بسم الله الرحمن الرحيم
«و كان من دعائه عليه السلام بعد هذا التحميد فى الصلوه على محمد و آله»: آن حضرت پس از اين حمد بر محمد و آل او صلوات مى فرستاد.
در مقدمه شرح اين دعاى شريف به چند مطلب اشاره مى شود.
1. چنانچه از مقدمه ى صحيفه استفاده مى شود اين صحيفه ى مباركه تدوين شده ى در زمان امام سجاد عليه السلام، بلكه به وسيله ى خود آن حضرت و جزء ذخائر اهل بيت عليهم السلام بوده است بنابراين، ادب تاليف اقتضا مى كند كه پس از افتتاح اين كتاب مقدس به حمد الهى چنانچه به سر آن اشاره شد با درود و صلوات بر پيغمبر خدا و اولاد طاهرينش استمرار يابد و نيز به حسب آنچه از روايات استفاده مى شود رعايت ادب دعا، اقتضا مى كند كه پيش از عرض حاجت به خداى تعالى بر پيغمبر و آلش درود فرستاده شود، چنانچه از امام صادق عليه السلام روايت است كه در كتاب على عليه السلام آمده است كه: «ان الثناء على الله و الصلواه على رسوله قبل المسئله»: پيش از خواستن حاجت مى بايست خداى را ثنا گفت و بر رسولش درود فرستاد.
و گذشته از اين نيز مستفاد از روايت آن است كه صلوات بر پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم از شرايط استجابت دعا است، چنانچه ثقه السلام «كلينى» در كتاب شريف «كافى» از امام صادق عليه السلام حديث مى كند كه، فرمود: «لا يزال الدعاء محجوبا حتى يصلى على محمد و آل محمد»: تا صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده نشود دعا هم چنان از استجابت محجوب خواهد بود و هم از آن حضرت روايت مى كند كه فرمود: «من دعا و لم يذكر النبى صلى الله عليه و آله و سلم رفرف الدعاء على راسه فاذا ذكر النبى صلى الله عليه و آله و سلم رفع الدعاء»: كسى كه دعا كند و يادى از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم نكند دعا بالاى سر او (همچون پرنده اى) پر مى زند آن گاه كه پيغمبر (ص) را ياد كرد دعا بالا برده مى شود و دانشنمدان دينى در توجيه اين كه درود بر پيغمبر و آل او (ع) از شرايط استجابت دعا باشد به دو مطلب اشاره فرموده اند.
اولى توجيهى است كه بعضى از اهل معرفت كرده اند و آن اين كه عالم ظاهر و ملك نمونه و مثال عالم معنى و ملكوت است و امور جاريه در عالم ملك نقشه جريان آنها در عالم معنى است چنانچه فيلسوف كبير جناب «ميرفندرسكى»در اشعار معروف خود بدين معنى اشاره مى كند:
چرخ با اين اختران نغز و خوش و زيباستى
صورتى در زير دارد آنچه در بالاستى
بنابراين همانگونه كه در عالم ظاهر براى اين كه درخواستى در پيشگاه بزرگى مورد قبول واقع شود بعضى از مقربين درگاه آن بزرگ را واسطه قرار مى دهند تا به احترام او حاجت حاجتمند مورد عنايت قرار گيرد در عالم معنى نيز مطلب از اين قرار است و براى عرض حاجت بنده به پيشگاه احديت از مقربين درگاه بايستى استفاده شود و پيداست كه اقرب از محمد و آل محمد عليهم السلام كسى در درگاه الهى نيست و چون صلوات و درود فرستادن بر آن بزرگواران رمز آشنايى و علاقه ى سئوال كننده است با آنان، لذا بدينوسيله جلب عنايت مسئول عنه را مى نمايد.
توجيه دوم توجيهى است ظريف و لطيف كه در وجه تكرار صلوات در ادعيه بزودى ذكرش خواهد آمد.
