهود يوم القيامه لانه من غش الناس فليس بمسلم الى ان قال و من غشنا فليس منا قالها ثلاثا و من غش اخاه المسلم نزع الله بركه رزقه و افسد عليه معيشته و وكله الى نفسه»: كسى كه مومنى را فريب دهد و يا زيانى به او برساند و يا با او مكر كند از ما نيست- كسى كه مسلمانى را در فروشى و يا خريدى فريب دهد پس از ما نيست و روز قيامت با يهودان محشور خواهد شد به جهت آن كه هر كس كه مردم را فريب دهد مسلمان نيست (و چون مسلمان نيست بديهى است كه نبايد در صف مسلمانان بايستد حال چرا در ميان غير مسلمانان به صف يهود مى پيوندد ظاهرا براى آن است كه اين طايفه نمونه ى بارز حقه بازى و دغلكارى هستند، خذلهم الله) تا آن كه رسول خدا پس از بيان مطالبى فرمود: (كسى كه با ما غش كند از ما نيست) اين جمله را سه بار تكرار فرمودند و اضافه كردند: كسى كه برادر مسلمانش را فريب دهد خداى تعالى بركت را از روزى او برمى دارد و زندگى را بر او تباه مى سازد و او را به خودش وامى گذارد.
و ان نعجب باعمالنا
و پناه مى بريم به تو از اين كه در كارهامان خودپسند باشيم.
عجب كه به معناى خويشتن بينى و خودپسندى است حالتى است قلبى و نفسانى كه در اعمال انسان اثر مى گذارد. كسى كه چنين حالتى را داشته باشد كارهاى خود را بزرگ مى بيند و به آنها مى نازد و مى بالد و اين حالت از موبقات است كه خرمن اعمال انسان را به باد مى دهد و در روايات نهى بليغ از آن شده است: اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «سيئه تسوئك خير عند الله من حسنه تعجبك»: كار زشتى كه تو را زشت و ناپسند آيد و از آن شرمنده و سرافكنده پيش خداى تعالى و وجدان خود باشى بهتر از كار نيكى است كه تو به آن ببالى و شايد خواجه عبد الله انصارى از اين روايت الهام گرفته كه مى گويد: الهى بيزارم از طاعتى كه مرا به عجب آورد و بنده ى آن معصيتم كه مرا به عذر آورد امام صادق عليه السلام فرمود: «ان الله تعالى علم ان الذنب خير للمومن من العجب و لو لا ذلك ما ابتلى مومن بذنب ابدا»: خداى تعالى دانست كه گناه براى مومن از عجب بهتر است و اگر نه اين بود هيچ مومنى به گناه آلوده نمى شد و روايات در اين باره بسيار و نكات و دقايق اين بحث و اين خوى ناهنجار قابل دقت است و نويسنده رساله ى مستقلى در اين باب نوشته ام كه به عربى و فارسى به طبع رسيده است و مطالب آموزنده اي در آن كتاب از بزرگان علماء اخلاق ارائه شده است و چون سيد شارح وعده داده كه در آينده بحث بيشترى درباره ى عجب نمايد ما نيز فعلا از تفصيل در اين باره خوددارى مى كنيم تا بخواست خداى تعالى در مورد خود به تفصيل از آن بحث كنيم و الله الموفق و المعين
و نمد فى آمالنا
و پناه مى بريم به تو از اين كه آرزوى دراز داشته باشيم.