2. بزرگان و دانشمندان اهل لغت در معناى صلوات بر پيغمبر اختلاف كرده اند و بر هر يك از معانى اشكال و نقض و ابرام شده است، خصوصا با توجه به اين كه در آيه شريفه خداى تعالى فرمايد: «ان الله و ملائكته يصلون على النبى يا ايها الذين آمنوا صلوا عليه و سلموا تسليما» و بعضى ها معناى واحد جامعى را مانند انعطاف در نظر گرفته اند تا در هر موردى انعطافى مناسب آن باشد و نظير اين معنا در صلات به معنى نماز نيز گفته شده است چنانچه عارف معروف «قاضى سعيد قمى» رضى الله عنه مى فرمايد كه صلوات از تصليه است، بدان معنى كه چون چوبهاى كج را با گرفتن به نزديكى آتش و رساندن حرارت به آن مستقيم سازند عرب آن را تصليه گويد، گويى نمازگزار با توجه به مبدا اعلى در نماز و با حرارتى كه در اثر حركت صعودى و قرب به شمس حقيقت معنوى براى نفس حاصل مى شود كج رفتاريهاى نفس را كه در اثر توجه به غير خدا و ميل به باطل ايجاد شده است تعديل مى كند. بنابراين صلوات خداى تعالى بر پيغمبرش عبارت مى شود از انعطاف به رحمت و صلوات ملائكه انعطاف به تزكيه و استغفار و از مومنين طلب رحمت الهى چنانچه مفسر كبير «طباطبائى» قدس سره فرمايد: و به همين مضمون روايتى را «صدوق» رحمه الله در «ثواب الاعمال» نقل مى كند: كه، راوى از امام موسى بن جعفر عليه السلام سئوال مى كند: «ما معنى صلات الله و صلوات ملائكته و صلوات المومنين؟ قال عليه السلام صلات الله رحمه من الله و صلوات الملائكه تزكيه منهم له و صلوه المومنين دعاء منهم له» و قريب به اين مضمون از امام صادق 7 نقل شده چنانچه در معانى الاخبار است «انه سئل عن هذه الايه فقال: الصلوه من الله عز و جل رحمه و من الملائكه تزكيه و من الناس الدعاء»
3. معلوم باد كه روايات در فضيلت صلوات بر محمد و آل محمد عليه السلام بيش از آن است كه در اين اوراق بگنجد و ما به ذكر چند روايت تبرك مى جوئيم:
1. امام رضا عليه السلام فرمود: «من لم يقدر على ما يكفر به ذنوبه فليكثر من الصلوه على محمد و آله فانها تهدم الذنوب هدما»: كسى كه نتواند كارى بكند كه كفاره ى گناهانش باشد، بسيار صلوات بر محمد و آل او بفرستد كه صلوات بر آنان اساس گناهان را فرو مى ريزد و ويران مى سازد.
«و عن احدهما عليهماالسلام قال اثقل ما يوضع فى الميزان يوم القيامه الصلوه على محمد و على اهل بيته»: از امام باقر و يا امام صادق عليهماالسلام روايت شده كه سنگين ترين چيزى كه در روز قيامت در ميزان اعمال گذاشته مى شود صلوات بر محمد و بر اهل بيت او است. «و عن ابى الحسن العسكرى عليه السلام قال: انما اتخذالله ابراهيم خليلا لكثره صلاته على محمد و اهل بيته صلوات الله عليه»: خداى تعالى ابراهيم عليه السلام را فقط به خاطر اين خليل خود ساخت كه بر محمد و اهل بيت او صلوات فراوان مى فرستاد. «و فى الكافى عن ابى عبدالله عليه السلام قال اذا ذكر النبى صلى الله عليه و آله و سلم فاكثر و الصلاه عليه فانه من صلى على النبى صلوه واحده صلى الله عليه الف صلاه فى الف صف من الملائكه و لم يبق شى ء مما خلقه الله الا صلى على العبد لصلاه الله و صلوات ملائكته فمن لم يرغب فى هذا فهو جاهل مغرور قد برء الله منه و رسوله و اهل بيته» امام صادق عليه السلام فرمود: هر گاه ذكر پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم به ميان آمد بسيار صلوات بر او بفرستيد كه هر كس يك بار صلوات بر پيغمبر بفرستد خداى تعالى هزار صلوات بر او مى فرستد، در هزار صف از فرشتگان و چيزى از آفريده ى حضرت حق نمى ماند مگر آن كه همه بر آن بنده صلوات مى فرستد، زيرا كه خدا بر او صلوات فرستاد و فرشتگان خدا بر او صلوات فرستادند و كسى كه بر چنين كارى راغب نباشد، پس او نادان مغرورى است كه خداى و رسول او و اهل بيت رسول او از او بيزارند.
بدون شك، صلوات بر پيغمبر و آل او شعارى است زنده براى زنده نگاه داشتن نام مبارك پيامبر و اولاد معصومينش و شايد بر همين مبنا است كه در ميان تمام دعاها (تا آن جا كه به خاطر اين ناچيز است) تنها دعايى است كه مستحب است، بلند گفته شود كه اگر دعا مجرد و خالى از جنبه ى شعارى مى بود افضل آن بود كه آهسته ادا شود چنانچه اشاره به اين معنى است آيه شريفه: «ادعوا ربكم تضرعا و خفيه» پروردگار خود را با تضرع و زارى و با صداى آهسته بخوانيد. و در روايت اسماعيل بن همام از امام رضا عليه السلام است كه، فرمود: «دعوه العبد سرا دعوه واحده تعدل سبعين دعوه علانيه» يك دعاى پنهانى بنده برابر است، با هفتاد دعاى آشكار او. و در روايت ديگر قريب به همين مضمون فرمود: «دعوه تخفيها افضل من سبعين دعوه تظهرها» و در روايتى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «خير العباده اخفاها»: عبادت هر چه پنهانتر باشد، بهتر است و نيز فرمود:
«خير الذكر الخفى» ذكر پنهان بهترين ذكرها است و سر و خفا هر چند اعم از آهسته گفتن است بلكه به يك معنا آهسته گفتن نيز اعم از سرى و مخفى بودن است ليكن بدون شك، يكى از موارد سر و اخفا در آهسته گفتن تحقق تواند يافت پس لامحاله آن فرد افضل خواهد بود.
و از اين روايات صريحتر در افضليت آهسته خواندن دعا روايتى است، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه شنيدند گروههايى با صداى بلند دعا مى خواندند فرمود: صداهاى خود را بلند نكنيد (آهسته بخوانيد) كه پروردگار شما كر، نيست «سمع رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اقواما يجاهرون بالدعاء فقال صلى الله عليه و آله و سلم لا ترفعوا اصواتكم فان ربكم ليس باصم» و در روايتى ديگر قريب به اين مضمون فرمود: «انكم لا تناجون الاصم و لا تنادون البعيد و انما تدعون سميعا قريبا» غرض اين كه، اسرار در دعا مطلوب است، به جز صلوات كه در روايت از امام صادق عليه السلام رسيده است كه فرمود: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم ارفعوا اصواتكم بالصلوه على فانها تذهب بالنفاق»: با صداى بلند بر من صلوات بفرستيد كه نفاق را از بين مى برد.
ولى صلوات در عين حال كه، شعارى است اسلامى، خالى از محتوا نيست بدين معنا كه شعارى است متضمن دعا لذا اين سئوال مطرح شده است كه دعا در اين مورد به چه معنا است؟ آيا بدان معناست كه براى آن حضرت ترفيع درجه اي بشود و ثواب بيشترى خداى تعالى به آنان عطا فرمايد؟ شايد كه چنين باشد، زيرا مراتب قرب به حق تعالى غير متناهى است و هر چند بنده مقرب باشد و از لذت قرب برخوردار باز بيشتر از آن متصور است.
و شايد كه، ثواب صلوات عايد بر خود صلوات فرستنده باشد اگر گفتيم كه نسبت به آن ذوات مقدسه دعا تاثيرى ندارد زيرا به كمال مطلوب خود رسيده اند چنانچه در «زيارت جامعه» آمده است «و جعل صلواتنا عليكم و ما خصنا به من ولايتكم طيبا لخلقنا و طهاره لا نفسنا و تزكيه (بركه خ ل) لنا» و شايد كه هر دو جهت مترتب بر صلوات باشد. و الله العالم
و الحمدلله الذى من علينا بمحمد نبيه صلى الله عليه و آله دون الامم الماضيه و القرون السالفه بودن واو عاطفه ى در اول جمله دلالت بر آن دارد كه دعاى سابق پايان نيافته است و اين دعا تتمه ى دعاى سابق است، بنابراين آنچه در نسخه ى قديمه ى ما است كه عنوانى مستقل براى اين دعا نوشته نشده است درست تر به نظر مى رسد از آنچه در نسخه مشهوره است كه عنوانى مستقل دارد: (و كان من دعائه عليه السلام...)
علاوه بر آنكه كلمه ى (و آله) بطور مسلم بر عنوان دعا در مقدمه صحيفه اضافه شده است زيرا همه ى دعا در هر دو نسخه: (قديمه و مشهوره) مخصوص به رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم است و هم چنين اوصاف مذكوره در دعا مخصوص رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم است و ذكرى از آل محمد عليهم السلام نشده است و به هر حال امام سجاد عليه السلام عرض مى كند سپاس و ستايش خدايى را كه با محمد صلى الله عليه و آله و سلم پيامبرش بر ما منت نهاد و امتهاى گذشته و قرنهاى پيشين، از نعمت وجود ايشان محروم بودند.