آرزوى دراز ناشى از ركون به دنيا و غفلت از مرگ و آخرت است كه علت العلل همه ى گناهان و زيانهاى اخروى است اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «ان اخوف ما اخاف عليكم اثنان اتباع الهوى و طول الامل اما اتباع الهوى فيصد عن الحق و اما طول الامل فينسى الاخره»: ترسناكترين چيزى كه از آن بر شما مى ترسم دو چيز است: پيروى هواى نفس و درازى آرزو اما پيروى هواى نفس پس مانع مى شود از ديدن حق و تشخيص آن و قبول آن و اما درازى آرزو پس آخرت را به دست فراموشى مى سپارد حكيم شيراز را در اين باره حكايتى است كه گرفتار صحبت بازرگانى شده در جزيره ى كيش او را به حجره ى خويش خوانده و برنامه دراز مدت خود را براى حكيم شرح داده تا گويد: انصاف از اين مالخوليا چندان فروخواند كه بيش طاقت گفتنش نماند گفت اي سعدى تو هم سخنى بگوى از آنچه كه ديده اي و شنيده اي گفتم:
آن شنيدستى كه در صحراى غور
بار سالارى بيفتاد از ستور
گفت چشم تنگ دنيادار را
يا قناعت پر كند يا خاك گور
سريره را به دو معنى توان گرفت:
1- به معناى نيت و نهاد چنانچه المنجد گويد: «السريره النيه يقال طيب السريره اي سليم القلب صافى النيه» بنابراين معناى جمله ى دعا چنين است: پناه به تو مى برم از بدنهادى و بدخواهى
2- به معناى كار پنهان چنانچه نيز المنجد گويد: السريره السر الذى يكتم. ما تسره الانسان من امره.
و بنابراين معناى جمله چنين مى شود كه پناه به تو مى برم از اين كه در پنهان كار زشت انجام دهم در توضيح اين جمله گوييم: كه هر چند كار بد را علنى انجام دادن جرمش بيشتر است زيرا گذشته از اين كه دليل بر بى حيايى فرد بدكاره است كه خود اعلام فقدان يك فضيلت نفسانى است، باعث شكستن حدود شرعى و قوانين اجتماعى است و موجب تجرى ديگران است به گناه و تخلف و از اين رو در شرع اسلام بدگويى از چنين فردى جايز است و حريم احترامش برداشته شده و يكى از مجوزات غيبت همان تجاهر به فسق است كه فرمودند: «لا غيبه لمن القى جلباب الحياء»: آن كه پرده شرم را از ميان برداشته و جامه ى حيا را بر تن دريده و باكى از گناه ندارد به قول سعدى:
گو همه شهرم نظر كنند و ببينند
دست در آغوش يار كرده حمايل
ديگران نيز وظيفه حفظ احترام چنين شخصى را ندارند بنابراين يكى از موجبات تخفيف جرم همانا پنهان داشتن گناه است و لكن در گناه پنهانى يك نكته ى اخلاقى و عرفانى دقيقى است كه به جز دلهاى منور به نور معرفت آن را درنمى يابد و شايد به همين جهت از آن استعاذه شده است و آن نكته همان است كه امام سجاد عليه السلام در چند جا از دعاى شريف ابى حمزه ثمالى به آن اشارت مى كند و از جمله عرض مى كند: «فلو اطلع اليوم على ذنبى غيرك ما فعلته» و در مقام اعتذار عرض مى كند: «لا لانك اهون الناظرين الى و اخف المطلعين على بل لانك يا رب خير الساترين» نكته ى مورد نظر هم در جمله ى اول و هم در جمله ى اعتذاريه بيان شده است خواننده با معرفت يقينا متوجه شده است كه مقصود ما چيست، امام صادق عليه السلام نيز به اسحاق بن عمار فرمود: «يا اسحاق خف الله كانك تراه فان لم تكن تراه فانه يراك» بعد فرمود به هنگام ارتكاب گناه اگر عقيده بر آن دارى كه خدا تو را نمى بيند «فقد كفرت بالله العظيم» و اگر معتقدى كه خدا تو را مى بيند و باز گناه مى كنى «فقد جعلته اهون الناظرين» پس خدا را از هر بيننده و تماشاگر گناه پست تر شمرده اي ديلمى در ارشاد القلوب خود مى گويد يكى از مربيان و صاحبان مكتب اخلاق را شاگردى بود كه على رغم حداثت سن اش در نظر استاد موفقيت و احترام بيشترى داشت به طورى كه مورد اعتراض ديگر شاگردان قرار گرفته كه چرا او را بر ما برترى مى بخشى؟ استاد گفت: در او چيزى است كه شما را آن نيست و براى اثبات گفته خود به هر يك از آنان مرغ زنده اي داد و گفت هر يك از شما مرغ خود را در جائى كه كسى نباشد و هيچ كس او را نبيند سر بريده و براى من باز آورد همه شاگردان از ماموريت برگشتند و مرغ سر بريده را به محضر استاد تقديم كردند و اطمينانش دادند كه هيچ كس از كار سر بريدن مرغ آگاه نشد در اين ميان آن جوان نيز بازآمد ولى با كمال تعجب ديدند كه مرغش را همچنان زنده به دست گرفته است و از استاد عذر خواست كه نتوانست شرطى را كه او براى سر بريدن مرغ قرار داده بود تحصيل كند و گفت: به هر جا كه رفتم ديدم خداى تعالى حاضر و ناظر است اين جا بود كه استاد روى به شاگردان نمود و از آنان قضاوت خواست همگى برترى جوان را بر خودشان اعتراف كردند.