در اين جمله از دعا اشاره است به آنچه خداى تعالى فرموده است «لقد من الله على المومنين اذ بعث فيهم رسولا من انفسهم يتلو عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه و ان كانوا من قبل لفى ضلال مبين»: خداى تعالى منت نهاد بر مومنين كه پيامبرى از جنس خودشان براى آنان فرستاد تا آيات خدا را بر آنان بخواند و آنان را تزكيه كند و بر آنان كتاب و حكمت بياموزد، هر چند كه پيش از آمدن اين پيامبر در گمراهى آشكارى بودند.
«محمد»، اسم مفعول است از ريشه ى حمد از باب تفعيل به معناى ستوده و كسى كه داراى صفات محموده باشد و ليكن از معناى وصفى به معناى علمى نقل شده و نام مبارك حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم شده است.
از بعضى نقل شده كه گفته است «محمد» كه، نام آن حضرت شد، بدان معنا است كه خداى تعالى خاندان او را الهام بخشيد كه چنين نامى براى او انتخاب كنند چون در علم خدا معلوم بود كه داراى خصال حميده فراوانى است.
«سهيلى» گويد: كه، در معناى «محمد» مبالغه و تكرار است يعنى بارها ستوده شده، چنانچه معناى مكرم بارها اكرام شده است و شايد جهت استفاده «سهيلى» معناى مبالغه و تكرار را از «محمد» و «مكرم» بر اساس «كثره المبانى تدل على كثره المعانى» باشد. و در روايات از طريق اهل بيت عليهم السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرموده اند: خداى تعالى مرا از بالاى عرش خود به اين نام ناميد. و اين نام مرا براى من از يكى از نامهاى خود مشتق كرد كه نام او جل جلاله محمود است و مرا «محمد» نام گذاشت «سمانى الله من فوق عرشه و شق لى اسما من اسمائه فسمانى محمد و هو محمود» و در حديث معراج است كه، خداى تعالى فرمود: «يا احمد شققت اسمك من اسمى انا الله الحميد و انت احمد» ج 8 «بحار» ص 314 و «بخارى» در تاريخ صغيرش از طريق على بن زيد نقل كرده كه جناب ابوطالب مى فرمود:
و شق له من اسمه ليجله
فذو العرش محمود و هذا محمد
«قسطلانى» در «المواهب» گفته كه، خداى تعالى دو هزار سال پيش از آفرينش، حضرتش را به اين نام ناميد، چنانچه در حديث انس بن مالك از طريق ابى نعيم در مناجات حضرت موسى عليه السلام روايت شده است. البته كه چنين است و مى بايست چنين باشد كه به گفته ازرى رحمه الله:
لا تجل فى صفات احمد فكرا
فهى الصوره التى لن تراها
تلك نفس عزت على الله قدرا
فارتضاها لنفسه و اصطفاها
و به گفته نظامى:
اي ختم پيمبران مرسل
حلواى پسين و ملح اول
اي خاك تو توتياى بينش
روشن به تو چشم آفرينش
اي سيد بارگاه كونين
نسابه ى شهر قاب قوسين
اي صدرنشين عقل و جان هم
محراب زمين و آسمان هم
اي شش جهت از تو خيره مانده
بر هفت فلك جنيبه رانده
سر خيل تويى و جمله خيلند
مقصود تويى همه طفيلند
سلطان سرير كائناتى
شاهنشه كشور حياتى
اي كنيت و نام تو موبد
بوالقاسم و احمد و محمد
و به فرموده آيه الله «غروى» اصفهانى قدس سره:
اي نقطه ى ملتقاى قوسين
وى خارج از احاطه ى اين
اي واسطه ى وجوب و امكان
وى مبدا و منتهاى كونين
اي واسطه ى قديم و حادث
اي ذات تو جامع الكمالين
اي واحد بى نظير و مانند
كز بهر تو نيست ثانى اثنين
جز تو كه نهاد پاى رفعت
بر عرش فكان قاب قوسين
غير از تو كه فيض صحبت دوست؟
دريافت و لا حجاب فى البين
ديدى و شنيدى آنچه را لا
اذن سمعت و لا رات عين
با قدر تو وصف من بود نقص
با شان تو مدح من بود شين
فرمود به شانت ايزد پاك
لولاك لما خلقت الافلاك