و احتقار الصغيره
و از اين كه گناه كوچك را حقير بشمارم. نظير اين جمله در پيش گذشت: «و استصغار المعصيه» لكن آن جا به مطلق گناه نظر بود كه هيچ گناهى را نبايد كوچك شمرد و اين جا خصوص گناهان صغيره مورد توجه است كه نبايد آدمى به اعتبار اين كه فلان گناه در طبقه بندى گناهان در رديف گناهان صغيره است به آن بى اعتنا باشد و بى مهابا مرتكب آن گناه شود كه اين كار خطرهاى بسيارى به دنبال دارد و يكى از خطرهايش آنكه نتيجه اين بى اعتنايى تكرار آن گناه است و در اثر تكرار گناه در نفس حالت ملكه پيدا مى كند و بايد به خدا پناه برد از چنين حالت كه صورت باطنى نفس صورت گناه باشد. آنچه مومن را بايد و شايد آن است كه همواره گناهان خود را هر چند از رديف معاصى صغيره باشد بزرگ ببيند و در مقابل آن، حسنات خود را اندك و ناچيز و بلكه نابود بداند تا از خطر تجرى به گناه و نيز از بلاى عجب به اعمال در امان باشد و به اين نكته اشاره مى فرمايد معصوم و شايد امام موسى بن جعفر عليه السلام باشد كه فرمايد: «لاتستكثروا كثير الخير و لا تستقلوا قليل الذنوب» خيرات و حسنات را هر چند افزون باشد افزونش ندانيد و گناه را هر چند اندك باشد اندكش مشماريد كه همين گناهان كوچك است كه وقتى جمع شود بسيار مى شود.
«فان قليل الذنوب يجتمع حتى تكون كثيرا» و بلكه از بعضى روايات استفاده مى شود كه چند چيز باعث انقلاب معصيت صغيره به كبيره مى شود يكى از آنها تكرار صغيره است لذا علماء رحمه الله در باب عدالت نيز متعرض اند كه عادل كسى است كه معصيت كبيره را اصلا مرتكب نشود و بر معصيت صغيره نيز اصرار نورزد زيرا كه لا صغيره مع الاصرار و ديگر آن كه متجاهر به گناه صغيره نباشد كه گناه را علنى و آشكارا مرتكب شدن خود گناه بزرگى است و ديگر همين موضوع استحقار است كه كوچك دانستن گناه موجب آن است كه گناه از رديف معاصى صغيره خارج و در رديف معاصى كبيره قرار گيرد و به همين نكته اشاره مى فرمايد اميرالمومنين عليه السلام كه مى فرمايد: «اذا عظمت الذنب فقد عظمت حق الله و اذا صغرته فقد صغرت حق الله» هرگاه گناه را بزرگ شمردى حق خدا را بزرگ دانسته اي و هرگاه كه گناه را كوچك دانستى حق خداى را تحقير كرده اي سپس فرمود: «ما من ذنب عظمته الاصغر عند الله و ما من ذنب صغرته الاعظم عند الله»: هيچ گناهى نيست كه تو بزرگش بدانى مگر آن كه در نزد خداى تعالى كوچك مى شود و هيچ گناهى نيست كه تو آن را كوچك بدانى مگر آن كه در نزد خداى تعالى بزرگ مى شود و شايد تحليل اين فرموده ى امير عليه السلام از فرمايش رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم استفاده شود كه به ابى ذر فرمود: «لا تنظر الى صغر الخطيئه و انظر لمن عصيت»: اي اباذر به كوچكى گناه نگاه مكن بلكه دقت در آن كن كه با چه كسى مخالفت مى ورزى عظمت طرف هر قدر بيشتر باشد عظمت مخالفت او بيشتر خواهد بود مخالفت خداى عظيم كه عظمتش غير متناهى است قبح مخالفتش نيز به همان نسبت خواهد بود زيد شحام از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: از گناهان كوچك بپرهيزيد كه آمرزيده نمى شود عرض كردم گناهان كوچك كه آمرزيده نمى شوند كدامند؟ فرمود آدمى گناه مى كند و مى گويد خوشا به حال من اگر جز اين گناهى نداشتم: «اتقوا المحقرات من الذنوب فانها لا تغفر قلت و ما المحقرات؟ قال: الرجل يذنب الذنب فيقول طوبى لى لو لم يكن لى غير ذلك» و جالب است كه اين اصطلاح در ميان عوام ما رايج است كه اگر به گناهى ملامت بشوند مى گويند: اي كاش گناهم همين يكى بود و يا از همين قبيل بود و نيز امام صادق عليه السلام فرمود: كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ضمن سفرى كه داشتند به زمين بى آب علفى رسيدند به ياران فرمود: هيزم جمع كنيد عرض كردند يا رسول الله در اين محل كه ما هستيم هيزمى نيست و بيابان خشك و بى آب و علفى است فرمود هر كس هر چه بدستش مى آيد كم و يا زياد بياورد ياران امتثال كردند و هر كس آنچه يافت از بيش و كم آورد و در مقابل آن حضرت نهادند و چون رويهم انباشته شد هيزم چشمگيرى شد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «هكذا تجتمع الذنوب»: گناهان نيز اين گونه جمع مى شوند يعنى در ابتداء به نظر اندك است ولى وقتى رويهم انباشته شد زياد مى شود سپس فرمود: «اياكم و المحقرات من الذنوب فان لكل شى ء طالبا و ان طالبها يكتب ما قدموا و آثارهم و كل شى ء احصيناه فى امام مبين» و اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «اشد الذنوب ما استهان به صاحبه» سختترين گناه گناهى است كه صاحب گناه آن را سبك بشمارد، ابوهاشم جعفرى از امام حسن عسكرى عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «من الذنوب التى لا تغفر قول الرجل ليتينى لا اواخذ الا بهذر».
و ان يستحوذ علينا الشيطان
و پناه به تو مى بريم از اين كه شيطان بر ما چيره شود، با توجه به اين كه هر گونه گناه كه از آدمى سر مى زند نتيجه تصرف شيطان و نفس اماره است و در جمله هاى پيشين از گناه استعاذه شده است تكرار آن معنى با اين عبارت يا از باب تاكيد است چنانچه متعارف است يك مطلب گاهى با عبارات مختلف ادا مى شود كه از فنون بلاغت است و يا اين كه اين جمله را معنايى است به جز معناى صدور گناه و شايد اين چنين باشد كه چه بسا آدمى گناه مى كند ولى حتى در حين گناه متوجه مخالفت خويش مى باشد و در عمق جانش ترسان است و لكن گاهى آن چنان مقهور نفس و شيطان است كه به كلى از مخالفت و عصيان غافل مى گردد و هيچ به ياد خدا نمى افتد چنانچه در آيه ى شريفه است: «ستحوذ عليهم الشيطان فانساهم ذكر الله» و حتى پس از معصيت نيز در صدد توبه و چاره انديشى نباشد و شايد كه از چنين حالتى استفاده بشود و در پاره اي از روايات بدين معنى اشاره شده است چنانچه از امام صادق عليه السلام حديث از رسول خدا شده است كه فرمود: وقتى موسى بن عمران نشسته بود شيطان را ديد كه به سوى او مى آيد و كلاهى رنگارنگ بر سر دارد همين كه نزد موسى رسيد كلاه را از سر برداشت و در خدمت اش ايستاد و سلام كرد موسى به او فرمود: كيستى؟ گفت من ابليسم فرمود تويى؟ خداوند تو را از من به دور بدارد گفت آمده ام فقط عرض ادبى نموده و سلامى كرده باشم چون تو بنده ى مقرب خدايى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: پس مرا خبر ده از گناهى كه چون آدمى زاده آن گناه را انجام دهد بر او چيره مى شوى گفت: آنگاه كه بر خويشتن ببالد و عملش را زياد ببيند و گناهش در نظرش كوچك نمايد «قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم بينا موسى جالسا اذا اقبل ابليس و عليه برنس ذا الوان فلما دنى من موسى خلع البرنس و قام الى موسى فسلم عليه فقال موسى من انت قال انا ابليس قال: انت فلا قرب الله دارك قال انما جئت لاسلم عليك لمكانك من الله قال له موسى فاخبرنى بالذنب الذى اذا اذنبه ابن آدم استحوذت عليه قال اذا اعجبته نفسه و استكثر عمله و صغر فى عينه ذنبه»: نويسنده گويد: به نظر مى رسد كه ريشه ى اصلى استكثار عمل و استصغار ذنب همان عجب و خود پسندى باشد كه اگر انسان آگاه مراقبت آن جهت را داشته باشد كه عجب او را نگيرد از دو خطر بعدى در امان خواهد بود. در حالات بزرگان نكاتى قابل توجه در اين باره فراوان به چشم مى خورد سعدى گويد:
شنيدم كه روزى سحرگاه عيد
ز گرما به آمد برون با‌يزيد
يكى طشت خاكسترش بى خبر
فرو ريختند از سرايى بسر
همى گفت ژوليده دستار و موى
كف دست شكرانه مالان به روى
كه اي نفس من در خور آتشم
ز خاكسترى روى در هم كشم
بزرگان نكردند در خود نگاه
خدابينى از خويشتن بين مخواه
او ينكبنا الزمان
يا آن كه روزگار از ما روى برگرداند و نكبت دامنگير ما شود: از حوادث عبرت انگيز روزگار همين مسئله بخت برگشتن و گرفتار نكبت شدن است كه اگر صفحات تاريخ ورق زده شود بسيارى از اين تابلوهاى عبرت زا و احيانا غم انگيز مشاهده مى شود.
روزگار است آن كه گه عزت دهد گه خوار دارد
چرخ بازيگر از اين بازيچه ها بسيار دارد
در داستان گرفتارى امين برادر مامون نقل شده كه پس از آن كه مامورين طاهر خراته اي را كه نوعى كشتى بود و امين بر آن نشسته بود بر آب واژگون كردند امين جامه هاى خود را از تن بيرون كرد تا سبك شود پس شنا كرد تا از آب بيرون آمد اتفاقا و از بخت برگشته اش از آن سوى بيرون آمد كه لشكر دشمن جمع بود پس بعضى او را گرفتند از او بوى مشك و رايحه طيبه شنيدند دانستند كه امين است احمد بن سلام گويد كه او نيز به همراه امين در خراقه بود هنگامى كه واژگونش كردند احمد نيز شنا كرد و خود را بيرون آورد بعضى از اصحاب طاهر او را گرفت و خواست تا او را بكشد وعده ى دو هزار درهمش داد كه در صبح آن شب به او بدهد احمد گفت از كشتن من در گذشت و مرا در اطاق تاريكى داخل نمود من در آن حجره بودم ناگاه ديدم مردى را عريان و برهنه آوردند كه جز سراويل و عمامه چيزى در تن نداشت و بر كتفش خرقه اي بود او را نيز در اطاق حبس كردند و پاسبانان دور اطاق را بگرفتند كه مبادا ما بگريزيم چون آن مرد در جاى خود مستقر شد عمامه را از سر و صورت خود برداشت ديدم كه او محمد امين است پس بگريستم و آهسته گفتم: «انا لله و انا اليه راجعون» امين مرا ديد و گفت تو كيستى؟ گفتم: من يكى از غلامان تو هستم اي سيد من، گفت: كدام يك از غلامان من مى باشى؟ گفتم: احمد بن سلامم گفت: اي احمد گفتم: لبيك يا سيدى گفت: نزديك من بيا و مرا در بر بگير كه من وحشت سختى در خود مى يابم نزديك شدم و او را بغل گرفتم ديدم دلش در اضطراب و خفقان است پس گفت: بگو بدانم برادر من مامون زنده است؟ گفتم اگر زنده نبود براى چه اين مقاتلت و كارزار مى شد گفت: به من گفتند كه او مرده است گفتم: خدا زشت كند روى وزراء كه تو را به اين وضع رساندند گفت: الان وقت عتاب نيست و تقصير آنها نبود گفتم: اي سيد من اين خرقه را دور افكن گفت: كسى كه حالش مثل حال من باشد اين خرقه نيز براى او زياد است پس گفت: اي احمد شكى ندارم كه مرا به نزد برادرم مامون خواهند برد آيا مامون مرا مى كشد؟ گفتم: نمى كشد چه آن كه علاقه رحم دل او را بر تو مهربان خواهد كرد گفت: هيهات الملك عقيم لا رحم له گفتم: امان مرثمه امان برادرت مى باشد پس او را استغفار و ذكر خدا تلقين مى كردم كه ناگاه در اطاق باز شد مردى با سلاح وارد شد و نگاهى به صورت محمد كرد و بيرون رفت و در را بست من دانستم كه محمد را خواهند كشت و من نماز شب خود را خوانده بودم مگر نماز وتر را ترسيدم كه مرا نيز با او بكشند و نماز وتر از من فوت شود زود برخاستم براى نماز وتر محمد گفت كه نزديك من بيا و نماز بخوان كه من در وحشت سختى مى باشم پس زمانى نگذشت كه جمعى از اعاجم با شمشيرهاى برهنه آمدند كه محمد را بكشند محمد چون اين بديد از جا برجست و گفت: انا لله و انا اليه راجعون ذهبت نفسى و الله فى سبيل الله اما من حيله؟ اما من مغيث؟ آن جماعت بيامدند تا نزديك در و هر يك به ديگرى مى گفت كه نزديك برو و كارش را بساز محمد و ساده اي بر دست گرفت و گفت: انا بن عم رسول الله انا بن هرون الرشيد انا اخو المامون الله الله فى دمى يكى از غلامان طاهر داخل شد و ضربتى بر پيش سر محمد زد محمد و ساده را بر جلو صورت وى داد و خواست كه شمشير را از وى بگيرد كه آن مرد به فارسى فرياد زد كه محمد مرا كشت آن جماعت در خانه ريختند و بر محمد هجوم آوردند يكى شمشير بر تهيگاه او زد كه محمد بر رو درافتاد آنگاه سرش را بريدند و نزد طاهر بردند طاهر آن را براى مامون به خراسان فرستاد چون سر امين را به نزد مامون بردند امر كرد او را در صحن خانه بر چوبى نصب كردند و سپاه خود را طلبيد و شروع كرد به جايزه دادن و به هر كدام كه جايزه مى داد مى گفت: كه اولا بايد بر آن سر لعنت كند و جايزه ى خويش بستاند (تفو بر تو اي چرخ گردون تفو) و مردم نيز چنين مى كردند.... پس مامون امر كرد سر را از دار به زير آوردند و خوشبو كردند (ظاهرا به خاطر آنكه گنديده و بد بو شده بود) و فرستاد براى بغداد تا با جثه اش دفن كنند. فاعتبروا يا اولى الابصار.