نويسنده گويد: همين فضيلت، يعنى اشتقاق نام مبارك «محمد» از نام مقدس الهى براى وصى او اميرالمومنين عليه السلام. نيز ثابت است، چنانچه در داستان ولادت آن حضرت از زبان مادر گرامى اش نقل شده كه فرمود چون خواستم بيرون بيايم (يعنى از خانه كعبه زادگاه اميرالمومنين عليه السلام) در هنگامى كه فرزند برگزيده اي بر روى دست من بود هاتفى از غيب مرا ندا داد كه اي فاطمه اين فرزند بزرگوار را «على» نام گذار، بدرستى كه منم خداوند «على اعلا» و او را آفريدم از قدرت و عزت و جلال خود و بهره ى كامل از عدالت خويش به او بخشيده ام و نام او را از نام مقدس خود اشتقاق نموده ام... محدث «قمى» قدس سره مى فرمايد در بعضى روايات است كه، چون حضرت اميرالمومنين عليه السلام - متولد شد، ابوطالب او را بر سينه ى خود گرفت و دست فاطمه بنت اسد را گرفته، به سوى ابطح آمدند و ندا كرد به اين اشعار:
يا رب يا ذا الغسق الدجى
و القمر المبتلج المضى ء
بين لنا فى حكمك المقضى
ماذا ترى فى اسم ذا لصبى
معناى اشعار اين است كه، اي پروردگارى كه شب تار و ماه روشن و روشنى بخش را آفريده اي براى ما بيان فرما كه اين كودك را چه نام بگذاريم؟
ناگاه مانند ابر، چيزى از روى زمين پيدا شد نزديك ابوطالب آمد ابوطالب او را گرفت و با «على» به سينه خود چسبانيد و به خانه برگشت چون صبح شد ديد كه لوح سبزى است در آن نوشته شده:
خصصتما بالولد الزكى
الطاهر المنتخب الرضى
فاسمه من شامخ على
على اشتق من العلى
حاصل مضمون، آن كه مخصوص گرديديد شما اي ابوطالب و فاطمه به فرزند طاهر و پاكيزه ى پسنديده پس نام بلند او «على» است و خداوند على اعلا آن را از نام خود، اشتقاق كرده است.
پس ابوطالب آن حضرت را «على» نام كرد و آن لوح را در زاويه ى كعبه آويخت و هم چنان آويخته بود تا زمان «هشام بن عبدالملك» كه آن را از آن جا فرود آورد و بعد از آن ناپيدا شد. پايان نقل از محدث «قمى».
شيخ جليل «صدوق» رضى الله عنه در «عيون اخبار الرضا» آورده است كه امام هشتم على بن موسى الرضا عليه السلام فرمود:
اول ما اختار الله لنفسه العلى العظيم
اول نامى كه، خداى تعالى براى خود برگزيد و خود را، بدان ناميد نام (العلى العظيم) بود.
و جاى تعجب و تاسف است كه اهل سنت اشتقاق نام مبارك «محمد» از محمود را با اين اعتزاز و افتخار نقل مى كنند. و حق هم همين است ولى جمع كثيرى از آنان وقتى به نام مبارك على عليه السلام مى رسند آن چنان پنجه ى عصبيت گلوى آنان را فشار مى دهد كه حاضر نيستند حتى خداى تعالى را با اين نام مبارك بخوانند، گويى حرفهاى (ع - ل - ى) مبغوض آنها است كه حتى اسمى كه از اين حروف تشكيل يافته و نام خداى تعالى است بر آنان گفتنش سنگين است و گويى در دل اعتراضى به خدا دارند كه چرا چنين نامى را براى خود ضمن اسماء حسنى انتخاب كرد؟! شايد خواننده ى عزيز تعجب كند و باور نكند كه مگر چنين چيزى هم ممكن است كه مسلمانى تا اين حد گرفتار تعصب جاهلى باشد؟ آرى برادر عزيز اگر باور نداريد برداريد كتابهايى كه از اهل سنت چاپ شده نگاه كنيد در بناهايى كه بنا، كرده اند دقت كنيد و نوارهايى را كه از آنان ضبط شده گوش كنيد شايد در يك جا نبينيد و نشنويد پس از نوشتن يا قرايت آيه اي از آيات قرآن مجيد «صدق الله العلى العظيم» بلكه همگى با حذف كلمه ى «على» و تنها «صدق الله العظيم» است تا آن جا كه امروز ميزان تميز شيعه از سنى، همين جمله است كه اگر «صدق الله العلى العظيم» گفت معلوم مى شود شيعه است و گرنه، نه با اين كه در سراسر قرآن نامهاى مبارك العظيم و الكبير هر جا كه به عنوان اسم ذات ذكر شده است بدون نام مبارك «العلى» نيست و همه جا مسبوق به اين نام خدا است جز در يك مورد در سوره ى الحاقه آيه 33 كه مى فرمايد «انه كان لا يومن بالله العظيم» كه آن جا هم حذف نام مقدس «العلى» از آيه ى شريفه يقينا نكته اي دارد كه فهم آن در شان راسخين، در علم است (ارباب معنى و ذوق دقت كنند شايد نكته اش را دريابند).