«كتب هرون الى ابى الحسن موسى بن جعفر عليه السلام: عظنى و اوجز فكتب اليه»:
«و ما شى ء تراه عينيك الا و فيه موعظه» محدث قمى نقل مى كند عبدالملك بعد از كشتن مصعب اهل عراق را به بيعت خويش خواند مردم با او بيعت كردند آنگاه به كوفه رفت و كوفه را تسخير كرده داخل دار الاماره گشت و بر سرير سلطنت تكيه داد و سر مصعب را در مقابل او نهاده بودند و در كمال فرح و انبساط بود كه ناگاه يك تن از حاضرين را كه عبدالملك بن عمير مى گفتند لرزه فرو گرفت و گفت: امير به سلامت باشد من قضيه عجيبى از اين دار الاماره به خاطر دارم و آن چنان است كه من با عبيد الله بن زياد در اين مجلس بودم كه ديدم سر مبارك امام حسين عليه السلام را براى او آوردند و در نزد او نهادند پس از چندى كه مختار كوفه را تسخير كرد با او در اين مجلس نشستم و سر ابن زياد را در نزد او ديدم پس از مختار با مصعب صاحب اين سر در اين مجلس بودم كه سر مختار را در نزد او ديدم پس از مختار با مصعب صاحب اين سر در اين مجلس بودم كه سر مختار را در نزد او نهاده بودند و اينك با امير در اين مجلس مى باشم و سر مصعب را نزد او مى بينم و من در پناه خدا درمى آورم امير را از شر اين مجلس، عبدالملك بن مروان تا اين قضيه را شنيد لرزه نيز او را فرو گرفت و امر كرد تا قصر الاماره را خراب كردند و اين قضيه را يكى از شعرا به نظم آورده و چه خوب گفته، نظم:
يك سره مردى ز عرب هوشمند
گفت به عبدالملك از روى پند
روى همين مسند و اين تكيه گاه
زير همين قبه و اين بارگاه
بودم و ديدم بر ابن زياد
آه چه ديدم كه دو چشمم مباد
تازه سرى چون سپر آسمان
طلعت خورشيد ز رويش نهان
بعد ز چندى سر آن خيره سر
بد بر مختار بروى سپر
بعد كه مصعب سر و سردار شد
دست خوش او سر مختار شد
اين سر مصعب به تقاضاى كار
با سر تو تا چه كند روزگار
سيد شارح و نيز محدث قمى از عبد الله بن عبد الرحمن نقل مى كنند كه گويد: روز عيد قربانى بود به زيارت مادرم رفتم پيره زنى را ديدم كه لباسهاى كهنه بر تن داشت و اين بسان يكصد و نود بود پيره زن را ديدم كه زبان چرب و نرم داشت و بيان زيبايى دارد به مادرم گفتم: اين كيست؟ گفت خاله تو عنايه مادر جعفر بن يحيى برمكى است سلامش كردم و اظهار تاسف كردم كه او را به اين حال مى بينم و گفتمش روزگار تو را به اين رو انداخته؟ گفت: آرى پسرم! «انا كنا فى عوارى ارتجعتها الدهر منا» آنچه داشتيم عاريت بود كه روزار باز پس گرفت.
باشدم از گردش دوران شگفت
كانچه مرا داد همه پس گرفت
گفتمش از آنچه بر تو رفته سخنى بگو گفت در يك جمله خلاصه مى كنم: «لقد مضى على اضحى و على راسى اربعماه و صيف و انا ازعم ان ابنى عاق» عيد قربانى بر من گذشت كه چهار صد كنيز دست به سينه گماشته ى من بودند و من گمان مى كردم كه پسرم جعفر درباره ى من جفا كرده و حق فرزندى را ادا نكرده است و امروز هم روزى است كه من اين جا آمده ام بدان اميد كه باشد دو عدد پوست گوسفند بدست آورم تا يكى را زير انداز و ديگرى را بالاپوش خود كنم. گويد:
دلم به حالش سوخت چند درهم كه به همراهم بود به وى دادم نزديك بود از خوشحالى قالب تهى كند. حافظ فرمايد:
تكيه بر اختر شبگرد مكن كاين عيار
تاج كاووس ربود و كمر كيخسرو
گوشوار در و لعل در چه گران دارد گوش
دور خوبى گذران است نصيحت بشنو
امام حسن عليه السلام بسيار مى شد كه اين بيت شعر را مى خواندند:
يا اهل لذات دنيا لا بقاء لها
ان اغترارا بظل زائل حمق
حكيم شيراز گويد:
دنيا زنى است عشوه گر و دلستان ولى
با كس به سر نمى برد او عهد شوهرى
آبستنى كه اين همه فرزند زاد و كشت
ديگر كه؟ چشم دارد از او مهر مادرى
